برای بررسی روابط ایران و چین، برخی موضوعات بیش از سایر متغیرها اثرگذار است که از آن جمله می‌توان به نفوذ چین در خاورمیانه و وابستگی‌‌‌اش به انرژی این منطقه، روند همکاری دو کشور در خصوص سند همکاری 25 ساله و مساله برجام اشاره کرد. چین یکی از طرفین برجامی است که در این سال‌ها همواره در کنار روسیه، آمریکا و کشورهای اروپایی در قبال حل مساله هستهای ایران نقش‌‌‌آفرینی کرده است. چین نگاه سفت و سختی به رژیم منع اشاعه دارد و از این رو در سال‌های2006 تا 2008 که گفت‌وگوهای هستهای به بن‌‌‌بست خورد و کشورهای غربی همصدا تحریم‌‌‌هایی را علیه ایران اعمال کردند چین نیز با آنها همراهی کرد و به پنج قطعنامه ضدایرانی شورای امنیت رای مثبت داد. اما در سال‌های اخیر و بعد از خروج دونالد ترامپ از توافقی که تیر ماه سال 94 حاصل شد، پکن تقریبا همراستا با مسکو از رویکرد تهران حمایت کرده‌‌‌اند.
البته از اسفند سال 1400 که روسیه درگیر جنگ اوکراین شد تاحدودی نگاه دو کشور نسبت به حل مساله هستهای ایران متفاوت شده است؛ زیرا روسیه با هدف آنکه ایران تحت تحریم، آن کشور را همراهی کند خیلی از وضعیت فعلی ناخشنود نیست اما پکن برخی منافع را از به نتیجه رسیدن گفت‌وگوهای هستهای دنبال می‌کند که از جمله می‌توان به مسیر امن تامین انرژی از خاورمیانه اشاره کرد. در این گزارش روابط ایران و چین متاثر از برجام در سه سطح مورد بررسی قرار می‌گیرد.
سطح اول: برجام
نخستین سطح، دیدگاه و بینش چین درباره برجام و رژیم منع اشاعه است؛ در اینجا این پرسش مطرح است که نگاه پکن به برجام که عاملی است برای کنترل برنامه هستهای ایران، چیست؟ در این راستا شی جین‌‌‌پینگ، رئیس جمهور چین به ابراهیم رئیسی، همتای ایرانی‌‌‌اش، گفت که چین به مشارکت سازنده در مذاکرات احیای توافق هستهای[برجام] ادامه خواهد داد. در همین رابطه رحمن قهرمانپور، پژوهشگر مسائل بین‌الملل در پاسخ به «دنیای‌اقتصاد» توضیح داد که نگاه چین به مساله کنترل تسلیحاتی، نگاه ثابتی نیست؛ چین جزو پنج کشور هستهای جهان است و در حال حاضر که مشغول تقویت زرادخانه خود است، مایل نیست که تعداد کشورهای هستهای جهان بیشتر شود. وی ادامه داد: «چین اکنون با تهدید هستهای شدن ژاپن و کره‌جنوبی مواجه است و در مورد ایران نیز همین نگاه را دارد و نمی‌‌‌خواهد ایران در زمره کشورهای هستهای قرار بگیرد.»
به گفته این کارشناس، چین مساله برجام را بیشتر تنش میان ایران و غرب می‌‌‌داند؛ یعنی تا الان چینی‌‌‌ها به این جمع‌‌‌بندی قطعی نرسیده‌‌‌اند که ایران قصد ساخت سلاح هستهای را دارد و معتقد هستند غرب قدری در مورد برنامه هستهای ایران اغراق می‌کند.
قهرمانپور تاکید کرد: «با توجه به این نگاه پکن، چینی‌‌‌ها بر این باورند که وقت و انرژی کافی برای پرداختن به مساله کنترل تسلیحاتی در جهان را ندارند که ایران را نیز شامل می‌شود.» همچنین این کارشناس مسائل چین توضیح داد: «از آنجا که چینی‌‌‌ها احساس می‌کنند وارد یک رقابت فراگیر و سریع با آمریکا و متحدانش شده‌‌‌اند، می‌‌‌خواهند انرژی و وقت خود را روی این رقابت متمرکز کنند و نه مساله‌ای مانند مساله هستهای ایران یا مساله اعراب و اسرائیل.» وی نقش چین در مذاکرات احیای برجام را نقش حاشیه‌‌‌ای توصیف کرد و گفت که پکن نمی‌‌‌خواهد در این رابطه نقش محوری برعهده بگیرد. قهرمانپور معتقد است که چین به ایران به مثابه دوستی نگاه می‌کند که در شرایط دشواری است اما همزمان می‌‌‌گوید متاسفم که نمی‌توانم کمکت کنم!
