شکل‌و شمایل جدید برای برجام
ابراهیم متقی، استاد دانشگاه تهران در خصوص احیای برجام توضیح داد: «واقعیت این است که همگان انتظار داشتند برجام در سال 1401 احیا شود و بسیاری از سیگنال‌‌‌های فروردین 1401 نشان می‌‌‌داد که زمینه برای احیای برجام موجود است؛ اما در شرایط موجود نشانه‌‌‌های محدودی از همکاری‌‌‌های ساختاری و سازمان‌‌‌یافته در روابط ایران با اتحادیه اروپا و ایالات متحده وجود دارد.»
وی افزود: «شرایط نظام بین‌الملل در فضای موجود بحرانی‌تر از 1401 است؛ بنابراین احتمال احیای برجام بر اساس امیدهای 1400 بسیار محدود است.» متقی درباره عوامل تقویتکننده احیای برجام نیز گفت: «منطقه‌‌‌گرایی ایران در حوزه خاورمیانه در زمره عوامل بین‌المللی تقویت برجام به شمار می‌رود.» به گفته این استاد دانشگاه، سیاست همسایگی می‌تواند عامل مثبت و موثری در ارتقای سطح همکاری‌‌‌های بین‌المللی ایران محسوب شود. متقی اضافه کرد: «سیگنال‌‌‌های همکاری‌‌‌جویانه ایران و اروپا می‌تواند زمینه ارتقای سطح روابط و نهایی‌‌‌سازی شکل جدیدی از برجام را به وجود دارد.» استاد دانشگاه تهران درباره موانع نیز گفت: «ادامه بحران اوکراین از جمله موانع اصلی است و مانع دیگر نیز مربوط به آن است که اتحادیه اروپا درصدد است همکاری‌‌‌های ساختاری با ایران را بر اساس ادراک دولت ضعیف و ناکارآمد به حداقل ممکن کاهش دهد.»
متقی در نهایت در پاسخ به اینکه چند‌درصد احتمال می‌دهد برجام در 1402 احیا شود، با بیان اینکه وی در زمره کسانی است که نگاه خوش‌بینانه نسبت به احیای برجام دارد، تاکید کرد: «در فضای فعلی شانس احیای برجام چیزی بیش از پنجاه‌درصد خواهد بود.» همچنین وی افزود: «من یک نگاه ساختاری به سیاست بین‌الملل دارم و بر اساس این نگاه اکنون هم ایران به برجام نیاز دارد، هم ایالات متحده و هم اروپا و چین.»
موانع متعدد در مسیر احیا
رحمن قهرمانپور، پژوهشگر ارشد مسائل بین‌الملل نیز در رابطه با احتمال احیای برجام ضمن تاکید بر ضعیف بودن این احتمال توضیح داد: «موانع پیش‌‌‌روی احیای برجام به حدی زیاد است که امکان رفع آنها وجود ندارد.» قهرمانپور با اشاره به اینکه شرایط بین‌الملل و منطقه‌‌‌ای که برجام در آن امضا شد امروز تغییر بسیاری کرده است، افزود: «بنابراین با تغییر شرایط نمی‌توان به احیای برجام اصلی امیدوار بود.» وی با بیان اینکه ممکن است توافق موقتی بین طرفین صورت بگیرد، تاکید کرد: «شانس احیای برجام در سال 1402 از نظر من زیر 15درصد و بسیار اندک است.»
امیدها به آینده دورتر
کوروش احمدی، دیپلمات سابق نیز در پاسخ به پرسشی درباره احیای برجام گفت: «در حال حاضر تمام فعالیت‌‌‌ها در ارتباط با برجام در حال تعلیق است و شرایط برای بازگشت به مذاکرات با هدف احیای برجام فوق‌‌‌العاده سخت شده است.»
وی افزود: «دلیل این امر نیز سیاست داخلی در آمریکاست که بر تعداد مخالفان برجام به دلیل تحولات داخلی در ایران و مساله اوکراین افزوده شده است.» به گفته احمدی، در رابطه با اروپا نیز شاهد هستیم که آنها امروز برخلاف گذشته موضع تندتری نسبت به آمریکایی‌‌‌ها در خصوص برجام دارند؛ کمااینکه در نشست ششم مارس شورای حکام آژانس اروپایی‌‌‌ها نظرات تندتری داشتند و آمریکا مانع صدور قطعنامه علیه ایران شد.» این دیپلمات پیشین با اشاره به اینکه در کوتاهمدت نمی‌توان امیدوار بود که برجام احیا شود، گفت: «برای بررسی احتمال احیای برجام باید آن را در کوتاهمدت، میان‌مدت و بلندمدت مورد واکاوی قرار داد؛ در کوتاهمدت یعنی طی یکی دو ماه آینده، هیچ شانسی برای احیای مذاکرات برجام وجود ندارد.» وی افزود: «در میان‌مدت شاید بین 50 تا 60درصد احتمال احیای برجام وجود داشته باشد. زیرا آمریکایی‌‌‌ها با وجودی که گفته‌‌‌اند در حال حاضر مذاکره نمی‌‌‌کنیم و احیای برجام در دستورکار نیست ولی راه‌‌‌حل دیپلماتیک این مساله را نیز نبسته‌‌‌اند و همزمان تاکید کرده‌‌‌اند که راه‌‌‌حل مشکل هسته‌‌‌ای ایران فقط دیپلماتیک است.» احمدی در مورد گزینه بلندمدت هم تاکید کرد: «در بلندمدت چون آمریکا قبول کرده که راه‌‌‌حل فقط دیپلماتیک است در یک سال آینده بسته به تحولاتی که در ایران، اروپا و خاورمیانه شکل می‌گیرد، احتمال بازگشت به تلاش دیپلماتیک وجود دارد و احتمال آن حتی بالای 60درصد است.»
