سرویس سیاست مشرق- برجام یکی از مناقشه انگیزترین موضوعات سیاست خارجی جمهوری اسلامی در سال‌های گذشته بوده است. رئیس‌جمهور روحانی و تیم دست‌اندرکاران برجام، با افراطی‌ترین و اغراق‌آمیزترین تعریف‌ها آن را آفتاب تابان و مهر درخشان و خورشید روشنی‌بخشی می‌دانستند[1] که به‌وسیله آن‌همه تحریم‌ها برطرف می‌شود و از انتقال تکنولوژی و سرمایه به کشور تا مشکل آب خوردن مردم، همه و همه به مدد آن حل خواهد شد. این تعبیرهای خیال‌انگیز البته در ذهن رئیس‌جمهور روحانی ویاران آن‌چنان واقعی جلوه کرده بود که آن را درملأعام و در رسانه‌های گروهی فریاد زدند تا بعدها دست‌مایه شوخی و خنده مخالفان آن‌ها شود. شوخی در باب خیال‌پردازی افراطی کسانی که خود را مظهر تعادل و واقع‌بینی در سیاست خارجی ایران می‌دانستند.
به تصورات خام مسئولان دولتی وقت که در باب برجام چنین سخنان گهرباری گفته‌اند دقت کنید:
«تمام تحریم‌های بانکی، بیمه‌ای، مالی، حمل‌ونقل، پتروشیمی، فلزات سنگین و تحریم‌های اقتصادی به‌طور کامل لغو خواهد شد و نه تعلیق» (روحانی، 23/4/1394) «تحریم‌های ظالمانه باید از بین برود تا سرمایه بیاید و مشکل محیط‌زیست، اشتغال، صنعت و آب خوردن مردم حل شود، منابع آبی زیاد شده و بانک‌ها احیا شوند (روحانی، 17/3/1394)»، «اینکه می‌گویند تحریم‌ها روی آب آشامیدنی مردم هم تأثیر گذاشته کاملاً درست است. (اسحاق جهانگیری، 25/3/1394)»، «برجام یک، مانند آفتاب تابان بود و اگر کسی چشمانش را می‌بندد و می‌گوید شب است، باید چشمانش را باز کند تا آفتاب را ببیند (روحانی، 16/12/1394)»، «سال 94 با توافق هسته‌ای بذر اقتصاد ایران به ثمر می‌نشیند (علی طیب‌نیا، وزیر اقتصاد)»، «با لغو تحریم‌ها یک‌ساله به شرایط پیش از تحریم‌ها بازمی‌گردیم. (مسعود نیلی، مشاور اقتصادی رئیس‌جمهور)»، «امسال اقتصاد ایران بعد از توافق هسته‌ای شکوفا خواهد شد. (سیف، رئیس‌بانک مرکزی)»، «منتظر هجوم سرمایه‌های خارجی بعد از توافق هسته‌ای باشید. (اکبر ترکان، رئیس‌مناطق آزاد)»، «اکنون کشور از بیکاری رنج می‌برد، جوانان مشکل عدم استطاعت مالی برای ازدواج دارند و دولت وظیفه دارد این مشکلات را برطرف کند و امیدوارم با لغو تحریم‌ها این مشکلات برطرف شده و کاره‌ای عمرانی نیز با سرعت بیشتری انجام شود. (علی یونسی، دستیار رئیس‌جمهور)»، «باید تحریم‌ها برداشته شود تا پروژه‌های عمرانی را تکمیل کنیم. (نوبخت، معاون رئیس‌جمهور)»...و این‌ها تنها بخشی از وعده‌های دولتمردان درباره نتایج برجام بود. وعده‌هایی که حتی آب خوردن مردم را نیز به برجام گره زد.[2]
درحالی‌که حامیان برجام تصور می‌کردند که فتح الفتوح کرده‌اند و برجام را خدا آورده است تا همهٔ تحریم‌ها فروبپاشد و از فردای اجرای برجام همه تحریم‌ها از میان خواهد رفت، بر طبل شادی خود ساده‌لوحانه می‌کوبیدند و چنین تیترهایی را در تاریخ به ثبت رساندند:
از سوی دیگر برجام از نگاه مخالفان شدیداللحن آن مایهٔ ننگ و توطئهٔ دشمنان و مظهر وادادگی محسوب می‌شد که یکی از مایه‌های اصلی دلواپسی آن‌ها برای آینده سیاست خارجی کشور و سیاست‌های منطقه‌ای ایران و حتی آینده کل جمهوری اسلامی محسوب می‌شد.
