نخستین سفر رئیس‌جمهور ایران به آفریقا بعد از ۱۱ سال/ فرش قرمز ۶۰۰ میلیارد دلاری قاره سیاه برای ایران

به گزارش مشرق، دولت سیزدهم برای توسعه روابط با آفریقا، دعوت سه کشور کنیا، اوگاندا و زیمبابوه را پذیرفته و قرار است فردا - سه‌شنبه - راهی شرق و جنوب آفریقا شود.

این نخستین سفر رئیس جمهور ایران به قاره آفریقا پس از 11 سال است که با هدف افزایش حضور ایران در اقتصاد حدود «600 میلیارد دلاری» قاره آفریقا صورت می‌گیرد.

گرچه قاره آفریقا به عنوان قاره فرصت‌ها ترند شده و بازار خوبی برای کالاهای ایرانی هم هست اما یک مشکل بزرگ برای ما ایرانی‌ها دارد که آن هم، عدم آشنایی تجار ایرانی با ظرفیت‌های این قاره است.

یک چالش دیگر در این قاره، حضور پررنگ رژیم صهیونیستی است که البته این موارد در کنار مزایای آن رنگ می‌بازد. دسترسی به کانال سوئز، تنگه جبل‌الطارق، باب‌المندب و دماغه امیدنیک، این قاره را به مرکزی برای رقابت همه کشورها تبدیل کرده و به‌ویژه در سال‌های اخیر برخی بازیگران منطقه‌ای هم دامنه حضور خود در این قاره را بیشتر کرده‌اند، به طور مثال ترکیه از یک سو و قطر، امارات و عربستان از سوی دیگر که عمدتا اهداف اقتصادی را در کار با این قاره مدنظر قرار داده‌اند.

بر اساس آخرین آمارهای ارائه شده، در فصل بهار 327 هزار تن کالای غیرنفتی به ارزش 122 میلیون و 751 هزار دلار به 36 کشور آفریقایی صادر شده است.

دیپلماسی اقتصادی در قاره سیاه

از زمان شروع به کار دولت سیزدهم، سیدابراهیم رئیسی در پارادایم ارتباط با کشورهای مستقل همیشه بر جایگاه آفریقا در سیاست خارجی این دولت تأکید داشته و گزاره‌ای که مورد توجه قرار می‌دهد این بوده که غربی‌ها عمدتا به دنبال بهره‌برداری از منابع و ذخایر قاره آفریقا هستند و در مقابل نه‌تنها به توسعه و رفاه مردم آن کمک نمی‌کنند، بلکه سیاست عقب‌ماندگی کشورهای آفریقایی را با شدت پیگیری می‌کنند اما جمهوری اسلامی ایران به عنوان دوست و شریک واقعی و در راستای منافع مشترک به دنبال استقلال و پیشرفت مردم این قاره است.

درواقع اولویت توسعه روابط با قاره آفریقا در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، رنگ جدیدی گرفته و در دولت رئیسی با جدیت تمام ظرفیت‌های همکاری با کشورهای آفریقایی از حالت آفلاین خارج شده است، نشانه آن هم تور آفریقایی حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه بود که از ابتدای تصدی در این سمت، بارها بر اهمیت قاره آفریقا در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران تأکید کرده و اگر خاطرتان باشد، شهریور سال گذشته به کشورهای مالی، تانزانیا و زنگبار رفت و بهمن1401 به موریتانی سفر کرد.

تا اینجای کار وضعیت نشان داده، قاره آفریقا بعد آسیا از اولویت‌های اصلی دیپلماسی اقتصادی ایران است.

ضرورت آسیب‌شناسی و بازنگری

روح‌الله لطیفی، ‌قائم‌مقام باشگاه تجار ایران و آفریقا درباره حضور ایران در اقتصاد حدود 600 میلیارد دلاری قاره آفریقا و سفر رئیس‌جمهور (بعد از 11 سال)‌ به سه کشور کنیا، اوگاندا و زیمبابوه به «ایران»، گفت: یکی از اقدام‌های مثبتی که در دولت سیزدهم شکل گرفته و با جدیت دنبال می‌شود، تنوع کشورهای صادراتی کشور است.

رئیس‌جمهور از نیمه دوم سال 1400، مذاکرات اقتصادی با کشورهای مختلف را شروع کرده است. کمتر دیده شده که اولویت رؤسای‌ جمهور اقتصادی باشد و لذا این امر اتفاق بسیار مهمی است. ایران ظرفیت خوبی در صادرات دارد اما باید در این خصوص بازنگری صورت گیرد و صادرات با توجه به نیاز بین‌الملل و ارزش افزوده باشد.

