تهران-باکو در سه سناریو

 کمتر از 48 ساعت پس از حمله مسلحانه به ساختمان سفارت جمهوری آذربایجان در منطقه احتشامیه تهران، رویترز به نقل از وزارت خارجه جمهوری آذربایجان گزارش داد کارکنان سفارت این کشور در تهران روز یکشنبه ساختمان این سفارتخانه را تخلیه کردند؛ اتفاقی که می‌تواند روابط تهران و باکو را که در دو سال گذشته متاثر از تحولات ژئوپلیتیک در قفقاز جنوبی دچار برخی سوءتفاهمات شده است، در وضعیت پیچیده‌تری قرار دهد. خبرگزاری فارس به نقل از رویترز روز یکشنبه 9 بهمن به نقل از وزارت خارجه جمهوری آذربایجان گزارش داد کارکنان سفارت این کشور در تهران و اعضای خانواده آنها روز یکشنبه (29 ژانویه، نهم بهمن) ساختمان سفارتخانه را ترک می‌کنند. پیش‌تر، سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری آذربایجان گفت که دولت این کشور به منظور انتقال پیکر اُرخان عسگروف کارمندی که جان خود را در حمله مسلحانه جمعه به سفارت جمهوری‌‌‌ آذربایجان در تهران از دست داد، هواپیمایی به تهران می‌‌‌فرستد.

روز جمعه هفتم بهمن ماه یک مهاجم به نام یاسین حسین‌زاده با سلاح کلاشنیکف به سفارت جمهوری آذربایجان حمله کرد که در نتیجه آن یک نفر از ماموران امنیتی این سفارت کشته و دو نفر دیگر مجروح شدند. انگیزه مهاجم شخصی اعلام و گفته شده که برای بیرون آوردن همسر خود از سفارت دست به این اقدام زده است. بر اساس این گزارش، همسر این فرد مهاجم که اهل جمهوری آذربایجان است، فروردین ماه سال‌جاری به دلیل اختلافات خانوادگی به کشور خود بازگشته اما مهاجم که مبتلا به اختلال شیزوفرنی است با تصور حضور همسرش در سفارت آذربایجان در تهران و برای آزادی او به محل سفارتخانه حمله کرد.

وزارت خارجه جمهوری آذربایجان صبح جمعه با تایید این حمله مسلحانه به سفارت این کشور در تهران خبر داد که در پی آن یک دیپلمات این کشور کشته و دو دیپلمات دیگر هم مجروح شدند. این وزارتخانه همچنین اقدام به احضار سید‌عباس موسوی سفیر ایران در باکو کرد. به نوشته رویترز، باکو در دیدار با سفیر ایران اعلام کرد کارکنانش را از تهران خارج می‌کند اما جزئیات بیشتری از جمله در این خصوص که آیا این سفارتخانه به فعالیت خود ادامه خواهد داد یا نه، ارائه نکرد.

در پی این حادثه، ناصر کنعانی سخنگوی وزارت امور خارجه، با محکوم کردن اقدام مسلحانه در ورودی سفارت جمهوری آذربایجان در تهران، از دستگیری ضارب خبر داد و گفت که نتیجه بررسی‌‌‌های اولیه، حاکی از انگیزه‌‌‌های شخصی در ورای این اقدام است و از رسانه‌‌‌ها خواست از گمانه‌زنی بپرهیزند. حسین امیرعبداللهیان نیز با جیحون بایراموف همتای خود در این رابطه تلفنی گفت‌‌‌وگو کرد و با محکوم کردن حمله مسلحانه به سفارت جمهوری آذربایجان، پیشنهاد کرد برای روشن شدن ابعاد مختلف حادثه، نهادهای امنیتی دو کشور در همکاری نزدیک با یکدیگر، موضوع را پیگیری و بررسی کنند.

وزیر امور خارجه جمعه شب هم در نشست خبری در محل بیمارستان شهدای تجریش با عیادت از یکی از مجروحان این حادثه، گفت: یافته‌‌‌های همکاران ما در بخش قضایی و امنیتی تا این لحظه نشان می‌دهد حمله به سفارت جمهوری آذربایجان در تهران سازماندهی شده و تروریستی نبوده و اقدامی با انگیزه شخصی بوده است. وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران همچنین در پاسخ به سوالی درباره تخلیه سفارت جمهوری آذربایجان در تهران نیز عنوان کرد: سفارت و اقامتگاه دیپلمات‌‌‌های جمهوری آذربایجان در یک مجموعه به هم پیوسته قرار دارد. اتفاقی که رخ داده است خانواده‌‌‌ها را هم تحت‌تاثیر قرار داده است.

امیرعبداللهیان با بیان اینکه مناسبات دو کشور در وضعیت طبیعی قرار دارد، اظهار کرد: اما برای انتقال پیکر دیپلماتی که فوت شد و همچنین بازگرداندن آرامش روانی به محیط کارکنان سفارت در تهران از طریق همکارانمان با آقای سفیر و خود من با وزیر امور خارجه جمهوری آذربایجان در تماس هستیم و امیدواریم بهترین و مناسب‌‌‌ترین تصمیم اتخاذ شود. باوجود سرعت عمل وزارت خارجه ایران و همچنین حسن نیت مقامات تهران برای مدیریت حادثه رخ‌داده در روابط ایران و جمهوری آذربایجان، اما فحوای اظهارات مقامات باکو نشان می‌دهد که همچنان بر تروریستی بودن این اقدام اصرار ورزیده و خواستار روشن شدن ابعاد آن هستند. رویکردی که از همان آغاز حادثه، همراهی ترکیه، کشورهای اروپایی و برخی دولت‌های عربی را به دنبال داشت و مواضعی را در حمایت از باکو اتخاذ کردند.

