مقدمه:
مذاکره گفتگویی است دو یا چندجانبه که باهدف دستیابی به یک درک مشترک، رفع اختلافات، یا رسیدن به منفعتی که نتیجه آن گفتگو به ایجاد توافق میان طرفین متکی بر چانه زنی، استدلال و متقاعد ساختن طرف مقابل بینجامد، میتوان پذیرفت که یکی از رایج ترین و عمومیترین ابزار و روش های دیپلماتیک مذاکره و گفتگوی طرفینی در سیره رسول خدا (ص) وجود داشته است.
مذاکره در سیره پیامبر اکرم (ص) امری انکارناپذیر است، زیرا بررسی در سیره پیامبر (ص) نشان میدهد گفتگو ابزاری کارآمد برای نفوذ تبلیغی و گسترش و توسعه اسلام بوده است. به این دلیل به نظر میرسد پیامبر (ص) از گفتگو یا مذاکره بمانند یک راهبرد استفاده میکردند. با همین تاکتیک، پیامبر (ص) برای تحقق اهدافش، یعنی معرفی دین اسلام و نمایان کردن آموزه های آن، در بسیاری از موارد از گفتگو یا مذاکره سود میبردند. پیامبر اکرم (ص) همواره گفتگو و مذاکره را سرلوحه همه برنامه های خود قرار داده است. در این تحقیق، با دسته بندی مذاکرات سیاسی پیامبر اکرم (ص) در سه دسته متفاوت بر اساس نوع عملکرد پیامبر (ص) در هر دسته به آن پرداخته شده است. پیامبر اکرم (ص) مذاکرات گوناگونی داشته است ازجمله مذاکرات دوستانه که خود پیامبر اکرم (ص) پیش قدم بودند؛ به خاطر دعوت، گسترش و توسعه اسلام و نیز خود پیامبر اکرم (ص) این جلسه مذاکرات را ترتیب داده است؛ دسته دیگر صلح طلبانه بوده است که حتی برای رسیدن به یک مذاکره مطلوب اصحاب خود را به میدان خطر فرستاده است؛ دیگری مذاکرات با دشمن که خود دشمنان باعث به وجود آمدن این مذاکرات شده اند و رسول خدا (ص) از هیچ گونه زور و شمشیری استفاده نکرده است. همچنین در کلیه مذاکرات رفتار نرم از خود نشان داده است؛ حتی در مورد دشمنان اسلام که خود آن ها باعث به وجود آمدن آن شرایط شدند، لذا این امر برای پیامبر خدا (ص) پیچیده نبود. این مسلم است مذاکره سیاسی و یا گفتگوهای رسول خدا (ص) ازنظر محققان به دور نبوده است؛ و مطابق بررسیهای به عمل آمده میتوان پذیرفت که مطالعات پرشماری درباره دیپلماسی رسول خدا (ص) صورت گرفته است. لیکن درباره هیچ یک ناظر بر مذاکرات و یا گفتگوهای فرهنگی و اجتماعی نبوده است. در این پژوهش روشی که مدنظر بوده و مقدر باشد به آن پرداخته شود مذاکرات و گفتگوهای سیاسی رسول خدا (ص) است که در این پژوهش به طورکلی دیپلماسی نام گرفته است.
مفهوم و ماهیت مذاکره
مذاکره هرچند اصطلاحی جدید به نظر میرسد، اما واژه ای کهن الگو است که در مناسبات تمدنی و فرهنگی همواره جایگاه داشته است. ابن منظور نشان میدهد که این واژه بر وزن مشورت آمده و گفتگویی دوطرفه است. در فرهنگ های انگلیسی نیز واژه انگلیسی مذاکره در لغت به معنی چک وچانه زدن (باطنی، ١٣٧٦: ٥٦٤)، جرح بحث و گفتگو، توافق (آریانپور، ١٣٨٤: ٤٧٣)، مبادله معامله و نقد کردن آمده است (حق شناس، ١٣٨٦: ٨٤). روش دیپلماتیک که طی آن نمایندة کشورها از طریق تماس مشخص مستقیم یا مکاتبه درباره موضوعاتی که ایجاد نگرانی متقابل کرده به بحث میپردازد و برای حل اختلافات پدید آمده در روابطشان تلاش میکنند. مذاکرات دیپلماتیک، دوجانبه یا چندجانبه، قدیمیترین و متداول ترین شیوه حل وفصل مسالمت آمیز اختلافات بین المللی است. اجبار به مذاکره قبل از توسل به زور قرن هاست به یک قاعده تثبیت یافته حقوق بین المللی عرضی تبدیل شده و امروزه در بسیاری از معاهدات که در رأس آن منشور ملل متحد قرار دارند گنجانده شده است. «مذاکرات سیاسی» معمول ترین، آسان ترین و قدیمیترین طریق حل مسالمت آمیز اختلافات بین المللی است و عبارت است از نوعی ارتباط بین نخبگان سیاسی و دولت ها برای مدیریت تعارض های بین دو کشور و ملت که بدون جنگ و نبرد انجام میگیرد که درنها یت پس از چانه زنیها و بحث های فراوان به یک توافق طرفینی منجر میشود و هدف اصلی حفظ مصالح و جایگاه آن کشور و ملت است. اهداف مذاکره در طول تاریخ دچار تحول شده است (کاظمی، ١٣٧٨: ٩٩/ حمیدالله، ١٣٧٦: ١٦).
اهداف و مبنای مذاکره در فرهنگ اسلامی
مذاکره و گفتگو راهبردیاست سیاسی و فرهنگی که ازنظر اهداف و مطامع آن، در طول تاریخ متحول و دگرگون شده است. برای نمونه، در آغاز اسلام عمدتا برای نشر دعوت دینی به کار میرفت که از طریق مذاکره برای انعقاد صلح، دفاع ازاسلام و توسعه تعالیم دینی دنبال می شد؛ اما در دوره های بعد وسیله ای برای تسهیل تبادل میان ملت ها استحکام روابط تجاری و فرهنگی، مبادله اسیران و رفع منازعات به کار گرفته شد. اعزام سفیران و مبلغان به جاهای مختلف زمینه ساز ورود قبایل مختلف به مدینه شد، لذا از سال ششم قمری مدینه شاهد ورود هیئت های نمایندگی دولت ها، قبایل و گروه های مذهبی بود و سالیانه بر تعداد آن ها و اهمیت مذاکرات پیامبر (ص) و دستاوردهای آن افزوده می شد. پیامبر (ص) با احترام کامل هیئت های نمایندگی را استقبال و باصداقت و قاطعیت با آنان مذاکره میکرد و به آن ها اطمینان می داد که می توانند در کنار مسلمانان از آرامش و امنیت برخوردار باشند. مبنای این مذاکرات در چند اصل اساسی نهادینه شده است که عبارت اند از:
- دعوت به اسلام؛
- مذاکره برای صلح و ترک مخاصمه با دشمن؛
- مذاکره برای مبادله اسیران جنگی پس از خاتمه جنگ؛
- مذاکره در مورد انعقاد قراردادهای مربوط به غرامت و امضای آن ها؛
- مذاکره برای ایجاد حسن تفاهم و جلب دوستی و انعقاد پیمان همکاری در زمینه های مختلف با کشور محل مأموریت (اخوان کاظمی، ١٣٩٢: ١٨٢).
یکی از اولین و اصلی ترین کارهای رسول خدا (ص) هنگام ملاقات با سران قبایل آشنا کردن آنان با اسلام و فرایض آن بود. طبق آنچه تبیین شد، میتوان گفت چارچوب کلی همه رهنمودها و مذاکرات پیامبر (ص) با سران و بزرگان قبایل و عشیره ها و مردمان دیگر سرزمین ها نشر اسلام و آشنایی سایر گروه ها با فضایل شرع مقدس اسلام بود که به مکارم اخلاقی و رفتاری پیامبر (ص) مزین شده بود (همان: ١٨٥)، زیرا گفتمان و ارشاد قبایل و طوایف گوناگون، آن هم از لفظ مبارک پیامبر (ص)، نتیجه ای جز سعادتمندی، نیکویی یا راه چاره برای آن ها در برنداشت و به همین دلیل گروه های مردمی و سران قبایل از مذاکره با پیامبر (ص) خشنود بوده و طبق آنچه پیش تر نیز بدان اشاره شد، همه ساله تعداد ملاقات کنندگان و کسانی که تمایل به این قبیل مجالس و مذاکرات داشتند فزونی مییافت.