این کارشناس گفت سیاست چین به این صورت است که می‌‌‌خواهد همزمان هم با ایران و عربستان رابطه داشته باشد و هم با غرب وارد تقابل نشود. در عین حال قهرمانپور ادامه داد که چینی‌‌‌ها شاید در مذاکرات پشت‌‌‌پرده چیزهایی بگویند که در عرصه عمومی مطرح نکنند. یعنی شاید مدارای آنها در عرصه عمومی به مثابه مدارا در عرصه دیپلماتیک نباشد.
سطح دوم: برجام و روابط دوجانبه
تاثیر برجام بر مناسبات دوجانبه تهران و پکن از آنجایی اهمیت دارد که به دنبال تحریم‌‌‌ها بخش بزرگی از روابط و قراردادهای بین چین و ایران در حالت تعلیق قرار گرفته و مشروط به احیای برجام است. هرچند قهرمانپور می‌‌‌گوید سهم ایران در اقتصاد چین خیلی اندک است و در اقتصاد چند تریلیون دلاری چین سهم ایران دیده نمی‌شود.
به گفته این کارشناس آنچه برای چین اهمیت دارد، جایگاه ایران در انرژی جهانی و موقعیتش در منطقه است.
وی معتقد است که چین می‌‌‌خواهد از ایران به عنوان وزنه تعادل در منطقه استفاده کند.
قهرمانپور درباره نقش چین در احیای مذاکرات نیز گفت: «غرب و ایران می‌‌‌خواهند که چین میانجی‌گر شود اما چین نمی‌‌‌خواهد و می‌‌‌گوید توان و وقت آن را نداریم. چین نیم‌‌‌نگاهی نیز به تلاش‌‌‌های نافرجام روسیه در این رابطه دارد.»
سطح سوم: برجام و بحث منطقه
مهم‌ترین دستورکار چین در حوزه منطقه، اقتصاد و تامین انرژی است و پکن از طریق اقتصاد می‌‌‌خواهد در کشورهای منطقه نفوذ کند. بنابراین در صورت عدم‌احیای برجام، ریسک و هزینه فعالیت‌‌‌های اقتصادی چین و تامین انرژی از منطقه افزایش پیدا می‌کند. چرا که ممکن است تنش و مواجهه سخت بین رقبا در منطقه به وجود بیاید و پکن نیز از این مساله بسیار متضرر خواهد شد. زیرا چین حدود 30درصد انرژی‌‌‌اش را از منطقه خلیج فارس تامین می‌کند.
قهرمانپور به این موضوع اشاره کرد که یکی از مسائل مهم در خصوص ایران برای چین این است که تهران به نوعی بازی چین و حضور آسیایی‌‌‌ها را در خلیج فارس با تهدید مواجه نکند. پژوهشگر مسائل بین‌الملل توضیح داد: «ایران یک موقعیت حساس ژئوپلیتیک در خلیج فارس دارد و چین به دنبال این است که در بلندمدت امنیت انتقال انرژی از خلیج فارس را تامین کند. به‌خصوص در رقابت با آمریکا این مساله برای پکن خیلی مهم است. بنابراین اگر تهدیدی از جانب ایران متوجه این منطقه شود، چین در مقابل این قضیه سکوت نخواهد کرد که ایران نیز نسبت به این مساله آگاه است.»
روابط ایران و چین در میانه تحریم‌‌‌ها
همچنین جاکوپو سیتا، پژوهشگر دانشکده دولت و امور بین‌الملل دانشگاه دورهام در مقاله‌‌‌ای با عنوان روابط ایران و چین در میانه تحریم‌‌‌ها نوشت: «رویکرد و واکنش پکن به مساله تحریم تهران و پایبندی به تحریم‌‌‌های اعمال شده توسط ایالات متحده و شورای امنیت، پاسخ به ماتریس پیچیده‌‌‌ای است که از سه بعد متمایز اما همزمان تشکیل شده است: روابط دوجانبه با ایران، رابطه با واشنگتن و موقعیت چین در جامعه بین‌المللی.»
