به قلم : دکتر محمدحسین صالحی سورمقی ؛ متخصص فارماکوگنوزی استاد دانشکده داروسازی
تحریریه زندگی آنلاین :
نام فارسی: تاجریزی پیچ
نام علمی: Solanum dulcamara
نام عمومی: Bittersweet، Bitter nightshade و Felon wood
نام انگلیسی: Woody nightshade
نام فرانسوی: Douce-amere
نام آلمانی: Bittersuss nachtschatte
نام خانواده: Solanaceae (سیب‌زمینی)
بیشتربخوانید:
گیاه‌شناسی:
تاجریزی پیچ گیاهی است علفی و پایا که ارتفاع آن به بیش از 2 متر می‌رسد. این گیاه به حالت خودرو در حاشیه جنگل‌ها، نقاط مرطوب، کنار جوی‌ها و رودخانه‌ها می‌روید. برگ‌های آن متناوب و به دو شکل هستند؛ برگ‌های پائین ساقه قلبی‌شکل و در قسمت‌های بالای ساقه دارای بریدگی می‌باشند و به سه لوب تقسیم می‌شوند. گل‌ها کوچک و به رنگ بنفش زیبا هستند که اجتماع آنها به صورت چتری درمی‌آیند. میوه گیاه به صورت سته‌ای، تخم‌مرغی و از شاخه‌ها آویخته است. میوه‌ها پس از رسیدن کامل قرمزرنگ بوده و حاوی دانه‌های کوچک و مسطح می‌باشند.
قسمت مورد استفاده گیاه ساقه‌های آن است که معمولاً از انواع مسن آنها استفاده می‌گردد. ساقه‌ها پس از جمع‌آوری خشک و قطعه قطعه می‌شوند. گیاه تازه بوی نامطبوعی دارد که پس از خشک شدن از بین می‌رود.
بهترین زمان برداشت ساقه‌ها فصل پاییز و زمانی است که گیاه فاقد برگ می‌باشد. این گیاه در بیشتر نواحی اروپای مرکزی، آسیای صغیر، آفریقای شمالی و ایران می‌روید.
مناطق رویش گیاه در ایران شامل: آذربایجان، تبریز، نواحی شمالی ایران و بلوچستان است.
بیشتربخوانید:
ترکیبات مهم:
این گیاه حاوی آلکالوئید سولانین و دارای خاصیت مخدر است. همچنین دارای گلوکزید دولکامارین می‌باشد. گلوکوآلکالوئیدهای آنها، بتا و گاما سولادولسین و آلفا، بتا و گاماسولامارین نیز در گیاه گزارش شده است.
ترکیبات یاموژنین، تیگوژنین و دیوسژنین به مقدار زیاد در گیاه وجود دارند؛ به همین دلیل در کشور روسیه از این گیاه جهت تهیه پروژسترون، کورتیزول و دیگر هورمون‌ها استفاده می شود.
میوه‌های سبز و زرد دارای مقدار بیشتری از گلوکوآلکالوئیدها نسبت به میوه‌های رسیده (قرمز) هستند. میوه‌ها دارای لیکوپن نیز می‌باشند و دانشمندان روسیه در آنها تانن و ساپونین نیز گزارش کرده‌اند. در دانه‌های گیاه ترکیبات گلوآلکالوئیدی، گلوکزیدی و استروئیدی مشابه میوه شناسایی شده است.
بیشتر بخوانید:
داروشناختی و اثرات مهم:
چوپانان در قدیم برای دور نگه داشتن گوسفندان‌شان از چشم شیطان این گیاه را به دور گردن آنها می‌آویختند و آن را به عنوان یک گیاه خطرناک به فروش می‌رساندند. موش‌های آمریکایی ساقه‌های این گیاه را می‌جوند.
در استفاده‌های عامیانه به طور گسترده از عصاره الکلی و یا گیاه تاجریزی پیچ به عنوان ضدسرطان، درمان واریس و جهت مجرمان جانی استفاده می‌شده است.
جالینوس 150 سال پس از میلاد مسیح این گیاه را به عنوان ضدسرطان، ضدتومورها و ضدواریس توصیه کرده است. ترکیب بتاسولامارین موجود در آن دارای خاصیت ضدسارکومای 180 و ضدکارسینوماسارکومای 256 در رات می‌باشد.
