پاشنه‌آشیل صادرات صنعتی ایران

 مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی، جایگاه ایران در شاخص‌های تولید و صادرات محصولات با فناوری‌های متوسط و پیشرفته را براساس داده‌های یونیدو در سال‌های 1399-1369بررسی کرد. در این گزارش عنوان شده است، با توجه به نقش فناوری‌های متوسط و پیشرفته در رشد و توسعه اقتصادی، این دسته از فناوری‌ها مورد توجه بسیاری از کشورهای جهان هستند. از این‌رو ارزیابی‌های مستمر از توسعه فناوری‌های متوسط و پیشرفته و چالش‌های آن در سطح جهانی صورت می‌گیرد.به طورکلی ایران در شاخص سهم صادرات تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل صادرات صنعتی در رتبه هفتاد و سوم از میان 154کشور قرار دارد و کشورهایی مانند ترکیه با رتبه 55 و هندوستان با رتبه 61 در جایگاه‌های بهتری هستند.

بررسی شاخص رقابت‌پذیری صنعتی نشان می‌دهد با وجود اینکه روند یکی از زیرشاخص‌های آن با عنوان تعمیق و ارتقای فناوری ایران با سهم ارزش‌افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته ایران از ارزش‌افزوده تولیدات صنعتی، در دوره 1369 تا 1389 ارتقا یافته و به 45درصد رسیده، طی سال‌های 1390 تا 1399 ثابت مانده است. همچنین در سال 1399 بیش از 54درصد صادرات صنعتی ایران را محصولات خام و نیمه‌خام تشکیل می‌دهند و تنها حدود 5/ 0‌درصد از صادرات صنعتی ایران، صادرات محصولات با فناوری پیشرفته هستند و در حدود 32/ 5‌درصد از صادرات صنعتی ایران متعلق به محصولات با فناوری متوسط است. بر این اساس می‌توان گفت، کشور به صادرات محصولات مواد خام و نیمه‌خام وابسته است و سهم فناوری‌‌‌های پیشرفته در صادرات اصلا ملموس نیست.

روند توسعه فناوری در ایران

گزارش‌هایی از سوی برخی نهادهای کشور در مورد شاخص‌های تولید و صادرات محصولات با فناوری‌های متوسط و پیشرفته به صورت سالانه تهیه می‌شود؛ اما روندی از توسعه فناوری‌ها در تولید و صادرات محصولات کشور به دست نمی‌دهند. ارزیابی محتوایی وضعیت ایران در شاخص‌های تولید مورد بررسی نشان می‌دهد که ساختار تولید ایران به لحاظ ارتقای فناوری یا به عبارتی سهم ارزش‌افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته ایران از ارزش‌افزوده تولیدات صنعتی در دوره (2000-1990)، از حدود 28‌درصد در سال 1369 به حدود 41‌درصد در سال 1379 افزایش یافته، سپس در دوره بعدی (2010-2000) از حدود 41‌درصد در سال 1379 به حدود 45‌درصد در سال 1389 افزایش یافته، اما دوره (2020-2010) تا سال 1399 این شاخص در همان حدود 45‌درصد باقی مانده است. بر این اساس می‌توان گفت، ساختار تولید ایران در دوره 1369 تا 1379 از منظر فناوری ارتقای قابل قبولی یافته است؛ اما براساس این شاخص در دوره 1379 تا 1399 بهبود قابل‌توجهی در فناوری تولید مشاهده نمی‌شود. با وجود اینکه در سال 1399 (2020) ایران در زمینه شاخص سهم ارزش‌افزوده تولیدات صنعتی با فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزش‌افزوده صنعتی (MHVAsh) در رتبه 24 از میان 154کشور قرار دارد و از کشورهایی مانند ترکیه با رتبه 43 و هندوستان با رتبه 25 در جایگاه بهتری قرار دارد، این امر ناشی از پایین بودن مخرج کسر ارزش‌افزوده تولیدات صنعتی ایران نسبت به کشورهای ترکیه و هندوستان است؛ زیرا ارزش‌افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته هر دو کشور مذکور از ایران به طور مطلق بیشتر است. همچنین ایران از نظر شاخص شدت صنعتی‌شدن (INDint) در رتبه 35 از میان 154کشور قرار دارد و کشورهایی مانند ترکیه با رتبه 34، هندوستان با رتبه 22 و قطر با رتبه 21 در جایگاهی بهتر و کشورهایی مانند عمان با رتبه36، عربستان‌سعودی با رتبه 45، مصر با رتبه 61 و ازبکستان با رتبه 66 در جایگاه پایین‌تری قرار دارند. به‌علاوه ایران از نظر شاخص ارزش‌افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه (MHVAC) در رتبه 59 از میان 154کشور قرار دارد و کشورهایی مانند ترکیه با رتبه 43، کویت با رتبه 48، قطر با رتبه 21 و عمان با رتبه 41 در جایگاهی بهتر و کشورهایی مانند اندونزی با رتبه 62، هندوستان با رتبه 78، ازبکستان با رتبه 85 و جمهوری‌آذربایجان با رتبه 100 در جایگاه پایین‌تر قرار دارند.