در این میان رهبری معظم انقلاب اسلامی در عین آن‌که به دولت وقت قدرت مانور برای تلاش برای تحقق وعده‌های خود را داده بودند، بابیان شرط‌هایی متعدد با شکل‌گیری برجام به نحو مشروط موافقت کرده بودند. نگاهی به شرط‌های متعدد و دقیقی که رهبری در 29 مهر 1394 در نامهٔ به رئیس‌جمهور وقت بر آن تأکید کرده بودند نشان می‌دهد که رهبری چه نکاتی را موردتوجه قرار داده بودند[3].
مشرق نوز در همان زمان فهرستی از تذکرات رهبری در این رابطه را در جدول زیر منتشر کرده بود[4]:
ایشان همواره دو دغدغهٔ اصلی را پی گیری می‌کردند: اول آن‌که منافع ملت ایران در این توافقی که دولت روحانی آن را بیش‌ازحد خوب جلوه می‌داد پیگیری شود و دوم آن‌که ملت ایران متوجه آن باشند که اگر در منفعت بردن ملت از قرارداد با آمریکا و همراهانش محقق نمی‌شود، اشکال اصلی از کجاست و چگونه خوی خودبزرگ‌بینی ساکنان کاخ سفید، مانع از عمل به تعهدات آن‌ها و بهره‌مندی مادی ایرانیان از قراردادی می‌شود که به همه تعهدات خود در آن عمل کرده‌اند.
به‌مرورزمان بر همگان و حتی دست‌اندرکاران سیاست خارجی دولت روحانی نیز مشخص شد که آمریکا زمینهٔ بهره‌مندی از منافع مادی برجام را فراهم نمی‌کند، بلکه در اجرای تعهدات خود به زشت‌ترین شکلی عهدشکنی می‌کند. وزیر خارجهٔ روحانی که زمانی با خوش‌خیالی گفته بود:
جان کری به من می‌گفت: «اگر شما برجام را امضا کنید آن‌قدر می‌آیند در ایران سرمایه‌گذاری کنند که وقت نمی‌کنید، برایشان ویزا صادر کنید».[5]
اما روزگار به آن وزیر خارجهٔ خوشحال، نشان داد که اعتماد کردن به آمریکایی‌ها چه بلایی بر سر انسان می‌آورد. بر همین اساس بود که گذر زمان این درس را به او داد که قانون‌شکنی، قلدری و قانون‌گریزی شیوهٔ آمریکاست[6] و کار را به‌جایی رساند که او از ادبیاتی دیگر علیه آمریکا و اروپا استفاده کند و بگوید:
آمریکا و اروپا... «هر وقت آمادگی پیدا کردند به مسئله اقدامات شرورانه خود در منطقه رسیدگی کنند... آن‌وقت می‌توانند درباره چیزهای دیگر وارد گفت‌وگو شوند. اگر نمی‌توانند چنین چیزهایی را کنار بگذارند، پس خفه شوند.»[7]
سخنانی که باعث شد تیتر بسیاری از خبرگزاری‌ها و روزنامه‌های آن روزها تبدیل به عبارت غیردیپماتیک اما برازندهٔ «خفه شوید» [8] گردد:
اما مشکل این بود که برخلاف تذکرات مکرر رهبری که اجرای تعهدات ایران و طرف مقابل را گام‌به‌گام و مرحله‌به‌مرحله خواسته بودند تا درازای هر اقدام ایران، طرف مقابل نیز به یک تعهد خود عمل کند، دولت وقت از روی نهایت همراهی با غرب و آنچه اعتمادسازی می‌پنداشتند، همه تعهدات ایران را اجرا کرده بودند. به بیان ساده ما همهٔ هزینهٔ برجام را پرداخته بودیم و حالا در بهره بردن از آن و دریافت منافع آن دچار مشکلات اساسی و بدعهدی‌های همیشگی طرف غربی بودیم. کثرت توجیه تراشی‌های آقای روحانی ویارانش برای آن‌که چرا منافع برجام حاصل نشده و نمی‌شود خود بهترین دلیل بر آن است که این منافع حاصل نشده بود و نمی‌شد.