در طب قدیم از این گیاه جهت درمان آسم، آرتریت، یرقان، هپاتیت، سرطان، تب، سیاه‌سرفه و مالاریا استفاده می‌شده است. همچنین، اثراتی از جمله ضددرد، کاهش‌دهنده میل جنسی، مقوی قلب، ادرارآور، قی‌آور، مسهل، سمی، خلط‌آور، مخدر و محرک برای آن قائل بوده‌اند.
در هومیوپاتی از جوشانده ساقه و برگ‌های گیاه پیش از گل دادن، برای تسکین یا درمان آسم، کولیک، وبا، اسهال، دیسانتری، بند آمدن ادرار، تب یونجه، مننژیت، روماتیسم، پسوریازیس، کهیر و سیاه‌سرفه استفاده می‌کنند.
ناگفته نماند که بسیاری از خواص این گیاه و استفاده‌های قدیمی و رایج طب عوام از آن، با اثرات مطالعه‌شده امروزی آن مشابه است.
بیشتربخوانید:
طریقه و میزان مصرف:
ساقه: می‌توان 1 تا 3 گرم از ساقه را له و یا 2 گرم از ساقه را پودر کرده و با یک لیوان آب به مدت 5 دقیقه جوشاند؛ سپس آن را صاف کرده و جوشانده را چند بار (سه نوبت) در روز مصرف کرد.
عصاره: روزانه مقدار 6/0 تا 2/1 گرم از عصاره گیاه را می‌توان مصرف نمود. توضیح اینکه یکی از فرآورده‌های فوق (عصاره و یا جوشانده ساقه) باید مورد استفاده قرار گیرد.
سمیت و عوارض جانبی:
در حد مصرف توصیه‌شده و دارویی عارضه جانبی ندارد.
مقدار مصرف بیش از حد دارویی ممکن است عوارضی از جمله استفراغ، تشنج، فلج و ضعف قلب داشته باشد. در یکی از منابع آمده است، در صورتی که میزان آلکالوئیدهای ساقه زیاد نباشد، تا 25 گرم مصرف خوراکی آن بدون عارضه است. مصرف حدود 10 عدد دانه‌های سبز این گیاه در کودکان می‌تواند باعث عوارضی از جمله اسهال و استفراغ شود. به نظر می‌رسد 200 عدد از دانه‌های آن کشنده باشد.
مصرف گیاه در زنان حامله و شیرده ممنوع است.
مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده:
ضددرد، آنتی‌کلی‌نرژیک، کاهش‌دهنده میل جنسی، ضدسم، ضدالتهاب، ضدتب، مسهل، سیتوتوکسیک، معرق، ضدویروس، ضدعفونی‌کننده، قابض، ادرارآور، قی‌آور، خلط‌آور، محرک ایمنی بدن، خواب‌آور، مخدر، سمی، مسکن ضدسارکوما (ضدسرطان) و محرک.
نکات قابل توجه:
راجع به انواع تاجریزی در کتاب قانون ابن‌سینا شرح داده شده که خلاصه‌ای از آن در شرح تاجریزی سیاه در همین مقاله آمده است.
چون استفاده دارویی از ساقه‌های مسن‌تر این گیاه رایج است، باید دانست که رنگ این نوع ساقه‌ها (خشک) خاکستری مایل به حنایی و یا زرد قهوه‌ای است؛ در حالی که رنگ ساقه‌های جوان خاکستری مایل به سبز و یا زرد مایل به سبز می‌باشد. البته ساقه‌ها را پس از جمع‌آوری خشک کرده و به قطعات 3 تا 5 سانتی‌متری تبدیل می‌کنند و به فروش می‌رسانند.
در بیشتر کتاب‌های گیاهان دارویی دنیا از تاجریزی سیاه به عنوان دارو یاد شده است و کمتر از تاجریزی پیچ استفاده درمانی به عمل می‌آید. به نظر می‌رسد که سمیت تاجریزی پیچ از تاجریزی سیاه بیشتر باشد و به همین دلیل کمتر از آن استفاده می‌کنند.
مطلب بسیار مهم در مورد تاجریزی اینکه تاکنون بیش از هزار گونه از آنها شناسایی شده است که بعضی از آنها به عنوان منبع استروئید آلکالوئیدهای 27 کربنی (که می‌توانند با تغییرات نیمه‌صناعی به وسیله انسان به کورتن و هورمون‌ها تبدیل شوند) اهمیت ویژه‌ای دارند. به منظور تولید صنعتی این داروها گونه‌هایی همچون لاسی نیاتوم، کازی آنوم، آوی کولار و مارژیناتوم در کشورهایی نظیر مجارستان و آمریکا تحت کشت‌های وسیع و در حال مطالعه می‌باشند.