به‌طور کلی جایگاه ایران از نظر شاخص‌های تعمیق و ارتقای فناوری به‌عنوان جزئی از شاخص عملکرد رقابت‌پذیری صنعتی (CIP) مناسب به نظر نمی‌رسد و اهتمام جدی سیاستگذاران به منظور تنوع‌بخشی به تولیدات کشور و ارتقای صادرات فناوری‌های پیشرفته برای نقش‌آفرینی جدی این دسته از تولیدات و صادرات غیرنفتی در اقتصاد کشور ضروری است.

شاخص سهم ارزش‌افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته

این شاخص بیانگر سهم ارزش‌افزوده صنایع با فناوری متوسط و پیشرفته در کل ارزش‌افزوده صنعتی یک‌کشور است که سطح پیچیدگی فناوری تولید در صنعت کشور را نشان می‌دهد. به‌طور کلی، سهم ارزش‌افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزش‌افزوده تولیدات صنعتی طی سال‌های مذکور صعودی بوده، به طوری که از 28درصد در سال 1369به حدود 45درصد در سال 1399افزایش یافته است. همچنین، روند شاخص سهم ارزش‌افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزش‌افزوده تولیدات صنعتی در سال‌های مذکور از 42 در سال 1369 به حدود 54 در سال 1399افزایش یافته است. در واقع، شاخص سهم ارزش‌افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزش‌افزوده تولیدات صنعتی، سهم ارزش‌افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزش‌افزوده تولیدات کارخانه‌ای را در مقایسه با سایر کشورها در مقیاسی بین صفر تا 100 قرار می‌دهد. همچنین طی سال‌های مذکور سهم ارزش‌افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته ایران رشد یافته است. البته نوسان‌هایی در روند این متغیر مشاهده می‌شود که می‌تواند ناشی از عوامل مختلفی مانند شرایط محیط کسب‌وکار باشد. به‌عنوان مثال، در سال‌های 1377 تا 1380 روند افزایشی از 33درصد در سال 1377 به 44درصد در سال 1380 مشاهده می‌شود. همچنین، افزایش قابل‌توجه 7درصدی در سال 1388 نسبت به سال 1387 مشاهده می‌شود که با روند کاهشی تا سال 1392 به سطح قبلی بازمی‌گردد.

شاخص شدت صنعتی‌شدن ایران

متغیر شدت صنعتی‌شدن از میانگین سهم ارزش‌افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزش‌افزوده تولیدات صنعتی و سهم ارزش‌افزوده تولیدات صنعتی از تولید ناخالص داخلی به دست می‌آید که به‌منظور مقایسه با سایر کشور، شاخص شدت صنعتی‌شدن در مقیاسی بین صفر تا 100 قرار داده می‌شود.