مشورت و گفتگو با نخبگان
گاه مقدمه یک مذاکره و گفتگو می تواند بر اصل مشورت و رایرنی هم بنیان شود. در میان اقشار اجتماعی نخبگان و دانایان جامعه هم از موقعیت ممتازی برای قرار گرفتن در حیطه مشورت و گفتکو قرار دارند.در فرهنگ اسلامی اساسا واژه دهات بر جمع نخبگان و نوابغ اطلاق می شد که به دلیل موقعیت ممتاز بعدها این اصطلاح به جامعه محدود و شناسایی از آن نوابغ اطلاق شد. به هر ترتیب به به نظر می رسد در ساختار نظام مدنی عصر پیامبر اکرم (ص) نقش افراد و نخبگان به دلیل تاثیرگذاری بر شرایط بویژه قبائل نادیده گرفته نشده است. برهمین اساس پیامبر (ص) نیز در طراحی مذاکره و گفتگوها سهم بسزایی برای این گروه قائل بودند. لازم به ذکر است که از دیدگاه آن حضرت نخبگان صرفا افراد دارای قدرت سیاسی نبودند، بلکه هر کس یا هر گروهی که به نحوی در میان مردم نفوذ داشت نخبه تلقی میشد و درنتیجه موردتوجه پیامبر (ص) قرار میگرفت. (منتظری، ١٣٨٨: ١٢٥) پیامبر (ص) در سال های اولیه رسالت خود با افراد عادی، نخبگان و افراد بانفوذ مذاکره و مستقیما آن ها را به اسلام دعوت میکرد. در گفتگوهای فردی و نخبگانی ملاحظات تبشیری داشتند و با روش های مبتنی بر موعظه حسنه و تکیه بر مبانی فطرت انسانی کسانی را مورد خطاب قرار میداد که زمینه های درونی برای گرایش به توحید و جذب اسلام را داشتند.
رویکرد مصالحه در مذاکرات پیامبر (ص)
صلح را میتوان به معنای پایان دادن به مناقشه (آشتی و دوستی) یا رفتاری متکی بر صلح جویی و به معنای قطع جنگ دانست (معین، ١٣٨٦: ٧٥٢ - ٧٥٠). مذاکره سیاسی یکی از راه های رسیدن به صلح است، لیکن آنچه مهم به نظر میرسد این است که در فرهنگ سیاسی رسول خدا (ص) گفتگو و مذاکره اصلی انکارناپذیر است. از تاریخ برمی آید که پیامبر اسلام (ص) از برقراری روابط با بیگانگان، ازجمله مخالفان و دشمنان، بهره میگرفت. پیامبر (ص) به این نکته توجه داشت که با ایجاد جو دوستی و روابط مسالمت آمیز میتوان با مخالفان عقیدتی به گفتگو و جدال احسن پرداخت. ایشان همواره کوشش اصلیاش بر روابط حسنه به گونه ای صلح طلبانه بود که در صلح حدیبیه به روشنی به چشم میخورد. درواقع ماجرای حدیبیه یک فتح معنوی بود و در بازگشت از آن سفر پیامبر اکرم (ص) پیشوای مسلمین و تمام اهل مدینه شناخته شد، لذا با این پیمان صلح، حضرت فرصت و امکان آن را یافت که اسلام را همه جا، حتی در مکه، نشر دهد و فتوح خود را هم در تمام جزیره العرب گسترش دهد (زرین کوب، ١٣٦٩: ٦٠) مذاکره دوستانه مذاکره هرگز تنها یک واژه نیست که به درستی و به دقت معنا شود بلکه اصطلاحی است که بیشتر تلاش شده تا معنایی کلی از آن ارائه گردد لیکن با مراجعه به مطالعات موجود میتوان مذاکره دوستانه به معنای دوستانه رفتار کردن از روی دلسوزی و محبت نسبت به همنوعان و بشردوستانه است معنی کرد. رسول اکرم (ص) بر اساس وحی و تعالیم روش دوستانه را با قبایل عرب و سایر جوامع آن روز در پیش گرفت و مشرکان را با حکمت، منطق، موعظه و بردباری، به یکتاپرستی فراخواند؛ و با برقراری روابط سیاسی و انعقاد پیمان های بی طرفی یا اتحاد با قبایل و مناطق هم جوار، زمینه را برای گسترش دین اسلام فراهم ساخت. آنچه مهم به نظر میرسد اینکه در فرهنگ سیاسی رسول خدا (ص) گفتگو و مذاکره اصلی انکارناپذیر میتوان دانست.
مذاکرات و رهنمودهای پیامبر (ص) با مردمان سایر سرزمین ها
یکی از رخدادهای سیاسی مهم که زمینه ساز تحولات تبلیغی این عصر به شمار می رود. تشکیل نظام سیاسی در مدینه بود. تأسیس دولت میتوانست عاملی تعیین کننده در ایجاد دگرگونیهای سیاسی باشد؛ و دانستن مشروعیت الهی و دارا بودن حمایت های مردمی و مقبولیت عامه از امتیازات دولت سیاسی پیامبر (ص) محسوب میشود؛ و اعزام علی بن ابی طالب و معاذ بن جبل برای دعوت مردم یمن به اسلام که هردو قرین موفقیت بود. از امتیازات منحصربه فرد پیامبر اسلام (ص) بود. پیامبر خدا (ص)، پس از فتح مکه و پیروزی بر قبیله های اطراف آن درنبرد حنین، به گسترش دعوتش پرداخت و ازجمله، معاذ بن جبل را به یمن گسیل داشت. او در حل برخی از مسائل درماند و بازگشت. سپس خالد بن ولید را فرستاد؛ ولی او هم کاری از پیش نبرد و پس از شش ماه اقامت، توفیقی به دست نیاورد. آنگاه پیامبر خدا، علی علیه السلام را فراخواند و او را همراه با نامه ای به آن سو فرستاد (یعقوبی، بی تا، ج ٢: ٨١)
اعزام سفیر و پیک دعوت به سرزمین یمن
مردم یمن کسانی بودند که اسلام آوردن خود را به اطلاع رسول خدا (ص) رساندند و بنا بر نوشته مورخان پیامبر (ص) پیکی همراه با نامه ای مشتمل بر دعوت به سوی اسلام و خدای یکتا به سوی مردم یمن فرستاد. از امام علی (ع) نقل شده است: «پیامبر (ص) مرا به یمن فرستاد و فرمود: یا علی با هیچ کس جنگ مکن، مگر اینکه اول او را به اسلام دعوت کرده باشید» (طبری، ج ٢: ٣٩٠)رسول خدا فرمودند فرستاده شما، ما را از عقاید شما آگاهمان کرد واسلام شما را به ما رساند. اگر شایستگی نشان دهید خدا و رسولش را فرمان برید و نماز بر پا کنید، زکات بدهید و خمس خدا و سهم رسولش را از غنیمت ها بپردازید و هم زکاتی را که بر مؤمنان واجب ساخت (یعقوبی، ج ٢: ١٨٦).
اعزام پیک دعوت به همدان
بر اساس مطالعات انجام شده پیامبر اکرم (ص)، حضرت علی (ص) را نیز بر سر قبیلۀ هم پیمان و همسایه بنی حارث در منطقه نجران اعزام فرمودند. نخست پیامبر (ص) خالد را بر سر قبیله همدان فرستاد، اما او در مدت شش ماه اقامت در آنجا کاری از پیش نبرد و بازگشت و سپس علی (ع) روانه شد. قبیله همدان در یک روز اسلام آوردند. خبر اسلام آنان پیامبر (ص) را سخت به وجد آورد، به طوری که از شوق سجده کرد و دو بار با صدای بلند فرمود: سلام بر همدان، سلام بر همدان. بی تردید اسلام همدان کلید فتح جنوب و اسلام آوردن قبایل یمن بود.
ازآن پس وفود (هیئت های نمایندگی) قبایل یمن به تدریج نزد پیامبر (ص) آمدند و اظهار اسلام کردند (غراب، ١٣٨٨: ٢٠). «همانا من خدایی را که جز او معبودی نیست با شما ستایش میکنم (نزد شما سپاس میگذارم)، اما پس ازآن خبر اسلام شما در بازگشت ما از رم به من رسید، پس شادمان باشید که خدای شما را به راهنمایی خود به راه آورد و البته هرگاه شما گواهی دادید که خدایی جز خدا نیست و محمد بنده و فرستاده خداست و نماز را به پا داشتید و زکات را دادید، به راستی خون ها و مال های شما در امان خدا و امان رسول خدا (ص) است. » (یعقوبی، ج: ١٩٣)
مذاکره با رئیس مسیحیان ایله
در ماه رجب سال نهم هجرت، وقتی سپاه اسلام وارد تبوک شدند، سپاه روم نیامد و حاضر به جنگ نشد، ولی میان رسول خدا (ص) و چند قبیله صلح امضا شد. ازجمله میان پیامبر (ص) و ایله، شهری کوچک در مرز میان حجاز و شام و در سواحل دریای سرخ که حاکم آنجا یحنه (یوحنا) بن رویه فردی مسیحی بود. همچنین پیامبر اکرم (ص) نامه ای به مسیحیان سینا نوشتند (مقریزی، ج ١: ٢٤٤ / منتظری مقدم، ١٣٨٣: ١٥٩). پیامبر (ص) در نامه به یحنه بن رویه مینویسد: «بنابر گفته ابن هشام «بسم الله الرحمن الرحیم » این تضمینی است از طرف محمد پیامبر خدا (ص) به یوحنا من رعبه و مردم ایلا. به موجب این پیمان کشتیها و وسایل نقلیه، در خشکی و دریا، تحت حمایت و امان خدا و محمد پیامبر خدا (ص) هستند (ابن هشام، ١٣٦١: ٥٢٥) و تمام کسانی که همراهشان هستند، چه از شام و چه از یمن، در امان هستند. افرادی که موجب بروز حادثه گردند. اموالشان هرگز مایه نجات آن ها نخواهد بود و هرگاه در اسارت قرار بگیرند، به تملک درآیند. بر مردم ایلا حرام است که مانع شوند یا سد طریق نمایند.»(ابن هشام، ١٣٦١: ٨١١) جزی های که حضرت بر ایشان قرار داد پرداخت یک دینار در سال به ازاء هر فرد بالغ در ایله بود؛ که با توجه به جمعیت آن ها، این فقره از سیصد دینار بالغ می شد و بر ایشان شرط کردند که هر مسلمانی که بر آنان میگذرد از وی پذیرایی کنند. بر اساس این عهدنامه آن ها مورد حفظ و حمایت مسلمین قرار گرفتند.
