ایران و افغانستان یک بار دیگر دچار چالش شده‌اند. موضوع چالش این بار حقابه ایران از رودخانه هیرمند است. موضوعی که اگرچه این بار با هشدار جدی و کم‌سابقه ابراهیم رئیسی رئیس جمهوری به طالبان روبه‌رو شده، اما قصه آن سری دراز دارد. برای آنکه به عمق این اختلاف آبی میان تهران و کابل پی ببریم، باید ابتدا تاریخچه این اختلاف را مرور کنیم.
رودخانه هیرمند از جمله بزرگ‌ترین رودخانه‌های افغانستان است که از ارتفاعات کوه بابا (واقع در شصت کیلومتری غرب کابل) سرچشمه گرفته و پس از طی مسافتی حدود 1400 کیلومتر به دوشاخه تقسیم میشود که یک شاخه آن به طرف شمال و شاخه دیگر آن به طرف شمال غرب جریان می‌یابد؛ شاخه شمالی آن که قسمتی از مرز میان افغانستان و ایران را تشکیل میدهد پس از آنکه ایالت نیمروز را آبیاری می‌کند به دریاچه هامون می‌ریزد. شاخه دومی آن که به طرف شمال غرب جریان دارد وارد ایران شده و در چاه نیمه‌های سیستان ذخیره میشود. ازآنجا که این رودخانه پس از جدایی هرات از خاک ایران در سال 1857 (میلادی) به یکی از مسائل مهم سیاسی، اجتماعی و زیست‌‌‌محیطی دو کشور تبدیل شد، دو کشور درچهار دوره مختلف اقدام به انعقاد قراردادهایی برای رفع این اختلاف مهم آبی کردند. قراردادهای مرزی با عنوان حکمیت گلداسمیت (1872)، مک ماهون (1905)، کمیسیون دلتا (1951)، (توافق‌نامه 1316) که اگرچه هریک در مدت زمانی محدود تا حدی چالش‌های موجود را کم کرد اما هیچ‌کدام تاکنون نتوانسته حل واقعی مشکل جاری شدن آب هیرمند به سوی ایران باشد.
آنچه درحال حاضر مبنای عملکرد ایران وافغانستان قرار دارد، قرارداد سال 1351(میان موسی شفیق و امیرعباس هویدا، نخست وزیران وقت دو کشور) است که به تعاملات و اختلافات آبی میان دو سوی رودخانه هیرمند از بالادست تا پایین‌دست می‌پردازد و براساس آن حقابه ایران از رودخانه مرزی و مشترک هیرمند محاسبه میشود. بر اساس این قرارداد افغانستان باید سالانه 850 میلیون متر مکعب از آب رود هیرمند را به ایران بدهد. بااین حال این قرارداد هم در دوره‌های مختلف تحت‌تاثیر خشکسالی یا مسائل سیاسی دستخوش چالش‌های مختلف شده و از این رهگذر مردم سیستان و بلوچستان که در خط اصلی جریان آب هیرمند قرار دارند همیشه با رنج بی‌آبی روبه‌رو بوده‌اند. موضوعی که این بار با اخطار رسمی ابراهیم رئیسی به طالبان به عنوان حاکمان امروز افغانستان درجریان سفرش به سیستان و بلوچستان همراه شد.
اخطار رئیسی چه بود؟
رئیس جمهوری روز پنج‌شنبه در حاشیه مراسم آغاز لوله‌‌‌گذاری انتقال آب از دریا به استان‌‌‌های نوار شرقی کشور با اشاره به سابقه تاریخی و توافقات و معاهدات ایران و افغانستان درباره حقابه هیرمند تاکید کرد: «می‌‌‌خواهم به حاکمان افغانستان عرض کنم که این سخن بنده را مطلب عادی تلقی نکنند، بسیار جدی بگیرند؛ به مسوولان و حاکمان افغانستان اخطار می‌‌‌کنم که حق مردم و منطقه سیستان و بلوچستان را سریعا بدهند.»