سیتا با بیان اینکه هر بعد از این سه سطح با یک نقش بین‌المللی خاص همراه است، ادامه داد: «آنچه از تجزیه و تحلیل سه مطالعه موردی - قانون تحریم ایران و لیبی در سال 1996، قطعنامه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های تحریمی شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه ایران (10-2006) و پاسخ به کمپین فشار حداکثری واشنگتن در دوره ترامپ- به دست می‌‌‌آید، این است که برای چین، تحریم‌‌‌های ایران منبع ذاتی تضادها بین نقشهای آن است.»
وی با اشاره به الگوی رفتاری چین در قبال این نقشهای متضاد تاکید کرد: «پاسخ پکن به درگیری‌‌‌های در حال ظهور بین نقش‌‌‌هایش، محتاطانه و با هدف تعدیل تشدید احتمالی آنها بوده است. با این حال نقش چین در ارتباط با ایران جایگاه پایین‌‌‌تری نسبت به نقشی که در مقابل ایالات متحده و جامعه بین‌المللی ایفا می‌کند، دارد.»
نتیجه‌‌‌گیری
اگر بخواهیم نگاه چین به برجام را مورد واکاوی قرار دهیم، پکن هم می‌تواند به عنوان عنصری در جهت تسریع احیای گفت‌وگوهای هستهای وارد عمل شود و هم می‌تواند مانند گذشته دستورکار حاشیه‌‌‌ای خود در مورد برجام را تداوم بخشد. یعنی خیلی به صورت مستقیم به مسائل ورود نکند.
هرچند با توجه به نقش جهانی چین و سطح روابط دوجانبه، اکنون تهران می‌تواند از طریق چین برای احیای برجام کانال بزند و به دولت‌‌‌های غربی فشار بیاورد تا برجام احیا شود؛ همان‌طور که اشاره شد امروز چینی‌‌‌ها نیز بیش از روس‌‌‌ها برای احیای برجام انگیزه دارند و به امنیت منطقه‌‌‌ای ناشی از احیای مذاکرات نیاز دارند. البته برخی کارشناس‌‌‌ها می‌‌‌گویند که پکن برای این موضوع هزینه بالایی نخواهد کرد. همچنین ایران باید درنظر داشته باشد که اگر تلاش‌‌‌های کافی و لازم را برای احیای برجام انجام ندهد ممکن است رویکرد چین نسبت به ایران در حوزه هستهای تغییر کند و همکاری بیشتری را با کشورهای غربی انجام دهد؛ چه در حوزه اعمال و اجرای تحریم و چه در حوزه همکاری با غرب به‌ویژه در حوزه رژیم‌‌‌های بین‌المللی مانند رژیم عدم‌اشاعه یا رژیم‌‌‌های مربوط به صلح و امنیت بین‌المللی. صحبت‌‌‌های روز گذشته ند پرایس، سخنگوی وزارت خارجه آمریکا در واکنش به سفر ابراهیم رئیسی به چین نیز موید همین موضوع است که ایران می‌تواند از طریق چین مسیر گفت‌وگوهای هستهای را هموار کند. ند پرایس در این رابطه گفته است که همکاری با چین در چارچوب 1+5 دقیقا به این دلیل بود که برنامه هستهای ایران چالشی برای آمریکا و چین است. به گزارش «انتخاب»، او در عین حال گفت: «چندی پیش آمریکا تلاشی هماهنگ برای تعامل با چین در مورد برنامه هستهای ایران انجام داد، زیرا ما آن را چالشی برای هر دو کشور آمریکا و چین می‌دانیم.» او همچنین ادعا کرد: «ایران برای سیستم بین‌المللی چالش‌‌‌های دیگری نیز ایجاد می‌کند که بر چین نیز تاثیر می‌گذارند. این چالش‌‌‌های ایران، آمریکا را نیز شدت نگران می‌کند.»