مذاکرات پیامبر (ص) با پیروان اهل کتاب سایر شرایع
مذاکره رسول خدا (ص) با یهودیان
یهودیان از همان ابتدا پیامبر اسلام (ص) را رقیب نیرومندی میدانستند که احتمال میرفت عظمت و گسترش دین وی، دین یهود را در منطقه براندازد و به همین دلیل دشمنی خود را آغاز کردند و حتی یک بار درصدد کشتن پیامبر (ص) برآمدند و مرتبه ای نیز دیگر قبایل عرب را بر ضد مسلمانان متفق کردند و زمانی که کار بر مسلمانان سخت شد، پیمان را شکستند و با کافران برای ریشه کنی مسلمانان هم پیمان شدند. بنابر نوشته سیره ابن هشام مسبب اصلی غزوه احزاب را یهودیان میدانند، زیرا این غزوه با تحریک و اقدامات یهودیان شکل گرفت. پیامبر (ص) در آستانه هجرت به شهر یثرب، از چند جهت دشواریهای فراوان را در تشکیل حکومت اسلامی را هموار میکرد.
اول شهر یثرب به لحاظ ناهمگونی میان شهروندان از نظام اداری تهی بود و اصولا افراد و اجتماع یثرب فرهنگ نظم اجتماعی و اداری نداشتند و اینکه رابطه میان قبایل اوس و خزرج و رابطه همه آن ها با یهودیان بر پایه جنگ و خون ریزی بود و لذا امنیت شهر همیشه نگران کننده بود. یکی از اولین کارهایش این بود که عناصر غیرمتجانس و ستیزه جویی را که شهر و اطرافش از آن ها تشکیل شده بود. بانظم به هم پیوند دهد با این هدف منشوری برای مردم صادر فرمود: که ضمن آن حقوق و تعهدات مسلمین، بین مسلمانان و یهودیان به وضوح تعریف شده بود. یهودیان که لحظه ای تحت فشار غیرقابل مقاومت این حرکت قرارگرفته بودند. با شعف پیمان را پذیرفتند. این سند با دقت در کتاب ابن هشام ثبت شده و عظمت واقعی انسان را نشان میدهد. در بخش های مختلف منشور آزادی سعی شده است به پیمان شکنی هشدار داده شود.
بسم الله الرحمن الرحیم، این نامه ای است. از محمد رسول الله (ص) به مؤمنان، خواه قریش، خواه یثرب و همه افراد از هر جا نشات گرفته و از آن ها پیروی کرده، آن ها امت واحد را تشکیل میدهند.
چگونگی جنگ و صلح برای همه مسلمانان یکی خواهد بود. هیچ یک از بین آن ها حق ندارد با دشمنان افراد هم دین صلح کند. یا با آن ها اعلام جنگ کند. از یهودیان هرکس به جمع ما بپیوندد.
در مقابل حملات و آزارها از او محافظت خواهد شد؛ مانند مردم خود ما از یاری و برابری برخوردار خواهد بود. یهودیان شاخه های مختلف: عوف، نجار، حارث، جشم، ثعلبه، اوس و سایرین که در یثرب سکونت دارند. با مؤمنان در حکم یک امت اند. همانند مسلمین در دین خود آزادند. موالی و هم پیمانان یهودیان از همان مصونیت و آزادی برخوردار خواهند بود. کسی که مرتکب جرم و گناهی شود تعقیب و مجازات خواهد شد. یهودیان در دفاع از یثرب (مدینه) در برابر همه دشمنان به مسلمانان خواهند پیوست. شهر یثرب برای همه کسانی که این منشور را میپذیرد منطقه امن خواهد بود. موالی و هم پیمانان مسلمین و یهودیان به عنوان افراد تحت حمایت مورداحترام خواهند بود.
همه مسلمانان واقعی از هرکسی که به گناه، قتل، ظلم و بی نظمی محکوم شده بیزار خواهند بود.
هیچ کس مجرم را پناه نخواهد داد. حتی اگر نزدیک ترین منسوبان او باشد. همه اختلافاتی که در آینده بین پذیرندگان این منشور بروز کند مرجع آن به خواست خدا و رسول الله (ص) است.
مذاکره با سرکشان بنی قینقاع
یهودیان بنیقینقاع با پیامبر (ص) پیمان سازش و عدم تعرض بسته بودند. پس از پیروزی مسلمانان در غزوه بدر، به سبب حسد یا به دلیل دیگری، اولین گروه از یهود بودند که با نقض پیمان خود با پیامبر (ص) بنای سرکشی و نافرمانی گذاشتند. پیمان شکنی یهود بنیقینقاع سبب شدند تا مسلمانان درصدد جنگ با آن ها برآیند. (ابن هشام، ١٣٦١: ٣٢٨) زن عرب مسلمانی برای فروش جنسی به بازار یهود بنی قینقاع آمد. به دکان زرگری یهودی رفت. یهودیان با اصرار میخواستند زن روسری خود را باز کند، ولی او امتناع میکرد. زرگر یهودی با دیدن این وضع از جایش برخاست و دامن پیراهن زن را، بدون آگاهی او، از پشت سربلند کرد و به بالای آن گره زد (ابن سعد، ١٤١٠: ١٣٧). زن بیاطلاع از ماجرا به محض برخاستن از جای خود قسمت پایین بدنش از پشت سر یکجا نمایان شد و یهودیان بر او خندیدند. زن از شدت ناراحتی فریاد کشید.
مسلمانی که شاهد اجرا بود به آن زرگر حمله ور شد و او را کشت و در مقابل سایر یهودیان نیز با حمله به آن مرد مسلمان او را کشتند. مسلمانان با آگاهی از فتنه درصدد انتقام برآمدند و بدین ترتیب روابط مسلمانان و یهود بنیقینقاع به هم خورد و جنگی میان آن ها درگرفت. رسول خدا طی گفتگویی با عبدالله بن ابی تصمیم به محاصره خانه های قبیله بنیقینقاع گرفت که پانزده روز به طول انجامید. درنهایت با دستور رسول خدا (ص) آن ها مجبور به ترک باغ و خانه و زندگی خود و خروج از مدینه شدند. این قبیله از خانه و زندگی خود دست کشیدند و به «اذرعات » شام کوچ کردند (ابن هشام، ١٣٦١: ٤٨١).
مذاکره و گفتگو با سرکشان بنی نضیر
این غزوه دومین جنگ پیامبر (ص) با یهودیان مدینه است که در ربیع الاول سال چهارم هجرت اتفاق افتاد. (ابن سعد، ج ٢:٤٣ / ابن هشام، ج ٢: ١٨٩) چنانکه مورخان نوشته اند رسول خدا (ص) به عهده گرفته بود دیه آن دو مرد را که از بنی عامر به دست عمرو بن امیه کشته شده بود بپردازد.
ازاین رو درصدد تهیه پول خون بها برآمد و به همین دلیل با جمعی از اصحاب خود که علی (ع) و ابوبکر و عمر نیز با آن ها بودند و به نزد یهود بنی نضیر (که در حوالی مدینه سکونت داشتند) آمد و از آن ها برای پرداخت آن خونبها کمک خواست زیرا یهودیان بنی نضیر با رسول خدا (ص) پیمان دوستی داشتند و هم با بنی عامر، آنان به رسول خدا (ص) قول همه گونه کمک و مساعدتی دادند ولی در همان موقع که آن حضرت (ص) در محله آن ها پشت دیوار یکی از خانه های ایشان به انتظار کمک آن ها نشسته بود باهم خلوت کرده و گفتند: شما هرگز برای کشتن این مرد چنین فرصتی مثل امروز پیدا نخواهید کرد. هم اکنون مردی بالای بام این خانه برود و سنگی از بالا بر سر او بیندازد و کارش را تمام کند شخصی از آن میان بنام عمرو بن جحش انجام این کار را به عهده گرفت و بلادرنگ خود را بالای بام رساند تا توطئه یهود را اجرا کند. (ذهبی، ج ٢: ١٤٨ / محمد بن عمر، ج ٢: ٣٦٢) ولی قبل از آن که او کار خود را بکند خدای تعالی به وسیله وحی رسول خدا (ص) را از توطئه ایشان آگاه کرد؛ و خداوند تبارک تعالی این آیه را نازل فرمود: یا ایها الذین آمنوا ذکروا تعت الله علیکم اذهم قوم أن یبسطوا الیکم ایدیهم فکف ایدیهم عنکم (سوره مائده، آیه: ١١)
نکات قابل ذکر در خصوص غزوه بنی نضیر:
١. یهود بنی نضیر به عنوان یک اقلیت که کاملا در موضع ضعف قرار داشت، به قتل پیامبر اسلام (ص) اقدام کردند.