شدت صنعتی‌شدن ایران از سال 1369 تا 1388 با شیب ملایمی صعودی بوده، به‌طوری که از حدود 27درصد در سال 1369 به حدود 54درصد در سال 1388 -بالاترین رقم این شاخص برای ایران در دوره مورد بررسی- رسیده است؛ اما از سال 1389روند این شاخص نزولی شده، به طوری که در سال 1399 به حدود 44 می‌رسد که البته هنوز با معیارهای جهانی فاصله دارد. در واقع، فضای بالای روند منحنی این شاخص تا عدد 100 فاصله این شاخص برای ایران تا برترین کشور را نشان می‌دهد. همچنین مقایسه شاخص شدت صنعتی‌شدن ایران و شاخص سهم ارزش‌افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزش‌افزوده تولیدات صنعتی نشان می‌دهد که تغییرات هر دو شاخص با هم هماهنگ است و این امر می‌تواند نشان‌دهنده میزان اهمیت نقش فناوری و نوآوری در صنعتی شدن کشور باشد. تا سال 1388با افزایش سطح فناوری تولید در کشور (براساس شاخص سهم ارزش‌افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته از کل ارزش‌افزوده تولیدات صنعتی) شاخص صنعتی‌شدن نیز به طور متناسب افزایش یافته است، به طوری که هر دو شاخص در سال 1388 به حداکثر میزان خود می‌رسند و از سال 1388به بعد هر دو شاخص روند نزولی ملایمی دارند.

شاخص ارزش‌افزوده تولیدات صنعتی با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه ایران

این شاخص بیانگر سرانه ارزش‌افزوده صنایع با فناوری متوسط و پیشرفته یک کشور است که سطح پیچیدگی فناوری تولید در صنعت کشور را در قیاس با ظرفیت بالقوه نیروی انسانی آن نشان می‌دهد.

به‌طور کلی ارزش‌افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه طی سال‌های 1369 تا 1390 صعودی بوده که در سال‌های مذکور از 62دلار در سال 1369 به حدود 369دلار در سال 1390 افزایش یافته؛ اما از سال 1391 تا 1399 در حول خطی ثابت در حال نوسان است و می‌توان گفت که از سال 1391 روند رشد این متغیر متوقف شده است. همچنین روند شاخص ارزش‌افزوده تولیدات با فناوری متوسط و پیشرفته سرانه طی سال‌های 1369 تا 1390 افزایش محدودی داشته و به رقم 4 رسیده؛ اما از سال 1391 رو به کاهش بوده و به رقم 9/ 1 رسیده است. شایان ذکر است که این شاخص در مقیاسی بین صفر تا 100 قرار می‌گیرد که نشان می‌دهد جایگاه ایران در مقایسه با سایر کشورها در این شاخص بسیار پایین است.