به گزارش «ایسنا»، وی با اشاره به برخی ادعاهای منتشره مبنی بر اینکه سد احداث شده بر روی هیرمند آب چندانی ندارد یا بخشی از آن رسوبات است، تصریح کرد: «باید هر چه سریع‌‌‌تر این اجازه به کارشناسان ما داده شود تا این مساله را بررسی کنند، اگر کارشناسان ما این مطلب را تایید کردند، بسیار خب اشکال ندارد، در نبودن آب ما بحثی نداریم، اما اگر آب وجود دارد، این حق مردم سیستان و بلوچستان باید داده شود و ما به هیچ عنوان اجازه نمی‌‌‌دهیم حق مردم ضایع شود.» رئیسی همچنین تاکید کرد: «بدانند دولت مصمم است حق مردم را در همه شئون بگیرد؛ این هم حق مردم استان است و ما دنبال می‌‌‌کنیم. در همه نقاط مرزی کشور و نه صرفا در اینجا حق مردم کشورمان را خواهیم گرفت. آب مساله اصلی دنیای امروز است و اجازه نمی‌‌‌دهیم این حق مردم ایران از طرف هیچ کشوری ضایع شود.»
رئیسی با تاکید دوباره بر این نکته که مخاطبان این سخنان وی، باید این اخطار را کاملا جدی بگیرند، گفت: «این سخنان بنده را بسیار جدی بگیرند و بعدا گله نکنند که به ما گفته نشد یا تصور می‌‌‌کردیم میشود با گفتار سیاسی و گذشت ایام از این مساله گذر کرد، خیر. گذشت ایام این مساله را حل نمی‌‌‌کند. البته نماینده ما در افغانستان و استاندار سیستان و بلوچستان نیز این مساله را از طریق گفت‌‌‌وگو و دیپلماسی پیگیری میکنند اما از حاکمان افغانستان می‌‌‌خواهم که این مطلب بنده را بسیار جدی بگیرند و سریعا اقدام کنند که مردم سیستان و بلوچستان به حق‌‌‌شان برسند.»
واکنش طالبان
به دنبال این سخنان، ذبیح‌‌‌الله مجاهد سخنگوی امارت اسلامی اعلامیه طالبان را در مورد اظهارات رئیس جمهور کشورمان درباره حقابه هیرمند منتشر کرد. دراین بیانیه تاکید شده است که موافقت‌نامه آب که میان افغانستان و ایران نیم قرن قبل در سال 1351 هجری شمسی به امضا رسیده تا هنوز پابرجاست و امارت اسلامی متعهد است که به تعهدات انجام‌شده عمل کند. این بیانیه در ادامه به خشکسالی‌های اخیر در منطقه و افغانستان اشاره و تصریح کرده است که آب کافی درشمول دریای هلمند وجود ندارد بنابراین درخواست ایران برای آب و اظهارات نامناسب در رسانه‌ها زیان‌آور است. طالبان در بخش دیگری از این بیانیه از مقامات ایرانی خواسته تا ابتدا باید معلومات خود را در مورد آب هلمند تکمیل و درخواست خود را با الفاظ مناسب مطرح کنند. طالبان در ادامه اعلام کرده که اکنون در بند کمال خان هیچ آبی وجود ندارد و اگر آب‌‌‌بند کجکی در آن جاری شود تا آنجا نمی‌‌‌رسد، بنابراین نیاز است تا جانب ایرانی این حقایق را درک کنند.
اشاره ذبیح‌‌‌الله مجاهد سخنگوی امارت اسلامی به سد کمال خان (بند کمال خان) به عنوان یکی از پروژه‌‌‌های مهم سدسازی در افغانستان است که بر روی رود هیرمند قرار دارد. این سد در سال 2021 توسط محمداشرف غنی رئیس‌‌‌جمهور وقت افغانستان (پیش از بازگشت طالبان به قدرت درتابستان 1400) افتتاح شد و از همان زمان بسیاری از کارشناسان و مقامات ایران معتقد بودند این بند یکی از عوامل اصلی خشک‌‌‌شدن دریاچه هامون و بی‌آبی درمناطق سیستان و بلوچستان که تحت‌تاثیر آب هامون و هیرمند هستند خواهد بود. براساس گزارش‌ها این سد جلوی ورود آب به ایران را گرفته و آب را به سمت گود «زره» که شوره‌‌‌زاری بیش نیست هدایت می‌کند. موضوعی که مقامات افغانستان آن را رد میکنند. نکته مهم دیگر در زمان افتتاح بند کمال خان سخنان اشرف غنی بود که گفته بود: «اقتصاد افغانستان و ایران مکمل یکدیگر هستند و کشورش دیگر آب رایگان به کسی نمی‌‌‌دهد.» اشرف غنی در آن‌‌‌زمان به ایران توصیه کرده بود که در ازای دریافت آب، به افغانستان نفت بدهد. سخنانی که درآن برهه واکنش‌هایی را در ایران برانگیخته بود. به هرحال بیانیه منتشرشده ازسوی ذبیح‌‌‌الله مجاهد تنها واکنش طالبان به اخطار آبی رئیسی نبود.