توافق؛ جانشین برجام
غلامرضا حداد، استاد دانشگاه علامه طباطبایی در خصوص احتمال احیای برجام گفت: «برجام احیا شدنی نیست اما تردیدی وجود ندارد که امسال باید توافقی در رابطه با مساله هسته‌‌‌ای ایران صورت بگیرد.» حداد ادامه داد: «بنابراین با توجه به احتمال خیلی بالا در امنیتی شدن پرونده هسته‌‌‌ای ایران در سال 1402 پیش‌بینی می‌شود که مذاکرات اجتناب‌ناپذیر باشد و توافقی در پیش خواهد بود اما این توافق شباهت چندانی به برجام نخواهد داشت.» به گفته این کارشناس، موضع ایران کمی تضعیف شده‌است. همچنین بستر محیط بین‌الملل نیز تحولاتی را تجربه کرده است که دیگر نمی‌توان به برجام 2015 بازگشت. حداد همچنین شانس احیای برجام را کمتر از 10درصد عنوان کرد و افزود: «اما شکل‌‌‌گیری یک توافق جدید محتمل است.» استاد دانشگاه علامه در پاسخ به مولفه‌‌‌های تضعیف یا تقویتکننده برجام توضیح داد: «مهم‌ترین مولفه در راستای تقویت احتمال احیای برجام به وضعیت اقتصادی ایران مربوط می‌شود. بنابراین اگر فشارها بر ایران، ظرفیت اقتصادی کشور را به سمتی هدایت کند که ادامه مسیر امکان‌‌‌پذیر نباشد، احتمالا به سمت احیای برجام حرکت خواهیم کرد.» وی تاکید کرد: «در عین حال هرچقدر ثبات اقتصادی در داخل مبهم‌تر شود میل و گرایش به توافق بیشتر می‌شود.»
ارادهای نیست
حسن بهشتی‌‌‌پور، کارشناس مسائل بین‌الملل هم در پاسخ به شانس احیای برجام در سال‌جاری گفت: «این شانس خیلی پایین و تقریبا بین 10 تا 15درصد است.» وی در حالت خوش‌بینانه شانس احیای برجام را 20درصد عنوان کرد و گفت: «اکنون ارادهای در دو طرف برای این مساله وجود ندارد یا لااقل آن را بروز نمی‌‌‌دهند.» بهشتی‌‌‌پور تاکید کرد: «آمریکا منتظر نتیجه ناآرامی‌‌‌ها در ایران بود که در نهایت به آنچه می‌‌‌خواست دست نیافت. ایران هم منتظر بود که قیمت نفت افزایش پیدا کند و در اروپا شاهد زمستان سخت باشیم که این اتفاق هم نیفتاد.» این کارشناس با بیان اینکه امروز احیای برجام وابستگی زیادی به حل مسائل بین ایران و آژانس دارد، گفت: «اگر ایران بتواند به سه سوال آژانس پاسخ دهد تاحدودی راه احیای برجام نیز هموار می‌شود.» وی همچنین معتقد است که ایران خیلی راحت‌‌‌تر می‌تواند با آژانس به توافق برسد. بهشتی‌‌‌پور گفت: «اما حتی اگر ایران با آژانس به توافق برسد این مقدمه‌‌‌ای برای این خواهد بود که آیا مذاکرات اصلی برای احیای برجام شکل می‌گیرد یا خیر.» این کارشناس در نهایت درباره عوامل تضعیف‌کننده احتمال احیای برجام تاکید کرد که ایران باید مراقب آن باشد که درگیر تحولی ناخواسته نشود؛ زیرا امروز شاهد هستیم که اسرائیل درصدد است درگیری ناخواسته‌‌‌ای برای کشور در سوریه ایجاد کند و از سوی دیگر نیز شاهد تحریک جمهوری آذربایجان برای درگیر شدن با ایران هستیم.»