٢. یهود بنی نضیر به طوری که طرفه پیمان سازش خود را با پیامبر (ص) نقض کردند.
٣. پس از تصمیم و اقدام عملی به قتل پیامبر (ص) که نوعی ایجاد ناامنی و اعلام جنگ بود. به دستور پیامبر (ص) مبنی بر ترک مدینه تا مدت ده روز، توجه نکردند، درحالی که این گونه رفتار پیامبر (ص) یک لطف بزرگ در حق آنان بود.
٤. یهود بنی نضیر در پاسخ به پیام پیامبر (ص) نه تنها حاضر به ترک محل خود نشدند، بلکه رسما به پیامبر (ص) نیز اعلام جنگ دادند.
٥. پیامبر (ص) فقط از طریق محاصره و بدون هیچ گونه درگیری، بر آنان پیروز شد یعنی پیامبر (ص) با یک روش و منش کاملا انسانی، بدون ریخته شدن خون و بدون هیچ گونه درگیری – برخلاف آنچه در جنگ ها معمول است -توانست بر آن غلبه کند؛ و یهود بنی نضیر بدون درگیری یا خسارت جانی، مدینه را ترک کردند.
مذاکره با سران قبیله بنی قریظه
شاید غزوه احزاب سخت ترین جنگ پیامبر اکرم (ص) با کفار و مشرکان باشد. پس از واقعه بنینضیر، سران آن ها که به خیبر رفته بودند، نزد قریش آمدند و پیشنهاد اتحاد برای از پای درآوردن محمد (ص) را دادند. (ابن سعد، ١٤١٠: ٥٦٠) کعب بن اسد قرظی رئیس یهود بنی قریظه بود که با پیامبر (ص) پیمان بسته بود، ابوسفیان شخصی به نام حیی بن اخطب را به سراغ آنان فرستاد تا با پیامبر اکرم (ص) نقض پیمان کنند (فاطمی، ١٣٨٢: ٦٦). رسول خدا (ص) با شنیدن این خبر، رؤسای اوس و خزرج، سعد بن معاذ و سعد بن عباده را به همراه عبدالله بن رواحه و خوات بن جبیر برای بررسی صحت این خبر فرستاد. پیامبر (ص) به آنها فرمود: اگر در بررسیها صحت این خبر را مطمئن شدید در بازگشت آن را با رمز و اشاره به من اطلاع دهید تا مبادا آشکار شدن این خبر موجب پریشانی و اضطراب سایرین شود، ولی اگر این خبر دروغ بود و بنی قریظه همچنان بر عهد و پیمان خود وفادار بودند، آن را به آواز بلند بگویید. هنگامی که این افراد نزد رسول خدا (ص) بازگشتند، سلام کردند و گفتند: «عضل و قاره ». این دو قبیله، عضل و قاره، نسبت به مسلمانان در رجیع عهدشکنی کردند و پیمان شکستند (ابن هشام، ١٣٦١: ٣٢١ / ابن اثیر، ١٤١٠: ١٨١). بنا بر نوشته ابن هشام، با شنیدن این خبر رسول خدا (ص) دستور داد هر کس مطیع و فرمان بردار خدا و رسولش است، نماز عصر را در بنی قریظه به جای آورد. مسلمانان تا آخر شب همگی خود را از مدینه به مقر رسول خدا (ص) رساندند و محاصره بنیقریظه شروع شد. این محاصره بیست وپنج روز به طول انجامید و درنهایت نیز به تنگ آمدند و تسلیم شدند. بنیقریظه هنگامی که خود را مجبور به تسلیم دیدند، فردی را نزد رسول خدا (ص) فرستاده و تقاضا کردند ابولبابه را برای مشورت درباره کار خود به نزد ایشان بفرستد. حضرت درخواست ایشان را پذیرفت و چون ابولبابه وارد قلعه شد، زنان و کودکان احاطه اش کردند و به گریه و زاری پرداختند. ابولبابه دلش به حال آن ها سوخت و چون بنیقریظه از او پرسیدند: «آیا ما به حکم محمد گردن نهیم؟ » او با اشاره انگشت به حلق خود، به آن ها فهماند کشته خواهند شد، گفت: «آری»، ولی در همان حال متوجه شد به رسول خدا (ص) و م سلمین خیانت کرده است و به همین دلیل با بیرون آمدن ازآنجا مستقیم به مسجد رفت و خود را به ستون مسجد بست (ابن سعد، ١٤١٠: ٥٧). با تسلیم شدن بنیقریظه قبیله اوس نزد رسول خدا (ص) آمدند و گفتند: یا رسول الله این ها در مقابل خزرج هم پیمانان ما بوده اند و همان طور که درباره یهود بنی قینقاع، به خاطر خزرج، به نرمی رفتار کردی درباره بنیقریظه، به خاطر ما، به نرمی رفتار کن. رسول خدا (ص) از ایشان پرسید آیا حاضرید فردی از قبیله اوس درباره ایشان حکم کند؟ گفتند: آری. پس سعد بن معاذ را برای حکم دادن در مورد ایشان انتخاب کرد و فرمود هر چه او حکم داد ما همان طور رفتار میکنیم و آن ها پذیرفتند.
پیش از آنکه سعد وارد مجلس رسول خدا (ص) شود به او گفتند: ای ابا عمر، همانا رسول خدا(ص) سرنوشت بنیقریظه را بر عهده تو گذاشته است تا درباره آن ها حکم کنی. (ابن هشام، ١٦١: ٣٢٩/ ابن سعد، ١٤١٠: ٥٩) سعد از ایشان پرسید: آیا به خدا سوگند میخورید حکم مرا هرچه باشد بپذیرید. گفتند: آری. آنگاه متوجه رسول خدا (ص) شد که در آنجا نشسته بود بدون اینکه ایشان را مستقیما مورد خطاب قرار دهند گفت: آیا کسانی هم که در این طرف هستند حکم مرا قبول دارند. رسول خدا (ص) فرمود: آری. سعد گفت: من به کشتن مردانش و تقسیم اموالشان حکم میکنم. زنان و کودکانشان نیز به اسارت مسلمانان درآیند. رسول خدا (ص) فرمود: «ای سعد آنچه حکم خدا در بالای هفت آسمان بود به همان حکم کردی» (حلبی، ١٩٧٥: ٦٦٣/ ابن هشام، 1361: 240).
مذاکرات پیامبر اکرم (ص) در غزوات
مذاکره در غزوه بدر
چنان که در کتاب مغازی نوشته شده است اولین جنگ پیامبر اکرم (ص) با مشرکان و یکی از مهم ترین جنگ های آن حضرت، جنگ بدر است. این جنگ در ماه جمادی الاول سال دوم هجرت اتفاق افتاد و یاران پیامبر (ص) از ابتدا به قصد جنگ نیامده بودند. پیش از اینکه رسول خدا (ص) فرمان خدا مبنی بر جنگ با دشمنان حضرت احدیت را بدهند، ارتش قریش به میدان آمده بود، زیرا پیامبر اکرم (ص) در آغاز دستور داده بود سپاهیان حمله نکنند تا او فرمان حمله را صادر کند (واقدی، ١٤٠٩: ١٢). طبق مطالب این کتاب قبل از جنگ پیامبر اکرم (ص) عمر بن خطاب را نزد مشرکان فرستاد و پیام داد برگردید و دست از این جنگ بردارید، ولی ابوجهل بانگ زد که برنمیگردیم و نقد خود را به نسیه عوض نمیکنیم. با شروع جنگ حضرت فرمود شما آغازگر جنگ نباشید، چون آغازگر جنگ باغی به معنی سرکش (بغی کننده) است و در نظام الهی باغی و متجاوز محکوم به شکست است (همان: ٤٠٠). شیوه تبلیغ رسول خدا (ص) گفتگو و روشنگری بود، ولی دشمنان او به این روش تمایلی نداشتند و از خشونت استفاده میکردند. رسول الله (ص) در عین آماده شدن برای دفاع در مقابل دشمن سعی داشت با قبایل مختلف هم پیمان شود و با این کار از بروز حملات جنگی آنان و هم پیمانی آن ها با دشمن جلوگیری کند.
مذاکره پیامبر (ص) در غزوه خیبر
غزوه خیبر از غزوات پیامبر اکرم (ص) برابر یهودیان در منطقه خیبر در ماه محرم سال هفتم اتفاق افتاد. بنا بر نوشته مورخان، بعد از واقعه بنی قریظه، یهودیان خیبر تصمیم به جنگ با پیامبر (ص) گرفتند. پس از بازگشت از حدیبیه در سال هفتم هجری، به آن حضرت خبر دادند یهودیان خیبر درصدد جمع آوری لشکر برای حمله به مدینه هستند. پیامبر (ص) نیز برای پیشگیری از حمله دشمن، لشگری فراهم آورد و به سوی قلعه های خیبر حرکت کرد. یهودیان بنی قینقاع و بنی قریظه که آزادشده بودند در خیبر تجمع کردند (ابن هشام، ١٣٦١: ٣٢٩). با فتح قلعه های خیبر، قبیله خیبر تصمیم به مصالحه گرفتند و حاضر به صلح شدند و نتیجه بحث و مذاکرات این گونه شد که یهودیان بخشی از اموال خود را بردارند و منطقه را ترک کنند. پس از تنظیم قرارداد دوباره گفتند اگر اجازه دهید ما در سرزمین خود بمانیم، چون به کار زراعت آن آشناتریم. پیامبر (ص) درخواست آن ها را پذیرفت و آن ها توافق کردند نصف محصول را به دولت اسلامی بدهند (همان: ٣٣١) بنابراین وقتی پیامبر (ص) به سوی خیبر رفت نه برای جنگ با آنان بود و نه هدفش مسلمان کردن آن ها، بلکه فقط میخواست جایگاه آن ها را در جامعه روشن کند. هرکدام از قلعه ها که نجنگیدند و حاضر به گفتگو و مصالحه شدند، پیامبر با آن ها گفتگو و مصالحه کرد و دلیل اینکه پیامبر (ص) نمیخواست ضرورتا آن ها را مسلمان کند این است که آنان همچنان پس از جنگ یا پس از صلح بر دین خود باقی ماندند. ما مواردی سراغ نداریم که پیامبر (ص) به زور آن ها را مسلمان کرده باشد.