صادرات پایدار: اقتصاددانانی که نظریه‌های اساسی درباره رشد اقتصادی مطرح کرده‌اند، پیشرفت مبتنی بر فناوری را نیروی محرک اصلی آن برشمرده‌اند. در دودهه گذشته نیز تغییراتی در رویکردهای سنتی سیاستگذاری در کشورهای درحال توسعه ایجاد شده و نقش کلیدی تلاش‌های فناورانه درون‌زا برای کسب مهارت کامل نسبت به فناوری‌های نوین، انطباق آنها با شرایط محلی ارتقا و انتشار آنها در کشور و بهره‌برداری از آنها در عرصه بین‌المللی از طریق رشد صادرات و متنوع‌سازی فناوری‌ها مورد توجه سیاستگذاران قرار گرفته است؛ به طوری که در دنیای کنونی نقش مهم نوآوری فناورانه در توسعه اقتصادی آن را به حوزه کلیدی در سیاست اقتصادی تبدیل کرده است. میزان صادرات محصولات با فناوری متوسط و پیشرفته (MHT) یکی از شاخص‌های مهم میزان تحقق اقتصاد دانش‌بنیان است و به‌عنوان یکی از زیرشاخص‌های جهانی نوآوری GII، شاخص عملکرد رقابت‌پذیری صنعتی (CIP) مطرح است.  صادرات محصولات با فناوری متوسط و پیشرفته جزو صادرات پایدار است؛ زیرا این محصولات متکی بر علم و فناوری هستند، نه منابع تمام‌شدنی (مثل نفت و گاز)؛ به‌علاوه به تولید محصولات تکمیلی مضاعف منجر می‌شوند. افزون بر این، نوسانات بازار فروش تولیدات دانش‌بنیان به مراتب کمتر از محصولات دیگر نظیر تولیدات خام بوده و بازده اقتصادی صادرات آنها به نسبت محصولات دیگر بالاتر است. به بیان دیگر این نوع محصولات ارزش صادراتی بالایی دارند که این امر به ایجاد انگیزه در عملکرد فعالان اقتصادی ازجمله بخش خصوصی کمک می‌کند. دیگر مزایای صادرات محصولات و خدمات دانش‌بنیان عبارت از ایجاد وابستگی به دانش و فناوری (به‌خصوص دانش بومی) در کشور مقصد صادرات؛ نفوذ اجتماعی، سیاسی و فرهنگی در کشور مقصد صادرات؛ ایجاد توان مقابله با تحریم‌ها در کشور مبدأ و ارتقای کیفیت تولیدات داخلی و کاهش وابستگی به منابع طبیعی و محصولات خام هستند.

طبقه‌بندی بین‌المللی استاندارد صنعتی

این سیستم برای طبقه‌بندی استاندارد بین‌المللی صنایع مختلف و با هدف مقایسه آمارهای اقتصادی جهانی از سوی شورای اجتماعی اقتصادی سازمان ملل متحد در سال 1948 ایجاد و به کشورهای عضو این سازمان توصیه شد از این سیستم، به‌عنوان استاندارد ملی در طبقه‌بندی همه فعالیت‌های اقتصادی خود استفاده کنند. از این سیستم طبقه‌بندی، در زمینه‌های مختلف ازجمله جمعیت، تولید، اشتغال، درآمد ملی و سایر آمارهای اقتصادی استفاده می‌شود. در این سیستم ابتدا همه فعالیت‌های اقتصادی به چند بخش اصلی تقسیم می‌شوند. برای نمونه کد «01» برای بخش کشاورزی، شکار و جنگلداری است. سپس هر بخش اصلی به چند رده تقسیم می‌شود. برای مثال، رده «011» شامل فعالیت‌های کشاورزی و فعالیت‌های مرتبط است. به همین ترتیب، رده‌ها نیز به گروه‌های جزئی‌تری تقسیم می‌شوند و درنهایت، طبقه‌ها در پایین سطح از طبقه‌بندی قرار می‌گیرند.

طبقه‌بندی برمبنای محصول (CPC):  در ابتدای دهه 1970، کمیسیون آمار سازمان ملل متحد با همکاری سایر سازمان‌های بین‌المللی از جمله اداره آمار اروپا اقدام‌هایی را به‌منظور ارائه سیستمی هماهنگ با ISIC برای طبقه‌بندی کالا و خدمات آغاز کردند.

تعریف سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه:  این سازمان، صنایع و محصولات را براساس شدت فناورانه بودن طبقه‌بندی کرده که از سال 1980به طور مداوم مورد بازنگری قرار گرفته است. به‌طورکلی دو فهرست برای محصولات با فناوری پیشرفته ارائه شده؛ فهرست صنایع تولیدی یا رویکرد بخشی و فهرست تولیدکنندگان یا رویکرد محصول.

دسته‌بندی صنایع تولیدی براساس فناوری:  صنایع با فناوری پیشرفته: هواپیما و فضاپیما؛ داروها؛ ماشین‌آلات اداری؛ شمارشگر و محاسبه‌گر؛ رادیو، تلویزیون و تجهیزات ارتباطی و ابزارهای پزشکی، دقیق و بصری.