براساس آنچه درفضای مجازی منتشر شده است،«ژنرال مبین»، از فرماندهان طالبان نیز با انتشار ویدئویی و با پر کردن یک دبه آب، مدعی شد که آبی برای دادن حقابه ایران وجود ندارد. او همچنین به تمسخر گفت: «حمله نکنید که ما می‌‌‌ترسیم.» ازسوی دیگر عبداللطیف منصور، سرپرست وزارت آب و انرژی طالبان در گفت‌‌‌وگو با بی‌‌‌بی‌‌‌سی با اشاره به اخطار ابراهیم رئیسی گفت: «در حال حاضر خشکسالی کل منطقه را تحت‌تاثیر قرار داده است و ما نیز مشکل آب داریم. خود مردم نیمروز آب می‌‌‌خواهند، اما آب وجود ندارد، زیرا این مساله نباید آنقدر بزرگ باشد.» این جدال به فضای مجازی میان کاربران ایران و افغانستان نیز کشیده شد تاآنجا که یک کاربر در افغانستان درتوییتر نوشت: «اگر مردم ایران آب می‌‌‌خواهند دعا کنند باران زیاد ببارد تا افغانستان پس از تامین آب موردنیاز خود، بتواند آب اضافی در سدها را به سمت ایران رها کند.» درمقابل کاربران ایران نیز مساله را یک مساله حقوقی توصیف کرده و تاکید کرده‌اند که طالبان باید به تعهد خود درمورد حقابه هیرمند عمل کند.
واکنش وزارت خارجه به بیانیه طالبان
به هرحال درپی بیانیه طالبان بود که حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه کشورمان در توییتی اعلام کرد که در ماه‌های اخیر مکررا از ملامتقی سرپرست وزارت خارجه افغانستان خواستم طبق عهدنامه هیرمند، به تعهدات خودشان عمل کنند و امکان بازدید هیات‌‌‌های فنی و سنجش میزان آب را فراهم کنند، که نکردند. به گزارش «ایرنا»، امیرعبداللهیان در ادامه نوشته که سیستان از خشکسالی رنج می‌برد. ملاک بود و نبود آب، بازدید فنی و عینی است و نه صدور بیانیه سیاسی. به گزارش «ایرنا»، او همچنین در سخنانی تاکید کرد: براساس معاهده این حق طبیعی ایران است و اگر لازم باشد از ابزار فشار برای وادار کردن آن بخش از هیات حاکمه افغانستان که با اعطای حقابه ایران همکاری نمی‌کنند، استفاده خواهد شد. همزمان وزارت امور خارجه بیانیه صادره از سوی هیات حاکمه افغانستان درباره حقابه هیرمند را متناقض و نادرست دانست و با رد آن اعلام کرد: معاهده بین ایران و افغانستان راجع به آب رود هیرمند مورخ 22 اسفند1351 به‌طور صریح و بدون هیچ ابهامی، حقابه طرف ایرانی از رودخانه هیرمند را تعیین کرده است.
این حقابه، حق قانونی، عینی و معین است و افغانستان متعهد است حقابه مزبور را تامین کند و بر اساس ماده 5 معاهده اقدامی نکند که ایران از حقابه خود بعضا یا کلا محروم شود. به گزارش «ایرنا»، وزارت خارجه همچنین تصریح کرده است: حاکمان افغانستان در یک‌سال و نیم گذشته، اگرچه بارها بر پایبندی به تعهدات خود طبق معاهده تاکید کرده‌اند، اما در عمل، تعهدات ناشی از معاهده را اجرا نکرده و در رهاسازی و تامین حقابه ایران، همکاری لازم را به عمل نیاورده و حقابه قانونی ایران را تحویل نداده‌اند. درادامه این بیانیه آمده است:اظهارات متعدد برای عدم‌تحویل حقابه قانونی جمهوری اسلامی ایران از جمله طرح موضوع خشکسالی و کم شدن آب در هیرمند، مستلزم بررسی‌های کارشناسی، وفق مفاد معاهده بوده و تاکنون توسط کارشناسان جمهوری اسلامی ایران راستی‌آزمایی نشده است، بنابراین اتخاذ چنین مواضعی، غیرحقوقی و غیرقابل قبول است.