مذاکره در غزوه احد
در نزدیکی کوه احد و شمال غربی عربستان، میان سپاهیان اسلام به رهبری پیامبر اسلام (ص) و سپاه مکه به رهبری ابوسفیان درگرفت. بنا بر گفته مورخان رسول خدا (ص) اصحاب را جمع کرد و در گفتگو با ایشان آن ها را بین ماندن یا خروج از شهر مخیر کرد، بااین حال حضرت مایل به حضور مردم در شهر بودند و اینکه قریش را به حال خود بگذراند. اگر قریش خارج از شهر میماند کاری از پیش نمیبرد، ولی در صورت ورود به شهر مسلمانان از شهر دفاع خواهند کرد و در صورت نیاز خواهند جنگید. عبدالله بن ابی با نظر پیامبر (ص) موافق بود (ابن هشام، ١٣٦١: ٦٦٣)، ولی در مقابل گروهی از مسلمانان غایب در جنگ بدر تمایل داشتند غیبت خود را در آن نبرد به نوعی جبران کنند به آن حضرت گفتند «یا رسول الله ما را برای جنگ با دشمن از شهر بیرون ببر تا خیال نکنند از آن ها ترسیدیم یا از روی ضعف و ناتوانی در شهر مانده ایم. » جوانان مهاجر و انصار که شیرینی و پیروزی بدر را چشیده بودند نیز خواهان جنگ بیرون از شهر مدینه بودند تا به ترس و بزدلی متهم نشوند (طبری، ١٩٦٧: ٥٠٣/ ابن کثیر، ١٤٠٧: ١٢). عبدالله بن ابی به خارج نشدن از شهراصرار داشت و بیان کرد یا رسول الله، در مدینه بمان و بیرون نرو، چون پیش تر نیز هرگاه هنگام حمله دشمن از شهر خارج شده ایم بر ما پیروز شده اند، ولی با ماندن در شهر توانسته ایم آن ها را شکست دهیم. بااینکه رسول خدا (ص) نیز موافق ماندن در شهر بود، به دلیل پافشاری آن ها در خروج از شهر، عاقبت آن حضرت را نیز با خود موافق کردند و نظر طرفداران بیرون رفتن از شهر بر کرسی نشست (ابن هشام: همان).
مذاکرات پیامبر (ص) با طوایف و قبایل (مذاکره صلح طلبانه)
مذاکره رسول خدا (ص) با قریشیان (صلح حدیبیه)
پیامبر اکرم (ص) در سال ششم هجری برای انجام مراسم حج به سوی مکه حرکت کرد. قریش از ورود پیامبر (ص) به مکه ممانعت کردند، اما پیامبر (ص) قصد درگیری نظامی نداشت، پس چندین بار نمایندگان قریش را به حضور پذیرفت و سعی نمود از طریق مذاکره قریش را برای ورود وی و یارانش به مکه و انجام اعمال حج عمره متقاعد سازد. قبیله قریش نیز نمایندگان متعددی به حضور پیامبر (ص) فرستادند، ازجمله بدیل خزاعی، مکرز بن حفض، حلیس بن علقمه، عروه بن مسعود و سهیل بن عمرو (ابن هشام، ١٣٦١: ٣١١/ جریر طبری، ١٤٠٧: ٦٢٥/ حلبی، ١٩٧٥: ٦٩٥/ مسعودی، ١٤٠٩: ٣٣٤). بنابر منابع متعدد آغاز رفت وآمد فرستادگان قریش و مذاکره و ارسال پیام ها بین طرفین از سوی قریش بود. مورخان نوشته اند بدیل بن ورقاء به همراه جمعی از بزرگان قبیله خزاعه نزد رسول خدا (ص) آمدند. گفتگویی بین ایشان شکل گرفت. بدیل و همراهانش گفتند: «ای محمد برای چه به اینجا آمده ای؟» (ابن هشام، ١٣٦١: ٢٨١) رسول خدا (ص) فرمود: قصد من جنگ نیست، بلکه رهسپار زیارت خانه خدا هستم و جز این قصدی ندارم (طبری، ١٩٦٧: ٦٢٥). بینتیجه بودن اولین دور مذاکرات قریش را وادار کرد فرستاده دیگری نزد پیامبر (ص) بفرستد. رسول خدا (ص) آنچه به بدیل فرموده بود به این فرستاده جدید که مکرز بن حفض بود نیز فرمود. مکرز نزد قریش بازگشت و سخنان حضرت را برای قریشیان بازگو کرد. سومین فرستاده حلیس بن علقمه یا حلیس بن زیان بود که سمت ریاست احابیش مکه را داشت (ابن هشام، ١٣٦١: ٣١١/ طبری، ١٤٠٧: ٦٣٠/ حلبی، ١٩٧٥: ٦٩٤/ مسعودی، ١٤٠٩: ٢٣٤). حضرت با دیدن او از دور فرمود این مرد از کسانی است که پرستش خدا را به جای میآورد و فرد بسیار باایمانی است. او احترام بسیاری برای خانه خدا قائل است. سپس فرمودند شتران قربانی به سوی او بفرستید تا آن ها را ببیند (ابن هشام، ١٣٦١: ٣١٠).
حلیس با دیدن شتران قربانی و علامت قربانی در گردنشان متوجه شد کرکهای خود را به دلیل طولانی شدن زمان قربانی خورده اند، پس ناراحت شد و با همان تأثر ناشی از دیدن این منظره، بدون دیدن رسول خدا (ص)، به سوی قریش بازگشت و جریان را به آن ها گفت (ابوافدا، ١٤٠٧: ١٦٨). مذاکره کننده ها بدون گرفتن نتیجه میآمدند و میرفتند، قریش درنهایت عروه بن مسعود ثقفی را برای گفتگو با رسول خدا (ص) انتخاب کردند.
عروه به نزد رسول خدا (ص) آمد. در حضور آن حضرت نشست و سخنان خود را این گونه آغاز کرد، ای محمد، تو یک صدا همه مردم را دور خود جمع کرده ای (ابن هشام، ١٣٦١: ٣١٥/ طبری، ١٤٠٧: ٦٢٦/ حلبی، ١٩٧٥: ٦٩٦/ ابن اثیر، ١٤٠٩: ٢٠١) و میخواهی با کمک آن ها شهر و دیار خود را فتح کنی؟ قریش تمام قوای خود را آماده کرده و سوگند خورده اند به تو اجازه ورود به شهر را ندهند و به خدا با شروع جنگ این مردم از دور تو پراکنده خواهند شد (ابن هشام، ١٣٦١: ٣١٣).
هرچند عروه این سخنان را بر زبان آورد، ولی متوجه احترام فوق العاده مسلمانان به رسول خدا (ص) شد. در بازگشت نزد قریش گفت: ای گروه قریش، من تاکنون دربار پادشاهان ایران، امپراتور روم و سلاطین حبشه را دیده ام و در این دربارها حضورداشته ام (ابن سعد، ١٤١٠: ٧٣ / این اثیر، ١٤٠٩: ٢٠١) و به خدا سوگند احترام اطرافیان محمد به او بیش از احترام اطرافیان پادشاهان مزبور نسبت به ایشان بوده است. با این توصیف فکر کنید و تصمیم بگیرید (ابن هشام، ١٣٦١: ٣١٤/ محمد بن سعد، ١٤١٠: ٧٤/ ابن اثیر، ١٤٠٩: ٢٠٢/ ابن کثیر، ١٩٦٧: ١٦٧/ بیهقی، ١٤٠٥: ٢٢٠). باوجود تمام این نمایندگانی که آمدند و رفتند و مذاکراتی که با پیامبر اسلام انجام دادند نتیجه ای حاصل نشد. پیامبر تصمیم گرفت شخصا نماینده ای به سوی سران شرک بفرستد تا هدف خودش را از این مسافرت که جز زیارت خانه خدا نبود، برای سران قریش توضیح دهد و روشن کند (ابن اثیر، ١٤٠٩:٢٠٢/ صمدانی، ١٣٩٥: ٣٥).