او با بیان اینکه در سه ماه اول سال‌جاری در قیاس با مدت مشابه سال گذشته، صادرات ایران به کنیا 48 درصد (7 میلیون و 634 هزار دلار) کاهش یافته است، افزود: واردات کنیا به ایران در مدت عنوان‌شده، یک میلیون و 661 هزار دلار بوده که در قیاس با مدت مشابه سال 1401 کاهش 79 درصدی داشته است.

لطیفی با تأکید بر اینکه واردات کالا از اوگاندا طی سه ماهه اول سال‌جاری تقریباً 4 برابر مدت مشابه سال گذشته شده است، گفت: صادرات ایران به این کشور کاهشی بوده است، لذا با آسیب‌شناسی باید شرایطی را فراهم کرد که صادرات تقلیل‌یافته جبران شود.

او درباره همکاری‌های تجاری ایران و زیمبابوه طی سه ماهه سال‌جاری، تصریح کرد: در مدت عنوان شده وارداتی از کشور زیمبابوه صورت نگرفته و صادرات در سه ماهه ابتدای سال‌جاری به کشور یادشده هزار و 16 دلار بوده است؛ سال گذشته صادراتی به زیمبابوه نداشته‌ایم.

‌قائم‌مقام باشگاه تجار ایران و آفریقا درباره اینکه چرا صادرات ایران به کشورهای آفریقایی کاهشی بوده است، گفت: صادرات ایران به کشورهای آفریقایی مستمر نیست و از همین رو هزینه حمل و نقل برای تجار گران تمام می‌شود. زمانی که صادرات به یک کشور مداوم باشد همانند عراق، حمل‌ونقل آن راحت‌تر و ارزان‌تر (صادرات یک روز به کشور عراق به اندازه دو ماه قاره آفریقا)‌ است. بدین جهت وقتی سفارش کالا به کشورهای آفریقایی وجود داشته باشد، به یکباره شاهد جهش صادرات خواهیم بود.

او با بیان اینکه در سه ماهه اول سال‌جاری سه کشتی به قاره آفریقا سفر داشته است، افزود: حمل‌ونقل با آفریقا سخت است ولی بن‌بست نیست. هزینه حمل‌ونقل به قاره آفریقا گران است، لذا زمانی صادرات به کشورهای این قاره سود اقتصادی دارد که کالا با ارزش افزوده بالا، صادر شود. در مورد کالاهای پرحجم و کم‌ارزش، صادرات توجیه اقتصادی نخواهد داشت. از همین رو ضرورت دارد به سمتی برویم که کالاها با حجم و ارزش منطقی، صادر شود و از خام‌فروشی فاصله بگیریم.

روسیه، رقیب ایران در بازار آفریقا

لطیفی با تأکید بر اینکه یکی از کالاهایی که از ایران به قاره آفریقا صادر می‌شود، ‌کود اوره است، خاطرنشان ‌کرد: این کالای پتروشیمی بین 350 تا 500 دلار است، حال اگر کرایه حمل آن 70 دلار در هر تن باشد، باز هم در این حوزه رقیب نخواهیم داشت. البته به واسطه روسیه، صادرات کود اوره ایران کمتر شده است.

این کشور (روسیه)‌ در شرایط تحریمی به سر می‌برد، لذا برای آنکه درآمد ارزی داشته باشد به سمت دامپینگ حرکت کرده و قیمت مشتقات نفتی را کاهش داده است. روسیه ذخایر خیلی خوبی در حوزه‌های نفت، گاز، گندم و چوب دارد و سعی کرده با دامپینگ مشتریان خود را حفظ کند. از آنجا که در محصولات پتروشیمی کشورمان رویه قیمت‌گذاری وجود دارد، نمی‌توان با روسیه در مورد قیمت رقابت کرد و یا منعطف بود.

بده بستان ایرانی‌ها و آفریقایی‌ها

همین خرداد امسال بود که رئیس دستگاه دیپلماسی در سفر به کیپ‌تاون آفریقای‌جنوبی در نشست بریکس پلاس شرکت کرد و در حاشیه آن هم با چند نفر از وزرای خارجه این قاره از جمله وزیر خارجه آفریقای‌جنوبی دیدار و گفت‌وگو کرد.

