گناه به معنی خلاف است و در اسلام هر کاری که بر خلاف فرمان خدا باشد، گناه است. مخالفت امر خدا، هر اندازه کوچک باشد، چون در پیشگاه عظمت الهی واقع می شود، بزرگ است و صغیر شمرده شدن آن ها نسبت به گناهان دیگری است که کبیره دانسته شده اند.
از این منظر که گناه نافرمانی حق تعالی است، نمی توان هیچ گناهی را کوچک شمرد، چه این که کوچک شمردن گناه، از گناهان کبیره است (که در صورت عدم توبه) بخشیده نمی شود .از پیامبر اکرم (ص) روایت شده که «به کوچکی گناه منگرید، بلکه به بزرگی کسی بنگرید که نسبت به او گستاخی کرده اید»
طبق آیه 53 سوره زمر، همه گناهان بخشیده می‌شود، امّا طبق آیه 48 سوره نساء جز شرک همه گناهان بخشیده می‌شوند؛ این دو کلام چگونه قابل جمع است؟
خداوند در سوره زمر آیه 53، می‌‌فرماید:«قُلْ یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ ؛ بگو: اى بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده اید! از رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همه گناهان را مى‌آمرزد، زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است».
آیه فوق راه بازگشت را توأم با امیدواری به روی همه گناه کاران می‌گشاید، و با لحنی آکنده از نهایت لطف و محبت، آغوش رحمتش را به روی همگان باز کرده، و فرمان عفو آنها را صادر نموده است. از امیدبخش ترین آیات قرآن نسبت به گناه کاران، آیه فوق است که طبق روایتی از حضرت علی ـ علیه السّلام ـ نقل شده: «در تمام قرآن، آیه‌ای وسیع تر از این آیه نیست...».
سؤالی که در این جا مطرح است، این است که: آیا عمومیت آیه همه گناهان، حتی شرک و گناهان کبیره دیگر را فرا می‌گیرد؟ پس چرا درسوره نساء آمده است که؛ «إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَیَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِکَ لِمَنْ یَشَاءُ وَمَنْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَقَدِ افْتَرَى إِثْمًا عَظِیمًا
خداوند [هرگز] شرک را نمى بخشد! و پایین تر از آن را براى هر کس [بخواهد و شایسته بداند] مى بخشد. و آن کسى که براى خدا، شریکى قرار دهد، گناه بزرگى مرتکب شده است.»
در پاسخ باید گفت: لازم است آیات قرآن به تنهایی مورد ارزیابی قرار نگیرد، بلکه با در کنار هم گذاشتن آیات دیگر که مفسر همدیگر هستند؛ و با نگاهی همه جانبه، مفهوم آیه را استخراج کرد. لذا آیات سوره زمر ، دو آیه فوق را تبیین نموده است. و سه دستور را برای بخشش گناهان ذکرکرده است:
1. بازگشت : به سوی پروردگارتان بازگردید؛
2. تسلیم: در برابر فرمان او تسلیم شوید؛
3. پیروی از دستورات: پیروی کنید از بهترین دستوراتی که از سوی پروردگارتان بر شما نازل شده است.
یکی از راههای بخشش گناه توبه است
این دستورات سه گانه می‌گوید: درهای غفران و رحمت به روی بندگان گشوده است؛ مشروط به اینکه بعد از ارتکاب گناه به خود آیند و تغییر مسیر دهند و رو به سوی درگاه خدا آورند، و در برابر فرمانش تسلیم باشند، و با عمل، صداقت خود را با توبه نشان دهند. به این ترتیب نه شرک از آن مستثناست و نه غیر از آن(یعنی از شرک توبه کند و برگردد خداوند متعال نیز او را می بخشد.) این رحمت عمومی مشروط به موارد فوق درآیات 55- 54 سوره زمراست.
اگر در آیه 48 سوره نساء، بخشش و عفو مشرکان را استثناء کرده است، در مورد مشرکانی است که در حالت شرک از دنیا بروند. نه آنها که بیدار شوند، و راه حق را پیش گیرند. چرا که اکثریت به اتفاق مسلمانان صدر اسلام مشرک بوده اند، و بعد اسلام آورده‌اند.
علاوه بر موارد فوق؛ از این نکته نیز غافل نباشیم که بعضی از آیات عام هستند، و بعضی از آیات دیگر را تخصیص می‌زنند. لذا بعضی از مفسرین در این آیه فوق گفته‌اند که آیه:
« إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَیَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِکَ لِمَنْ یَشَاءُ وَمَنْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَقَدِ افْتَرَى إِثْمًا عَظِیمًا» آیه « إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعًا»
را تخصیص زده است، یعنی این که خداوند به جز شرک بقیه گناهان را می‌بخشد. امّا آن چه که بیان شد، خداوند گناهان را با شرایطی می‌بخشد و آن شرایط : «توبه» ، « تسلیم فرمان الهی» و «پیروی از دستورات الهی در عمل » می باشد؛ اگر این شرایط برای گناه کار مهیا باشد؛ حتی مشرک را نیز می‌بخشد.