رسول خدا (ص) تصمیم گرفت خراش بن امیه خزاعی را به نمایندگی از خود نزد سران قریش بفرستد، ولی آنان درصدد قتل فرستاده پیامبر (ص) برآمدند. بااین همه بازهم پیامبر (ص) از صلح و مسالمت ناامید نشد و در حقیقت در تلاش بود این مشکل را از طریق مذاکره و تغییر افکار سران قریش به پایان برساند (همان: ٣٦). دیگر نماینده رسول خدا (ص) به سوی قریش عثمان بود (ابن هشام، ١٣٦١: ٣٨). عثمان هنگامی که به حضور سران قریش رسید، گفت: تا رسول خدا (ص) طواف نکند، من نیز طواف نخواهم کرد؛اما قریش او را در مکه حبس کرد و این خبر پخش شده که عثمان به دست قریش کشته شده است و خبرش به رسول خدا (ص) نیز رسید. در آن سوی میدان نبرد، سران قریش با بررسی نتایج مذاکرات عروه، تصمیم گرفتند، بدون عقب نشینی از موضع اصلی خود مبنی بر ممانعت پیامبر (ص) از ورود به مکه، تهدید نظامی را کنار بگذارند و راه مسالمت آمیزی بیابند و با مذاکره پیامبر را وادار به بازگشت به مدینه کنند.
مأموریت این مذاکره بر عهده سهیل بن عمرو گذاشته شد و با این تفکر و برای ادامه مذاکرات گذشته نزد پیامبر (ص) آمد. نویسنده سیره نبویه و طبقات نوشته اند زمانی که پیامبر (ص) از دور چشمش به سهیل افتاد فرمودند سهیل همان فردی است که پیمان صلح بین ما و قریش را برقرار خواهد ساخت (ابن هشام، ١٣٦١: ٣١٩). سهیل بن عمرو به نمایندگی از قریش شروع به مذاکره با رسول خدا (ص) درباره صلح کرد و پس از گفتگوهای طولانی توافقی میان آنها به دست آمد (ابن هشام، ١٣٦١: ٣١٥ - ٣١٦). رسول خدا (ص) علی بن ابی طالب (ع) را خواست و به او فرمود: بنویس «بسم الله الرحمن الرحیم »، سهیل بن عمر گفت: من این ها، یعنی رحمان و رحیم را نمیشناسم. بنویس «بسمک اللهم » رسول خدا (ص) به علی (ع) فرمود (همان طور که او میخواهد) بنویس «بسمک اللهم » و او هم نوشت. سپس فرمود: «بنویس این است آنچه محمد رسول الله (ص) و سهیل بن عمرو نسبت با آن توافق کردند.» سهیل با ذکاوت خودش دریافت امضای این جمله به معنی اقرار به نبوت محمد (ص) است، پس با این جمله نیز مخالفت کرد و گفت اگر ما رسالت تو را قبول داشتیم که با تو از سر جنگ درنمیآمدیم. باید این جمله حذف و نام پدرت جای آن نوشته شود. رسول خدا (ص) این سخن را هم پذیرفت و به علی (ع) فرمود:
«بنویس این چیزی است که محمد بن عبدالله با سهیل بن عمر روی آن موافقت کردند»:
١. متارکه جنگ میان طرفین به مدت ده سال و حفظ جان و مال مردم در این مدت؛
٢. اگر فردی از قریش که تحت ولایت فرد دیگری است به نزد محمد آمد، حتی در صورت مسلمان بودن، باید به قریش بازگرداننده شود و بالعکس؛
٣. هر دو طرف باید هرچه تاکنون بینشان گذاشته بر زبان نیاورند و عداوت و دشمنی خود را پنهان نگه دارند و از دزدی و خیانتی نسبت به دیگری خودداری کنند؛
٤. قبایل و افراد برای پیوستن و عقد پیمان با محمد (ص) یا قریش آزاد باشند.
٥. محمد و همراهانش امسال به مدینه بازگردند و وارد مکه نشوند، اما آزاد هستند از سال آینده برای انجام مراسم حج وارد مکه شوند، با این شرط که تنها سه روز در مکه نمی مانند و هیچ سلاحی به جز شمشیر که آن هم در غلاف باشد، همراه نیاورند. بدین ترتیب قرار داد صلح مورد توافق طرفین قرار گرفت و برای امضا آماده شد (ابن هشام، 1361: 321 -320)
مذاکره رسول خدا (ص) با بنی غطفان
در غزوه احزاب برخی از تیره های بنی غطفان همانند «بنی فزاره » و «بنی مرة بن عوف » با قریش و یهودیان بر ضد مسلمانان همراه شدند. بنا بر نوشته مورخان قریب یک ماه از تواقف مشرکین گذشت. رسول خدا (ص) که میدید با طول کشیدن محاصره کار سخت تر خواهد شد و ترس و بیم آن ها شدت خواهد گرفت، تلاش کرد برای دست یافتن به صلح با قطفانیان وارد مذاکره شود و از این طریق با اختلاف انداختن میان لشکریان دشمن صولت آن ها را بشکند (همان: ٣١٧) به دنبال این تصمیم نماینده ای نزد بزرگان غطفان، یعنی عیینیه بن حصن و حارث بن عوف، فرستاد و اگر آنها با افراد خود بازگردند حاضر است یک سوم خرمای مدینه را به آنها بدهد. این شرط پیامبر مورد موافقت سران غطفان قرار گرفن و حتی متن قرارداد هم نوشته شد، ولی بنابر نوشته مورخان، پیش از امضا شدن و قطعیت یافتن این پیمان، رسول خدا (ص) بزرگان اوس و خزرج، سعد بن معاذ، سعد بن عباده را نزد خود خواند و آن دو از حضرت پرسیدند: یا رسول الله (ص)، آیا در این باره از جانب خدا دستوری رسیده؟ حضرت فرمودند: «نه دستوری در این باره از جانب خداوند نرسیده است، جز اینکه دیدم عرب علیه شما متحد شده اند و کار را از هر سو بر شما مشکل کرده اند. خواستم به این طریق صولت و شوکتشان را بشکنم و اتحادشان را بر هم زنم. » سعد گفت ما احتیاجی به چنین روش مصالحه نداریم و به خدا جز شمشیر چیزی به آنها نخواهیم داد تا خدا هرچه مقدر کرده است میان ما و اینها انجام دهد. رسول خدا (ص) با شنیدن سخنان سعد بن معاذ متن قرارداد با غطفانیان را به او داد و او نیز آن را پاره کرد. گاهی مذاکرات رسول خدا (ص) برای این بود که اصحابش در سختی و تنگنا بودند (ابن هشام، ١٣٦١: ٣٢٤). قصد پیامبر (ص) از صلح با غطفان به آسایش رساندن اصحابش بود که کمتر از یک ماه دچار این جنگ شده بود و برای رهایی مسلمانان از فشار سنگین دشمن مجبور به مذاکره شد. هر چند با گفتگویی که قبل از مذاکره انجام دادند این مذاکره به سرانجام نرسید.
غزوه طائف: جنگ میان مسلمانان با قبیله طائف در ماه شوال سال هشتم قمری گفته میشود که مسلمانان پس از شکست دادن هوازن به فرمان پیامبر اسلام به مسلمانان، در تعقیب آن ها برای تصرف شهر طائف عمل کردند و مسلمانان تا قلعه شهر پیش رفتند. مردمان شهر طائف که از قبایل ثقیف بودند، افرادی ثروتمند، جنگجو و دارای قلعه های مستحکم بودند که با مقاومت مردمان طائف و بی اثر بودن محاصره جنگ به پایان رسید و مسلمان به مکه بازگشتند مسلمانان پس از تعقیب هوازن ها به پشت قلعه های شهر طائف رسیده و اقدام به محاصره آن کردند و برای سرعت بخشیدن به محاصره از منجنیق هم استفاده کردند که قلعه داران ثقیف با انداختن گداخته و مفتول های آتشین موجب عقب نشینی منجنیق ها شدند و با این حال محاصره به بیست روز هم نکشید که پیامبر مسلمانان اعلام کرد هر کس از مردمان شهر خارج شود در امان است؛ اما در مجموع بیش از بیست نفر تسلیم نشدند. پس از گذشت پانزده روز، از اوضاع چنین بر می آمد که ماندن سپاه در اینجا، سود چندانی ندارد، زیرا به هرروی، آنچنان که نوفل بن معاویه خدمت رسول خدا گفت: ثقیف چون روباهی در لانه اند که اگر رسول خدا بماند به هر روی او را می گیرد و اگر رهایش کند، زیانی برای او ندارد بنابراین پیامبر اسلام با توجه به وجود آذوقه فراوان و مقاومت اهالی ثقیف و بی نتیجه بودن محاصره، دستور به بازگشت به مکه را داد. (ابن هشام، ج ٤: ٤٨٢ / مغازی، ج ٣: ٩٢٧) قبیله ثقیف قریش را هنوز یک قدرت بلامنازع در برابر مسلمین و با وجود سرکوب شدن همه مخالفین و متلاشی شدن تشکل سیاسی قریش و مشرکین بر علیه اسلام به کارمیگرفتند و تصور میکردند با آزار و شکنجه دادن مسلمانان راه پیشرفت اسلام را سد میکنند؛ و چون از قلمرو عملیات نظامی مسلمین دور بودند فکر میکردند مسلمانان به آنها دست نخواهند یافت. به ویژه مشاهده کردند پیامبر (ص) دست از محاصره طائف دست کشید و به مدینه بازگشت و وقتی از محاصره طائف دست کشید که تمامی قبایل و افراد طائف و مجاور ثقیف مسلمان شده بودند و آنها در محاصره مسلمین قرارداشتند؛ و هوشیاری و مراقبت مسلمانان درآن منطقه امکان هر نوع تحرک را برعلیه مسلمین از قبیله ثقیف میگرفت؛ و بلاخره برای نجات از این تنگنا میبایست روزی به خود میآمدند؛ و راه عاقلانه ای را در پیش میگرفتند. وقتی میدیدند همه قبایل اطراف به حضور پیامبر (ص) رسیدند. در نتیجه قبیله ثقیف هم از ترس اینکه تنها بمانند با هم گفتگویی انجام دادند و به دیدار پیامبر (ص) رفتند.