رئیس‌جمهور آذربایجان در گفت‌وگو با همتای ایرانی خود درباره حمله به سفارت این کشور در تهران نیز بر اهمیت انجام تحقیقات شفاف در خصوص اقدام انجام‌شده تاکید کرد. به گزارش خبرگزاری تسنیم، الهام علی‌اف رئیس‌جمهور آذربایجان در گفت‌وگوی تلفنی با ابراهیم رئیسی این رویداد را شدیدا محکوم و ابراز امیدواری کرد که این اقدام خونین مورد بررسی کامل قرار گیرد و جنایتکاران به مجازات برسند. علی‌اف بر اهمیت تضمین امنیت نمایندگی‌های دیپلماتیک تاکید کرد.

رئیس‌‌‌جمهور کشورمان نیز در این گفت‌وگو با اشاره به ماموریت دستگاه‌‌‌های ذی‌ربط برای پیگیری ابعاد این واقعه، با ملت و دولت آذربایجان ابراز همدردی کرد. رئیسی همچنین با بیان اینکه روابط دوستانه و برادرانه دو ملت ایران و آذربایجان بر پیوند‌‌‌های فرهنگی و تاریخی ناگسستنی بنیان نهاده شده است، اظهار کرد: دولت‌‌‌های ایران و آذربایجان، اجازه نمی‌‌‌دهند روابط فی‌مابین تحت‌تاثیر القائات بدخواهان دو ملت قرار گیرد. با توجه به خبر تخلیه سفارت جمهوری آذربایجان در تهران و این احتمال که باکو بخواهد از این حادثه به دنبال پیچیده کردن روابط با جمهوری اسلامی ایران باشد، می‌توان گفت این روند می‌تواند تحقق یکی از سناریوهای کاهش تخلیه سفارت تا زمان تضمین امنیت کارکنان آن و همچنین تامین امنیت ساختمان سفارت، کاهش سطح روابط به کنسولگری (کنسولگری ایران در نخجوان و کنسولگری آذربایجان در تبریز) یا قطع روابط دیپلماتیک و بستن سفارت و کنسولگری را از سوی جمهوری آذربایجان به دنبال داشته باشد.

روابط جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان در طول دو سال گذشته دچار یک نوع عدم‌تعادل شده است. این مساله به جنگ میان دو جمهوری قفقاز جنوبی یعنی آذربایجان و ارمنستان بر‌می‌گردد. در واقع ریشه این درگیری‌‌‌‌‌‌ها «قره‌‌‌‌‌‌باغ» است، سرزمینی با جمعیت ارمنی‌‌‌نشین اما متعلق به جمهوری آذربایجان که از دهه 1990، منشأ درگیری‌‌‌‌‌‌های بین دو کشور بوده است. پاییز سال 2020 میلادی (1399 شمسی)، دور جدید مناقشه‌‌‌‌‌‌ای قدیمی میان دو جمهوری استقلال یافته از شوروی سابق، در حالی آغاز شد که باکو برای تصرف مناطق قره‌‌‌‌‌‌باغ مصمم‌‌‌‌‌‌تر از همیشه بود. جنگ میان جمهوری آذربایجان با همسایه غربی خود پس از 44 روز و با تصرف بخش‌‌‌هایی از منطقه مورد مناقشه قره‌‌‌‌‌‌باغ و 7 منطقه‌‌‌‌‌‌ اطراف آن که تحت کنترل ارمنستان بود، با میانجی‌گری روسیه به پایان رسید.

اما آنچه روند جنگ قره باغ را به سمت یک بحران ساختگی در حال شکل‌‌‌گیری سوق داد، سیاست‌‌‌های جمهوری آذربایجان در همراهی با ترکیه و دیگر بازیگران برای عملیاتی ساختن طرح کریدور زنگزور است که در عمل مرزهای ایران با ارمنستان و به تعبیر دقیق‌‌‌تر مرزهای ایران با اروپا را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. درباره اهمیت دالان زنگزور باید گفت این دالان به کوتاه‌‌‌ترین مسیر حمل‌ونقل زمینی بین اقیانوس آرام و اطلس و همچنین نقطه تلاقی جنوب به شمال و شرق به غرب اطلاق می‌شود. دالان زنگزور به گسترش حمل‌ونقل زمینی و مرتبط ساختن اروپا و آسیا به یکدیگر خواهد انجامید و یکی از مهم‌ترین مسیرهای حمل‌ونقل زمینی است که جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان را از طریق ارمنستان به روسیه و ترکیه متصل و زمینه را برای ارتباط آسیا، اروپا و خاورمیانه با یکدیگر فراهم می‌‌‌سازد.