در چنین اوضاع‌واحوالی بود که مجلس یازدهم از راه رسید و خون جدیدی در رگ‌های سیاست‌گذاری خارجی کشور تزریق کرد. مجلس یازدهم با این ارادهٔ جدی به میدان دیپلماسی آمد که باید اوضاع به نفع ایران عوض شود و ازاین‌جهت قانون «اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها و صیانت از منافع ملت ایران» را تصویب کرد که یکی از نقاط درخشان در کارنامه مجلس شورای اسلامی در دورهٔ یازدهم است. چنان‌که از متن این قانون به‌خوبی می‌توان برداشت کرد[9] این قانون خواستار بر هم زدن کلی برجام نبود و خروج ایران از برجام را رقم نمی‌زد؛ چنان‌که در عمل هم این کار را نکرد.
قانون اقدام راهبردی در جهت تحقق شرایطی بود که رهبری در ابتدای کار به دولت ابلاغ کرده بودند اما به‌درستی به آن‌ها جامهٔ عمل پوشانده نشده بود. ازاین‌جهت دربند اول این قانون به‌صراحت آمده است:
ماده یک - در راستای تأمین شروط نه‌گانه مقام معظم رهبری در خصوص توافق هسته‌ای، سازمان انرژی اتمی ایران موظف است بلافاصله پس از تصویب این قانون...[10]
چرا به‌جای قانون راهبردی، از برجام خارج نمی‌شویم؟
برخلاف تصور برخی ساده اندیشان پرمدعا، خارج نشدن از برجام ازاین‌جهت نبود و نیست که ما از برجام منفعت زیادی می‌بردیم یا می‌بریم؛ بلکه ازاین‌جهت بود و هست که ما همهٔ هزینه‌ها را داده بودیم و خارج شدن از معامله‌ای که همه هزینه‌های آن را داده‌اید و هنوز چیزی ما به ازای آن دریافت نکرده‌اید راه عاقلانه‌ای نیست. باطل کردن قراردادی که شما همهٔ تعهدات خود را انجام داده‌اید و همهٔ هزینه‌ها را داده‌اید و هنوز چیزی از مزایای آن را دریافت نکرده‌اید راه عاقلانه‌ای نیست. ایران باید از پرداخت هزینهٔ بیشتر خودداری کند و طلبکار هزینه‌هایی باشد که تا این جای کار پرداخته است.
راه عاقلانه همان بود که مجلس یازدهم یافت. ما از دادن هزینه‌های بیشتر خودداری می‌کنیم و درعین‌حال نسبت به آنچه درگذشته پرداختیم طلب کار هستیم و ازاین‌جهت از برجام خارج نمی‌شویم که طلبکار این معامله هستیم که طرف غربی - آمریکایی آن خیانت کرده است و طرف دیگر که ما باشیم با فشار دولت روحانی و با ندانم‌کاری و برخلاف همهٔ توصیه‌های مقامات عالی نظام، همه هزینه‌ها را پرداخت کرده است. ما باید به‌صورت گام‌به‌گام از انجام تعهدات خود در برجام؛ که درواقع هزینه‌ای بود که ما پرداخت می‌کردیم، دست برمی‌داشتیم و درعین‌حال در برجام باقی می‌ماندیم؛ زیرا ما طرف طلبکار این معامله خسران زده بودیم و خارج شدن از آن در این مرحله به‌منزلهٔ سبک کردن دوش طرف خائن و عهدشکن از همهٔ بدهکاری‌هایش بود.