حتی بعد از آن امیرعبداللهیان در تهران میزبان تعدادی از وزرای خارجه کشورهای این قاره شد و شنبه همین هفته هم وزیر خارجه الجزایر سفری به تهران داشت و ضمن دیدار با امیرعبداللهیان با رئیسی هم ملاقات و گفت‌وگو کرد.

دیدار امیر عبداللهیان با تعدادی از وزرای خارجه کشورهای این قاره

روابط با این کشور آفریقایی آن‌قدر حسنه شده که در مذاکرات دو وزیر توافق شد روادید خدمت و سیاسی لغو شود و حتی امیرعبداللهیان از برنامه‌ریزی‌ برای شرکت رئیس‌جمهور در نشست مجمع کشورهای صادرکننده گاز در الجزیره هم خبر داد.

نه آفریقا به هژمونی آمریکا

اتفاق و رویکرد بسیار مهم دیگر نوع نگاه و اتمسفر حاکم در آفریقا نسبت به آمریکاست و آفریقا عملا در مسیر الحاق به جهان چندقطبی و رویگردانی از هژمونی آمریکا قرار دارد.

نشنال اینترست در این‌باره نوشته است: پاسخ آفریقا به جنگ اوکراین حفظ بی‌طرفی و حمایت از جهان چند قطبی بوده که آمریکا و غرب را نگران و شگفت‌زده کرده است؛ موضوعی که نشان می‌دهد کشورهای این قاره به سمت چندقطبی‌گرایی و فرار از هژمونی غرب و آمریکا گام برمی‌دارند. در حالی که آمریکا و شرکای اروپایی‌اش، نگران و نظاره‌گر نشست‌های سران روسیه و چین بودند، پوتین در رفت و آمد بین این نشست و کنفرانسی با حضور نمایندگان بیش از 40 کشور آفریقایی شرکت‌کننده بود که تحت عنوان «روسیه-آفریقا در جهان چند قطبی» برگزار می‌شد.

در کنار آن، آفریقای‌جنوبی در کنار روسیه، چین، هند و برزیل، اعضای سازمان بین‌المللی بریکس است که قصد دارند توازن جدیدی علیه هژمونی آمریکا ایجاد و به پیشبرد جهان چند قطبی کمک کنند.

حتی به‌تازگی مصر، نیجریه و سنگال هم در نشست وزیران خارجه بریکس مورد استقبال قرار گرفتند. درواقع آفریقا معتقد است در حالی که جنگ اوکراین پیامدهای جهانی دارد اما در درجه اول این مشکل غرب است، چون آفریقایی‌ها عادت دارند وقتی مشکل دارند به آنها گفته شود که باید یک راه‌حل آفریقایی برای مشکل خود بیابند. آنها بر این باورند که حال چرا باید مشکل غرب، مشکل کل جهان باشد؟

تلافی سیاه‌ها

گرچه رسانه‌های اصلی جهان اغلب بر انگیزه نظامی آفریقا در حفظ بی‌طرفی در جنگ روسیه تأکید می‌کنند اما این فقط یکی از انگیزه‌های متعدد است. علاوه بر چندقطبی، استعمار و کودتا، غیرجذاب بودن دخالت در جنگ نیابتی و روابط نظامی، تعدادی انگیزه دیگر نیز در آفریقا وجود دارد:

بسیاری از کشورهای آفریقایی از روابط اقتصادی رو به رشد با روسیه برخوردارند در حالی که همیشه کشورهای آفریقایی از این که نادیده گرفته شده‌اند و علیه آنها تبعیض می‌شود، گلایه دارند.

مثلا در همین ماجرای کووید ـــ 19 که غرب واکسن‌ها را تلنبار کرده بود به طوری که تاریخ آنها منقضی شد ولی توجهی به نیاز آفریقا نشد و این کشورها وادار شدند به سمت روسیه و چین بروند.

آورده‌های اقتصادی برای ایران

شاید این پرسش مطرح شود که حالا از تعامل با آفریقا چه چیزی نصیب ایران خواهد شد؟ براساس آماری که تا الان وجود دارد، حجم روابط تجاری بین ایران و کشورهای آفریقایی نسبت به سال قبل دو برابر افزایش یافته و از حدود 600 میلیون دلار در سال به بیش از یک میلیارد و 300 میلیون دلار رسیده است.

این نتیجه هدف‌گذاری است که دولت سیزدهم برای توسعه روابط با کشورهای مختلف ازجمله آفریقا انجام داده است.

کشورهای آفریقایی سالانه بیش از 600میلیارد دلار واردات دارند از این حجم واردات 100 میلیارد دلار تنها به نفت و مشتقات آن مربوط است.