مذاکره پیامبر اسلام (ص) با قبیله ثقیف
قبیله ثقیف در تاریخ قبل و بعد از اسلام در ابعاد گوناگون جای بحث دارد. مسائل اقتصادی، کشاورزی و اهمیت آن در حجاز، تولید و صادرات محصولات طائف، حضور در بازارهای به ویژه در بازار عکاظ و نیز دامپروری، حرف و صنایع و فنون رایج در طائف؛ و همچنین در مسائل اجتماعی و مشارکت مردمی که در ساخت با روی غیر قابل نفوذ طائف تبلور و تجلی یافته است؛ و به لحاظ تمدنی به ساکنان جنوبی شبه جزیره شباهت زیادی دارند. در واقع در ایام جنگ های جاهلی کمتر حضور داشته و به حفظ موجودیت و کیان خود پرداخته است. قبیله ثقیف وقتی میدیدند همه قبایل اطراف به حضور پیامبر (ص) رسیدند. در نتیجه قبیله ثقیف هم از ترس اینکه تنها بمانند با هم گفتگویی انجام دادند و به دیدار پیامبر (ص) رفتند
بنابراین رسول خدا (ص) در ماه رمضان نهم هجری از سفرتبوک به مدینه مراجعت فرمود و در همان ماه بود که هیئتی که به نمایندگی از طرف قبیله ثقیف به مدینه آمده اسلام اختیارکردند.
بنابر نوشته ابن هشام از جمله درخواست هایی که آنان از رسول خدا (ص) خواستار شدند یکی آن بود که از آن حضرت خواستند تا سه سال لات را به حال خود واگذار کند و آن را خراب نکنند و چون حضرت رسول (ص) درخواست را نپذیرفت خواهش کردند تا یک سال اقدام به ویرانی آن نکند؛ و چون دیدند این خواهش هم پذیرفته نشد. درخواست کردند که لااقل یکماه آن را به حال خود واگذارد ولی رسول خدا (ص) با این درخواست موافقت نفرمود و حاضر نشد حتی برای یک لحظه هم آنها را به حال خود واگذارد و البته مقصود ایشان این بود که بدین ترتیب موقتا از خشم سفها و زنان و کودکان که با دیده احترام لات مینگریستند. خود را حفظ کند. (ابن هشام، ج ٢: ٥٣٩) تا تدریجا که اسلام در میانشان رسوخ کرد اقدام به این کار شود ولی رسول خدا (ص) حاضر نشد جز آن که ابوسفیان بن حرب و مغیره بن شعبه را به آنجا بفرستد تا لات را منهدم ساخته و برگردند. بنابر نوشته ابن هشام درخواست دیگری که به رسول خدا (ص) کردند این بود که از آن حضرت خواستند تا آنها را از نماز معاف کند. رسول خدا (ص) فرمود دین که در آن نماز نباشد خیری درآن دین نیست و پیشنهاد سوم آنها که مورد موافقت قرارگرفت این بود که از آن حضرت خواستند تا آنها را از شکستن بت هاشان به دست خود معاف دارد ورسول خدا (ص) با این درخواست آنها موافقت فرمود. (ابن اثیر، ج ٢: ٢٨٥) پس ازگفتگو نامه میان آنها نوشته شد و آنها اسلام آوردند و آن حضرت عثمان بن ابی العاص را که جوان ترین آنها بود برایشان امیر ساخته بسوی طائف روانه کرد و دلیل اینکه اورا امیرآنها ساخت این بودکه عثمان درباره یادگرفتن دین و تعلیم قرآن حریص تر از دیگران بود.
مذاکرات مکتوب پیامبر (ص) به فرمانروایان و حاکمان سیاسی (مذاکره صلح طلبانه) تدوین سیاست های خارجی هر دولت ناشی از سیاست و اوضاع اقتصادی داخلی آن کشور است.
اگر دولتی در داخل مرزهای خود آرامش و امنیت نداشته باشد، سیاست های خارجی و نظام بین المللی برای او اهمیت چندانی نخواهد داشت. زمینه لازم برای ایجاد ارتباط خارجی حکومت اسلامی پیامبر در سال ششم هجرت برای پیامبر (ص) فراهم شد. بعد از مدت ها درگیریهای نظامی داخلی که یهودیان عامل آن بود و در نهایت نیز با سرکوب آنان و خروج تعداد بسیاری از ایشان از مدینه به پایان رسید، درگیریهای خارجی نیز با کفار قریش و هم پیمانان آنان از قبایل مختلف عرب با انعقاد صلح حدیبیه پایان یافت. این صلح در قرآن به فتح قریب تعبیر شده است که نشان دهنده اهمیت آن است. در نتیجه این موارد مدینه آرامشی نسبی به د ست آورد و پیامبر (ص) فرصت یافت تا بخش دیگری از مأموریت الهی خود را که همانا دعوت جهانیان به سوی یکتاپرستی و دین اسلام بود تکمیل کند _ و ما أرسلناک الا کافه للناس بشیرا و نذیرا_ (صبا:٢٨).
برای انجام این مهم نامه هایی به نقاط مختلف جهان ارسال کرد که ندای خوش آهنگ اسلام را به آن سوی مرزهای جزیره العرب برساند. پیامبر اکرم (ص) در این نامه ها به طرح اندیشه های اساسی و بنیادین دراسلام پرداخته و به عقاید مشترک میان ادیان آسمانی توجهی ویژه نموده است (نژادسبهانی، ١٣٩٣: ٦٨). تعداد نامه هایی که از پیامبر (ص) کتابت و روایت شده گوناگون است. احمدی در مکاتیب الرسول میگوید: ٣١٦ نامه از پیامبر (ص) را از کتب مختلف استخراج کرده است که از این میان به ١٣٧ مورد در کتب تاریخیاشاره شده است، ولی متن آنها موجود نیست (احمدی، ١٤٢١: ٥٩). در کتاب طبقات نوشته شده است پس از بازگشت از صلح حدیبیه، در ذیحجه سال ششم، پیامبر (ص) سفیرانی نزد پادشاهان فرستاد و در نامه هایی که برای ایشان نوشته بود آنان را به اسلام دعوت کرد. چون به پیامبر گفته شده بود پادشاهان نامه ممهور نشده را نمیخوانند، انگشتر نقره ای با نگین ثابت تهیه فرمود که روی آن در سه سطر نوشته شده بود «محمدرسول الله ». پس از آن، حضرت نامه ها را با آن انگشتر مهر میکردند (ابن سعد، ١٤١٠: ٩٨). شش نفر از سفیران پیامبر در روز معینی از مدینه خارج شدند. زبانی که هر یک از این شش نفر به آن مسلط بودند، همان زبان قومی بود که پیش ایشان فرستاده می شد. بحارالانوار برخی نامه ها را آورده است، از جمله نامه پیامبر (ص) به کسری، هرقل و نجاشی (مجلسی، ١٤٠٦، ج ١٨: ٤١٩). کتب شش گانه اهل سنت نیز تنها برخی از آنها را ذکر کرده است (خرمشاهی، ١٣٧٦: 951).
عمرو بن امیه ضمری نخستین سفیر رسول خدا (ص) بود که با دو نامه رهسپار دربار نجاشی شده بود. یکی از نامه ها دعوت نجاشی به اسلام بود که ایشان نیز این دعوت را پاسخ گفت واسلام آورد. با پذیرفتن اسلام شهادتین خواند و گفت: اگر این امکان برایم وجود داشت به حضور پیامبر میآمدم و نامه ای برای پیامبر نوشت که نشان میداد اسلام آورده است. در این نامه شهادت داده بود «خدایی جز خدای یکتا نیست » و نیز نوشته بود در راه خدا مسلمان شده است (ابن سعد، 1410: 199).
