در میان آیات احکام که در قرآن است آیاتی هست که پس از نزول جای حکم آیاتی را که قبلا نازل شده و مورد عمل بوده اند گرفته بزمان اعتبار حکم قبلی خاتمه میدهد، آیات قبلی منسوخ و آیات بعدی که در حکم خود حکومت بر آنها دارند ناسخ نامیده میشوند چنانکه در اول بعثت مسلمانان دستور داشتند که با اهل کتاب با سالمت بسر برند چنانکه میفرماید: «فاعفوا و اصفحوا حتی یاتی الله بامره » (1) پس عفو و صفح کنید-ببخشید و روی گردانیده نادیده بگیرید-تا امر خدا بیاید) و پس از چندی آیه قتال آمد و بحکم مسالمت خاتمه داد چنانکه میفرماید: «قاتلوا الذین لا یؤمنون بالله و لا بالیوم الاخر و لا یحرمون ما حرم الله و رسوله و لا یدینون دین الحق من الذین اوتوا الکتاب » (2) ترجمه:جنگ و قتال کنید با کسانی که بخدا و روز قیامت ایمان ندارند و آنچه را خدا و پیغمبر حرام میکند حرام نمیکنند و دین حق را برای خود دین نمی گیرند که همان اهل کتاب باشند) .البته حقیقت نسخی که در میان ما دائر است اینست که نظر بمصلحتی حکمی را وضع کرده مورد عمل قرار دهند و پس از چندی بخطا و اشتباه خود پی برده و حکم اولی را الغاء و حکم دیگری را جایگزین آن سازند و نسخ باین معنی را که ملازم جهل و خطاست بخدای متعال که جهل و خطا بساحت پاکش راه ندارد نمیشود نسبت داد و چنین حکمی در قرآن مجید که در میان آیاتش هیچگونه اختلافی نیست وجود ندارد.
بلکه نسخ در قرآن مجید بیان انتهاء زمان اعتبار حکم منسوخ است باین معنی که مصلحت جعل و وضع حکم اولی مصلحتی محدود و موقت باشد و طبعا اثرش نیز که حکم است محدود و موقت در میآید و پس از چندی حکم دومی پیدا شده و خاتمه یافتن مدت اعتبار حکم اولی را اعلام کند و نظر باینکه قرآن مجید در مدت بیست و سه سال تدریجا نازل شده اشتمالش بچنین احکامی کاملا قابل تصور است.
و البته وضع حکم موقت در جائی که هنوز مقتضی حکم ثابت تام نیست پس از تمامیت مقتضی تبدیل نمودن آن بحکم ثابت اشکالی نخواهد داشت، چنانکه از قرآن مجید نیز در حکمت نسخ همان معنی استفاده میشود.
خدای متعال میفرماید: «و اذا بدلنا آیة مکان آیة و الله اعلم بما ینزل قالوا انما انت مفتر بل اکثرهم لا یعلمون قل نزله روح القدس من ربک بالحق لیثبت الذین آمنوا و هدی و بشری للمسلمین » (3) ترجمه:و وقتی که آیه ای را بجای آیه ای گذاشته تبدیل کردیم در حالی که خدا بآنچه نازل می کند داناتر است میگویند افترا بسته ای بلکه بیشترشان نمی فهمند بگو آنرا روح القدس بحق از خدای تو نازل کرده است برای اینکه کسانی را که ایمان آورده اند ثابت تر بکند و هدایت و بشارت باشد برای آنانکه تسلیم امر خدا هستند) .
پی نوشتها:
1- سوره بقره آیه 109
2- سوره توبه آیه 29
3- سوره نحل آیه 102