تا زمانی که به کارشناسان جمهوری اسلامی ایران اجازه داده نشود که طبق معاهده هیرمند به‌خصوص ماده 5 پروتکل شماره یک آن معاهده، از مسیر و بالادست هیرمند بازدید کنند، هرگونه اظهار نظر در خصوص کاهش آب هیرمند پذیرفته نیست. وزارت خارجه همچنین دربیانیه خود به تداوم آبگیری بند انحرافی کمال‌خان و انحراف مسیر طبیعی رودخانه هیرمند و بر هم زدن شرایط رودخانه و همچنین عدم‌همکاری مقامات افغانستان در تعیین محل‌های تحویل حقابه و نصب سامانه‌های فنی مربوط به سنجش میزان آب، نقض صریح مواد 3، 5 و 6 معاهده هیرمند پرداخته و تاکید کرده است نمی‌توان با صدور بیانیه‌های سیاسی، توجیهی برای آن یافت.
انحراف مسیر آب به ایران
در ادامه این واکنش‌ها، سازمان فضایی ایران با استفاده از ماهواره خیام، ضمن پایش رودخانه هیرمند تاکید کرد که تصاویر ماهواره‌‌‌ای نشان میدهد حکومت افغانستان در برخی نقاط با انحراف مسیر آب و ایجاد بندهای متعدد، مانع رسیدن آب به ایران شده است. درهمین ارتباط حسین دلیریان رئیس سازمان فضایی ایران روز پنج‌شنبه درتوییتر خود اعلام کرد که این سازمان «با استفاده از ماهواره خیام رودخانه هیرمند را پایش کرده و تصاویر ماهواره‌‌‌ای نشان میدهد که حکومت افغانستان در برخی نقاط با انحراف مسیر آب و ایجاد بندهای متعدد، مانع رسیدن آب به ایران شده است.»
به گزارش جماران، سخنگوی سازمان فضایی ایران همچنین عنوان کرد که سازمان فضایی آمادگی کامل دارد داده‌‌‌های مربوطه را در اختیار وزارت خارجه قرار دهد. این اولین بار نیست که ایران و طالبان برسر موضوعی حیاتی دچار چالش جدی می‌شوند. پیش از این هم 17مرداد سال 1377، نیروهای طالبان پس از تصرف شهر مزار شریف با ورود به کنسولگری ایران در این شهر 8 دیپلمات و یک خبرنگار ایرانی را تیرباران کردند. هرچند طالبان هیچ گاه مسوولیت این ماجرا را به گردن نگرفت. با این حال ایران جزو معدود کشورهایی است که پس از بازگشت مجدد طالبان به قدرت با تحویل ساختمان سفارت افغانستان به دیپلمات‌های طالبان به نوعی به حکومت طالبان به افغانستان به‌صورت غیررسمی رسمیت بخشید.
با این حال ایران و طالبان از دوسال پیش تاکنون چندین بار دچار مشکلات جدی در روابطشان شده‌اند. از نمونه‌های این درگیری‌ها می‌توان به درگیری بین نیروهای مرزبانی ایران و گروه طالبان در مرز شهرستان هیرمند در مرداد ماه سال گذشته، تلاش طالبان برای کشیدن جاده و نادیده گرفتن خط مرزی در محدوده مرز دوغارون و ممانعت مرزبانی از اقدام طالبان در اردیبهشت سال گذشته و همچنین بازداشت یک سرباز مرزبانی ایران از سوی نیروهای طالبان دراسفند سال گذشته اشاره کرد. اما حقابه هیرمند موضوعی دیگر است که مجادله بر سر آن ازسال گذشته میان دو کشور آغاز شده است و می‌تواند به جدال جدی میان دو کشور بدل شود.
