سبقت مصارف از منابع آب

متاسفانه بیلان منابع و مصارف آب کشور برای بیش از 10سال روزآمد نشده و این موضوع خلل جدی در سیاستگذاری‌های موضوعه در سطوح مختلف ایجاد کرده است. از جمله این سیاستگذاری‌‌‌ها می‌توان به قوانین برنامه توسعه پنج‌ساله، قوانین بودجه سنواتی و برخی طرح‌ها و لوایح مرتبط با آب اشاره کرد. حاکمیتی نبودن موضوع بیلان آب، عدم‌وفاق بین بخش‌های مختلف مرتبط با بیلان آب در مورد آمار و ارقام، پویا نبودن بیلان آب و برخی عدم‌قطعیت‎ها در اجزای مختلف بیلان آب از آسیب‌های اساسی مقوله بیلان آب در کشور است. تلقی موضوع بیلان آب به‌عنوان امری حاکمیتی، تکمیل و تجهیز شبکه پایش منابع و مصارف آب کشور، استفاده از فناوری‌های جدید، استانداردسازی روش تولید بیلان و استفاده از رویکرد حسابداری آب می‌تواند از مهم‌ترین راهکارهای بهبود تهیه بیلان آب کشور باشد.

آخرین بیلان منابع و مصارف آب کشور برای دوره 45ساله منتهی به سال 1390-1389 است. طی بیلان مذکور، همه ورودی‌‌‌ها و خروجی‌‌‌هایی که در معادله بیلان آب نقش دارند، در مقیاس مکانی حوضه‌‌‌های آبریز درجه2 (حوضه‌‌‌های 30گانه)، درجه‌یک (حوضه‎‌‌‌های شش‌گانه) و کل کشور (ملی) تعیین شده‌‌‌اند. به دلیل اینکه دهه اخیر به‌طور معناداری نسبت به سال‌های قبل خشک‌تر بوده، از این منظر قطعا تغییراتی در بیلان منابع و مصارف آب صورت گرفته است. بر این اساس، کل آب تجدیدپذیر کشور برابر 110میلیارد مترمکعب است. با لحاظ سال‌های اخیر در بیلان آب کشور، به طور حتم این میزان کمتر شده و درنتیجه بخش‌‌‌های مصرف‌کننده کشور، آب کمتری را برای توسعه در اختیار خواهند داشت.

بر این اساس از کل حجم بارندگی کشور، حدود 72‌درصد تبخیر شده‌‌‌ است که با در نظر گرفتن ورودی‌‌‌ها به میزان 4/ 114میلیارد مترمکعب حجم آب تجدیدپذیر کشور است. شایان ذکر است که در سال‌های اخیر حجم آب تجدیدپذیر کشور به دلیل تغییرات اقلیم و خشکسالی‌ها، نسبت به این مقدار، کاهش چشمگیری داشته است. وابستگی به آب زیرزمینی و سطحی در کشور به ترتیب 55 و 45‌درصد است و از کل مصارف 32‌درصد تحت عنوان آب‌های بازگشتی به چرخه بازمی‌گردد. نکته مهم این است که در حال حاضر بین منابع و مصارف آب تعادل وجود ندارد و طی دوره مذکور، سالانه به میزان 4/ 6میلیارد مترمکعب، مصارف از منابع پیشی گرفته و این امر به کسری تجمعی بسیار قابل‌توجه منابع آب زیرزمینی و درنهایت تبعات مترتب آن، منجر شده است.