صنایع با فناوری پیشرفته-متوسط: ماشین‌ها و لوازم الکتریکی؛ وسایل نقلیه موتوری، تریلرها و نیمه‌تریلرها؛ مواد شیمیایی غیر از داروها؛ تجهیزات جاده‌ای و تجهیزات حمل‌ونقل و تجهیرات و ماشین‌آلات.

صنایع با فناوری متوسط-پایین: ساخت و تعمیر کشتی‌ها و قایق‌ها، محصولات لاستیکی و پلاستیکی، زغال‌سنگ سوخته، محصولات پتروشیمی تصفیه‌شده و سوخت هسته‌ای، دیگر محصولات معدنی غیرفلزی، فلزات پایه و محصولات فلزی ساخته‌شده.

صنایع با فناوری پایین: صنایع بازیافتی، چوب، خمیر کاغذ، کاغذ، محصولات کاغذی، چاپ و انتشار، محصولات غذایی، نوشیدنی و توتون، پارچه، محصولات نساجی، چرم و کفش.

تعریف اداره آمار اتحادیه اروپا: اداره آمار اتحادیه اروپا سه‌رویکرد برای شناسایی محصولات و خدمات فناوری‌های سطح پیشرفته دارد.

رویکرد بخشی: این رویکرد شامل مجموعه‌ای از صنایع تولیدی مطابق با شدت فناورانه (نسبت هزینه تحقیق و توسعه به ارزش‌افزوده) است که با استفاده از طبقه‌بندی آماری فعالیت‌های اقتصادی در جامعه اروپا، در دو یا سه‌سطح عددی به‌منظور تعیین گروه‌ها به کار گرفته می‌شود. در این رویکرد، فعالیت‌های تولیدی به چهار گروه فناوری‌ها شامل فناوری‌های «پیشرفته»، «متوسط»، «متوسط و پایین» و «پایین» و در بخش خدمات نیز به دو گروه خدمات دانش‌بر و خدمات کمتر دانش‌بر تقسیم می‌شوند.

رویکرد اختراعات: در این رویکرد، گروه‌بندی براساس طبقه‌بندی بین‌المللی اختراعات صورت می‌پذیرد و فناوری‌های سطح پیشرفته عبارت از هوانوردی، فناوری اطلاعات، تجهیزات کسب‌وکار خودکار و کامپیوتری، لیزر و نیمه‌هادی‌ها هستند.

رویکرد محصول: این رویکرد بر سطح شدت فناورانه محصولات صنایع تولیدی استوار است. به این ترتیب، محصولات فناوری‌های سطح بالا براساس محاسبه شدت تحقیق و توسعه نسبت به گروه محصولات شناسایی می‌شود (نسبت هزینه تحقیق و توسعه به فروش کل). فهرست محصولات با فناوری‌های سطح پیشرفته برحسب طبقه‌بندی بین‌المللی استاندارد تجارت در دسترس است.

تعریف بانک جهانی: صادرات محصولات فناوری‌های سطح پیشرفته، یکی از شاخص‌های مهم ارائه‌شده در گزارش‌های بانک جهانی است. شناسایی محصولات با فناوری‌های پیشرفته براساس شدت تحقیق و توسعه (نسبت هزینه‌های تحقیق و توسعه به فروش کل) استوار است.

تعریف سازمان توسعه صنعتی سازمان ملل متحد:  صادرات محصولات فناوری‌های سطح متوسط و پیشرفته، یکی از زیرشاخص‌های مهم ارائه‌شده در گزارش‌های سازمان توسعه صنعتی سازمان ملل متحد (UNIDO) است. شناسایی محصولات با فناوری‌های متوسط و پیشرفته نیز بر شدت تحقیق و توسعه (نسبت هزینه‌های تحقیق و توسعه به فروش کل) استوار است.