از همین روست که دربند ششم این قانون به‌صراحت ذکرشده بود:
ماده 6 ـ دولت جمهوری اسلامی ایران موظف است در صورت عدم اجرای کامل تعهدات کشورهای متعاهد ازجمله کشورهای 1+4 (آلمان، فرانسه، انگلستان، چین و روسیه) در قبال ایران و عادی نشدن روابط کامل بانکی و عدم رفع کامل موانع صادرات و فروش کامل نفت و فرآورده‌های نفتی ایران و برگشت کامل و سریع ارز منابع حاصل از فروش، دو ماه پس از لازم الاجراءشدن این قانون در مجلس شورای اسلامی، نظارت‌های فراتر از پادمان ازجمله اجرای داوطلبانه سند (پروتکل) الحاقی را متوقف کند.[11]
چرا باید از قانون اقدام راهبردی مجلس تقدیر کرد؟
بر همین اساس است که رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار اخیر خود با تقدیر از این اقدام مجلس لزوم تبعیت و پایبندی همگان به قانون مجلس را متذکر شدند و فرمودند:
از قانون مجلس تخطّی نشود؛ این هم توصیهٔ بعدی من است. مجلس یک قانونی گذرانده، این قانون به نفع ما است، به نفع کشور است و به نفع صنعت هسته‌ای است. بعضی‌ها خیال می‌کنند این قانون برای کشور مشکل درست کن است؛ اشتباه می‌کنند. این قانون، قانونِ خوبی است؛ اصلاً قانون هم هست، قانون را باید عمل کرد؛ بحثی نداریم. از قانون تخطّی نشود. چه در دسترسی‌هایی که دیگران توقّع دارند، چه در اطلاعاتی که ارائه می‌کنید، طبق این قانون عمل بشود.[12]
پس علت تقدیر از این قانون این است که نفع ملت را در نظر گرفته است و از هزینه‌های خسارت‌باری که پرداخته می‌شد جلوگیری کرده است و اجرای تعهدات ایران را منوط به عمل متقابل طرف غربی نموده است.
البته این چندمین بار است که رهبر معظم انقلاب اسلامی از قانون راهبردی مجلس دراین‌باره تقدیر کرده و آن را پایانی بر ندانم‌کاری گذشته در باب هسته‌ای دانسته‌اند. ایشان در سخنانی که در جمع نمایندگان مجلس در دیدار اخیرشان با مجلسیان داشتند دراین‌باره فرمودند:
برخی از این قوانینی که شما تصویب کرده‌اید، قوانین راهبردی است؛ یعنی قوانین موضعی و مقطعی نیست، یک قوانین راهبردی است برای کشور که واقعاً جای احترام و تمجید دارد؛ چه در زمینه‌های اقتصادی، چه در زمینه‌های غیراقتصادی؛ در همهٔ این‌ها. قانون «اقدام راهبردی» که همان اوّلِ کار تصویب کردید، یک قانون اساسی است، یک قانون مهمّی است. این [قانون]، کشور را از سرگردانی در قضیّهٔ هسته‌ای نجات داد؛ یعنی آن حالت حیرت و حالت ندانم‌کاری [را از بین برد]. وقتی ندانم‌کاری و حیرت هست، انسان به‌مقتضای هر قدمی یک تصمیمی می‌گیرد و گاهی تصمیم‌های متعارض! این قانون کاملاً مشخص کرد که باید چه‌کار کنیم، آلان هم داریم نشانه‌هایش را در دنیا مشاهده می‌کنیم.[13]
اکنون به‌خوبی می‌توان به این سؤال پاسخ داد که «چرا باید از قانون اقدام راهبردی مجلس تقدیر کرد؟» زیرابه ندانم‌کاری گروهی خوش‌خیال و خوشحال که تصور می‌کردند «امضای کری تضمین است» [14] پایان داد و روند پرداخت یک‌سویهٔ هزینه‌های برجام از سوی ایران را پایان داده و طلب کار بودن ایران در معادل خسران خیز برجام را به لحاظ حقوقی و بین‌المللی ثبت و روشن کرد.