براساس دستورالعمل به سفارتخانه‌ها در حوزه آفریقا شاهد پویایی بیشتر سفارتخانه‌ها و نمایندگی‌های خود خواهیم بود و احتمال دارد در همین چارچوب مناسبات تجاری و اقتصادی ایران با حوزه آفریقا شکوفایی بیشتری را در آینده داشته باشد. نگاه رسانه‌های عربی هم قابل توجه است، آنها معتقدند ایران به‌تازگی تماس با کشورهای قاره آفریقا را افزایش داده است، چون قاره آفریقا مملو از فرصت‌هاست و می‌تواند به ایران کمک کند تا نفوذ خود را چه در سطح منطقه‌ای و چه در سطح جهانی گسترش دهد و همچنین بازارهای جایگزین و فرصت‌های تجاری را فراهم کند.

مهدی صفری معاون دیپلماسی اقتصادی وزارت خارجه

مهدی صفری، معاون دیپلماسی اقتصادی وزارت خارجه هم 30 شهریور 1401 در دومین نشست معاونت دیپلماسی اقتصادی وزارت خارجه هم گفته بود: زمینه صادرات دارو به کشورهای مختلف به‌ویژه کشورهای آفریقایی فراهم شده و بخش خصوصی می‌تواند در این زمینه فعالیت ویژه‌ای داشته باشد.

حتی پس از آن هم جلسه ستاد هماهنگی روابط اقتصادی خارجی با موضوع آخرین وضعیت روابط اقتصادی کشورمان با قاره آفریقا، 15آبان 1401 برگزار شد و مهدی صفری بار دیگر توجه به آفریقا را از اولویت‌های سیاست خارجی دولت سیزدهم خواند و با اشاره به برگزاری نشست کمیسیون مشترک با آفریقای جنوبی، تانزانیا و زیمبابوه در آینده، بر تجارت متوازن با این قاره تأکید کرد.

لزوم صدور خدمات مهندسی، ساخت سد و نیروگاه و کشت فراسرزمینی، راه‌اندازی خط کشتیرانی و خطوط مستقیم هوایی بین ایران و کشورهای آفریقایی، موانع اجرایی شدن کشت فراسرزمینی و تشکیل ستاد آفریقا از دیگر موضوعاتی بود که در این نشست مورد گفت‌وگو و تبادل نظر قرار گرفت. از سوی دیگر کم‌کاری زیادی در حوزه آفریقا در دولت قبل صورت گرفته به طوری که فقط تعداد سفارت‌های ترکیه در آفریقا 43 سفارت اما تعداد سفارت‌های ایران در آفریقا 18سفارت بوده است، این یعنی زمانی که تیم مذاکره قبلی معطل برجام بود و رسانه‌های برجامی کشور را با اخبار مذاکرات معطل کرده بودند، رئیس‌جمهور ترکیه تورهای آفریقایی می‌رفت و قراردادهای کلان می‌بست.

آفریقای جدید

به‌هرحال آفریقا چشم‌اندازی امیدوارکننده برای سرمایه‌گذاری دارد، ظرفیت‌های قابل‌توجه قاره آفریقا به سبب تراکم جمعیتی و همچنین میل به فعالیت در بخش‌های جدید مالی، اطلاعاتی و خدماتی علاوه بر ظرفیت سنتی کشاورزی و معادن، سبب شده تا علاوه‌بر سرمایه‌گذاران سنتی بازمانده از دوران استعمار، در سال‌های اخیر سرمایه‌گذاران تازه‌ای نیز جذب آن شوند.

درواقع چشم‌انداز رشد برای آفریقا به‌عنوان یک کل، چشمگیر اما وضعیت بسته به کشور و هر منطقه متفاوت است. پایگاه پلتفرم‌های صنعتی مجتمع ARISE (IIP) فعال در حوزه صنعت و اقتصاد در گزارشی فرصت‌های ارائه شده توسط برخی صنایع آفریقا را بررسی کرده است.

در سال‌های اخیر بیش از 200میلیون مرد و زن آفریقایی به بازار بانکداری و مخابرات ورود و در نتیجه به رشد این بخش‌ها کمک کرده‌اند. بنابراین رشد سریع اقتصاد آفریقا سبب شده تا این قاره، گذاری از صنایع معدنی و کشاورزی به سایر بخش‌ها مانند عمده‌فروشی، خرده‌فروشی، گردشگری و ارتباطات داشته باشد.