با توجه به خالص آب ورودی به کشور (4/ 4میلیارد مترمکعب)، کل آب تولیدشده 4/ 114میلیارد مترمکعب می‌شود. این مقدار آب، کل آبی است که باید پاسخگوی تمام نیازهای کشور از جمله نیازهای زیست‌محیطی) باشد. نکته بسیار مهم این است که اولا این مقادیر براساس متوسط درازمدت 45ساله بوده و نوسان‌های سالانه در آن وجود خواهد داشت؛ ثانیا به دلیل تغییر اقلیم و خشکسالی‌‌‌های پی‌درپی در سال‌های اخیر و عدم‌لحاظ آن در دوره ذی‌ربط، انتظار می‌رود مقادیر آب تجدیدپذیر در سال‌های اخیر، کمتر باشد. حجم کل برداشت برای مصارف مختلف کشور (کشاورزی، شرب و صنعت) برابر با 1/ 98میلیارد مترمکعب (45‌درصد منابع آب سطحی و 55‌درصد منابع آب زیرزمینی) است که از این میزان 8/ 31میلیارد مترمکعب به صورت پساب، فاضلاب یا زهاب (آب‌‌‌های برگشتی) به چرخه بازمی‌گردد. در این گزارش عنوان شده است، در حال حاضر بیلان آب کشور به طور قابل قبولی مشخص نبوده و مواردی از جمله نداشتن ‌متولی مشخص و ارائه داده‌های چندگانه؛ عدم‌به‌روزرسانی مناسب بیلان آب؛ پویا نبودن و عدم‌کاربرد در اهداف کلان و سیاستگذاری‌های موضوعه؛ نداشتن ساختار سازمانی مناسب در دستگاه متولی امر؛ مشخص نبودن مرز بین اندازه‌گیری، تخمین و مدل‌سازی و تغییر رویکرد از روش‌های سنتی بیلان به روش‌های نوین حسابداری آب را می‌توان جزو آسیب‌های اصلی بیلان آب کشور برشمرد. در این راستا و برای بهبود فرآیندهای تعیین بیلان آب کشور تکمیل، تجهیز و به‌روزرسانی شبکه پایش منابع آب و استفاده از فناوری‌های روزآمد پایش، استانداردسازی روش‌‌‌شناسی تعیین بیلان آب همگام با استانداردهای جهانی، استفاده هرچه بیشتر از داده‌های اندازه‌گیری در تعیین بیلان آب، استفاده از فناوری‌‌‌های روزآمد انداز‌‌‌گیری (مانند فناور‌‌‌ی‌‌‌های ماهواره‌ای، شبکه‌‌‌های پایش برخط و پایگاه‌‌‌های اطلاعاتی جهانی) قرار گرفتن روش‌‌‌شناسی بیلان، داده‌‌‌ها و نتایج در دسترس عموم پیشنهاد شده است.

براساس این بیلان، سه‌حوضه آبریز درجه2 با بیشترین ورودی آب عبارتند از: کارون بزرگ، کویر مرکزی و دریاچه نمک به ترتیب مقادیر مطلق 41553میلیون، 30243میلیون و 24985میلیون مترمکعب. همچنین بیشترین کسری در ذخیره در حوضه‌های آبریز درجه2 دریاچه نمک، کویر مرکزی و دریاچه ارومیه با مقادیر منفی 1039میلیون، منفی 1006میلیون و منفی 594میلیون مترمکعب اتفاق افتاده است. در مقیاس حوضه‌های آبریز درجه‌یک خلیج‌فارس و دریای عمان، دریای‌خزر، فلات‌مرکزی، دریاچه ارومیه، قره‌قوم و مرزی شرق، آب تجدیدپذیر به ترتیب با مقادیر 56929میلیون، 22465میلیون، 22290میلیون، 5071میلیون، 1675میلیون و 1447میلیون مترمکعب حاصل می‌شود که درنهایت کل آب تجدیدپذیر کشور را رقم می‌زند.

همچنین در این مقیاس تمام حوضه‌های آبریز تغییرات منفی ذخیره دارند. مهم‌ترین موارد آسیب‌شناسی بیلان آب کشور را می‌توان نداشتن ‌متولی مشخص واحد، به‌روز نبودن و فواصل زمانی طولانی به‌روزرسانی، ساختار تصدی‌گری نامناسب در بدنه اجرایی و همچنین مشخص نبودن مرز بین اندازه‌گیری و تخمین برشمرد. آسیب‌های یادشده درنهایت به موثر نبودن بیلان منابع و مصارف آب در تدوین سیاستگذاری‌های کشور منجر می‌شود. در این راستا تکمیل و تجهیز شبکه پایش کشور و استفاده از فناوری‌های روزآمد پایش و اندازه‌گیری، استانداردسازی روش تدوین بیلان و تغییر رویکرد حسابداری آب به عنوان برخی پیشنهادها برای بهبود مقوله بیلان آب کشور ارائه می‌شود.

تهیه بیلان منابع و مصارف آب لازمه هرگونه سیاستگذاری کلان و خرد در این زمینه است. با بررسی بیلان آب، تمام ورودی‎‌‌‌ها، خروجی‌‌‌ها و تغییرات ذخایر آبی طی یک محدوده مکانی و زمانی مشخص بررسی و تعیین می‌شود. این ورودی‌ها، خروجی‌ها و تغییرات ذخایر می‌توانند به هر شکلی بوده و با تغییر مقیاس مکانی مورد بررسی، ممکن است جزئیات جدیدی به هرکدام اضافه شود. معمولا با کوچک‌تر شدن مقیاس مکانی تدوین بیلان آب، جزئیات بیشتر و موضوع پیچیده‌‌‌تر می‌‌‌شود. باید توجه کرد که ممکن است به دلایلی، اجزای معادله بیلان با هم در تعادل نباشند که در این حالت از جزء تطبیق استفاده شده و عدم‌قطعیت‌های موضوعه در این جزء لحاظ می‌شود. معمولا ورودی‌‌‌ها (منابع) و خروجی‌‌‌ها (مصارف) در معادله بیلان به سه دسته منابع/ مصارف بالای سطح زمین، منابع/ مصارف روی سطح زمین و منابع/ مصارف زیر سطح زمین تقسیم می‌شود.