دحیه بن خلیفه کلبی یکی از آن شش سفیر بود و روانه دربار قیصر شد. نامۀ همراه وی حامل پیام صلح و دوستی بود. «از محمد، پیامبر خدا (ص)، به امپراطور روم. من تو را به اسلام فرا میخوانم، اگر به اسلام روی آوری، مسلمانیات تو را نیز صدق می کند. چنانچه به اسلام روی نیاوری، باید جزیه بپردازی، زیرا خداوند میگوید «با آن دسته از اهل کتاب که به خدا و روز بازپسین باور ندارند وحرام خدا و پیامبر خدا (ص) را حرام نمیدانند و به آیین حق روی نمیآورند، پیکارکنید تا با خواری و ذلت جزیه دهند» (ابن سعد، ١٤١٠: ١٩٨/ حلبی، ١٩٧٥: ٢٩٣). از نامه هایی که از سوی رسول خدا (ص) به سران کشورهای جهان فرستاده شده است به خوبی اهمیت دعوت در روابط خارجی آن حضرت روشن میگردد. عبدالله بن حذاقه سهمی سومین فرد از آن شش نفر بود و با نامه ای به دربار خسرو فرستاده شد تا او را به اسلام دعوت کند. عبدالله میگوید هنگامی که نامه پیامبر را تقدیم کردم، پس از خواندن نامه، آن را گرفت و پاره پاره کرد. در کتاب طبقات آمده رسول خدا (ص) با شنیدن این خبر گفت: «پروردگارا، پادشاهی او را سرنگون کن. » آن حضرت حاطب بن ابو بلتعه لخمی را به همراه نامه ای پیش مقوقس، فرمانداری اسکندریه و سالار قبطی ها، فرستاد و او را به اسلام دعوت کرد. مقوقس پس از خواندن نامه برای او دعا کرد و در پاسخ نامه ای به پیامبر (ص) نوشت و گفت من میدانم پیامبری از ناحیه شام مبعوث خواهد شد، پس فرستاده و نماینده تو را گرامی داشتم. اکنون هم دو کنیز برای تو فرستادم که میان قبطیها منزلت بزرگی دارند (حمیدالله، ١٣٧٦: ١٩٢/ ابن سهد، ١٤١٠: ٢٩٢ / آیینه وند، ١٣٨٠: ٥٥).
پنجمین سفیر از میان این سفرای شش گانه شجاع بن وهب اسدی بود که به نزد حارث بن شمر غسانی فرستاده شد. پیامبر (ص) در نامه ای او را به اسلام دعوت فرمود. «از محمد (ص) فرستاده خدا به حارث بن أبی شمر، در امان بودن و به دور ماندن از خشم خدا از آن کسیاست که پیرو راستی گردد، به خدا ایمان آور و زبان به درستی پیام های وی بگشاید. از این رو، من تو را به ایمان آوردن به آفریدگار یگانه بیهمتا فرا میخوانم تا پادشاهیت بر جای ماند» (حمیدالله، ١٣٧٦: ١٣٧). در کتاب طبقات آمده است پیامبر (ص) نامه ای هم به جبله بن ایهم، پادشاه غسان، نوشت که تختگاهش در جولان یا دمشق بود (یعقوبی، بیتا: ٢٠٧) و او را به اسلام دعوت فرمودو پادشاه غسان دعوت به اسلام را پذیرفت و نامه ای همراه با هدیه برای پیامبر (ص) فرستاد و اسلام خود را به اطلاع آن حضرت رساند (ابن سعد، ١٤١٠: ٢٠٢/ حمیدالله، ١٣٧٦: ١٧٤). فروه بن عمر جذامی فرماندار عمان، از سرزمین های بلقاء، بود که از سوی قیصر انتخاب شده بود. با اینکه رسول خدا (ص) برای او نامه ای ارسال نکرد، او خودش به دین اسلام گروید و به واسطه مسعود بن سعد که یکی از اقوامش بود نامه و هدیه ای برای رسول خدا (ص) ارسال کرد (حمیدالله، ١٣٧٦: ١٧٩). سلیط بن عمرو عامری یکی دیگر از سفرای پیامبر (ص) بود. دعوت نامۀ همراه او برای هوذه بن علی حنفی، فرمانروای یمامه، نوشته شده بود که او را به اسلام دعوت میکرد.
هوذه جواب صریحی به سفیر پیامبر نداد، ولی در جواب گفت من سخنور سرزمین خودم هستم، به پیامبرت بگو مرا به فرماندهی منطقه ای تعیین کن تا از تو پیروی کنم و پاداشی نیز به سلیط داد که شامل مقداری پارچه و لباس های بافت هجر بودند. سلیط تمام این هدایا را نزد پیامبر (ص) آورد و گفته های وی را به پیامبر (ص) منتقل کرد. پیامبر پس از خواند نامه او فرمود: «اگر یک خوشه خرمای سرزمینی را بخواهد به او نخواهم داد» (ابن سعد، ١٤١٠: ٢٠٠/ حمیدالله، 1376: 206).
پیامبر (ص) در ذیالقعده سال هشتم عمرو بن عاص را همراه نامه ای سربه مهر نزد جیفر و عبد، پسران جلندی، فرستاد. اینان از قبیله ازد بودند. متن نامه چنین بود: «بنام خداوند بخشاینده بخشایشگر، از محمد (ص) فرستاده خدا به جیفر وعبد، پسران الجلندی، آن کس که پیرو هدایت گردد از خشم خدا به دور میماند. پس از آن من شما را به اسلام فرا می خوانم. اسلام آورید تا ایمن بمانید، زیرا من فرستاده خدا بر همه مردم هستم. زندگان (خردمند) را هشدار میدهم و کلمه عذاب بر کافران مسلم گردد. اگراسلام بیاورید به شما حکومت خواهم داد، ولی چنان که از پذیرفتن آن سرباز زنید پادشاهی شما از میان خواهد رفت و سپاهیان من به سرزمین شما خواهند آمد و پیامبری من بر پادشاهی شما چیره خواهد گشت »(حمیدالله، ١٣٧٦: ٢١٢). رسول خدا (ص) نامه هایی به دیگر کشورها نوشت از جمله فرماندار بحرین، منذر بن ساوی که او در جواب نامه ای به پیامبر (ص) نوشت و اسلام خود را به اطلاع رساند و نوشت: «من نامه شما را برای مردم هجر خواندم و گروهی از اسلام استقبال کردند و مسلمان شدند و برخی هم استقبال نکردند و در این سرزمین گروهی یهودی و مجوسی هم زندگی میکنند. در مورد آنها دستور خود را برای من مرقوم نمایید.» پیامبر (ص) در پاسخ او نوشت: «تا زمانی که نیکوکار و شایسته باشی، تو را از فرمانداری عزل نمیکنم، همچنین هر کس میخواهد یهودی و مجوسی باقی بماند باید جزیه پردازد.» پیامبر (ص) در نامه ای برای مجوسان هجر آنان را به اسلام فراخواند و مقرر داشت در صورت نپذیرفتن اسلام باید جزیه بپردازند و کسی اجازه ازدواج با زنان مجوس را ندارد و از جاندارانی هم که می کشند نباید بخورید (ابن سعد، ١٤١٠: ٢٠٥/ حلبی، ١٩٧٥: ٣٠٠).
نتایج پژوهش
رسول اکرم (ص) بر اساس وحی و تعالیم دریافتی روشی دوستانه با قبایل عرب و سایر جوامع آن روز در پیش گرفت و مشرکان را با حکمت، منطق، موعظه و بردباری به یکتاپرستی فراخواند و با برقراری روابط سیاسی و انعقاد پیمان های بیطرفانه یا اتحاد با قبایل و مناطق هم جوار زمینه را برای گسترش دین اسلام فراهم ساخت. یافته های پژوهش حاکی از آن است که اساسا در فرهنگ سیاسی رسول خدا (ص) گفتگو و مذاکره اصلی انکارناپذیر بود. یکی از مهم ترین فرازهای تاریخ موفقیت های سیاسی پیامبر (ص) مذاکرات وی با نمایندگان طوایف، قبایل، حاکمان و نمایندگان سرزمین های مختلف بود که موجب شد افراد بیشتری به دین اسلام گرویده و با پیامبر (ص) همراه شوند و از عناد و خصم دست کشیده و مصالحه کنند. همان طور که گفتیم تشکیل نظام سیاسی رسول اکرم (ص) در مدینه یکی از رخدادهای سیاسی مهم و زمینه ساز تحولات تبلیغی آن عصر به شمار می رفت. تأسیس دولت میتوانست عاملی تعیین کننده در ایجاد دگرگونیهای سیاسی باشد و دانستن مشروعیت الهی و داشتن حمایت های مردمی و مقبولیت عامه از امتیازات دولت سیاسی پیامبر (ص) محسوب می شد. همچنین اعزام علی بن ابیطالب و معاذ بن جبل برای دعوت مردم یمن به اسلام نیز هر دو با موفقیت همراه بود و از امتیازات منحصربه فرد ایشان در حوزه مذاکرات سیاسی بود، لذا با مراجعه به تاریخ میبینیم که عمدتا همه مذاکرات حضرت پیامبر (ص)، مستقیم یا از طریق نمایندگان ویژه خویش، بهترین ره آورد را در حیطه منازعات داخلی یا خارجی به همراه داشته و ضمنا در این میان نیز افراد بسیاری مجذوب اخلاق کریمه آن بزرگوار شده و به اسلام پیوسته یا در مجموع دست از مخاصمه و نزاع کشیده و محب حضرت پیامبر (ص) میشدند.
مذاکرات پیامبر اسلام (ص) اهدافی را دنبال میکرد که از جمله میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- حراست از امنیت و استقلال جامعه اسلامی؛
- اشاعه فرهنگ و توسعه اسلام؛
- تأثیرگذاری بر دیگر جوامع و اعمال قدرت؛
- استفاده از اهرم های اقتصادی برای حفظ منافع جامعه اسلامی؛
- ایجاد اتفاق و اتحاد در شبه جزیره.
مآخذ
قران کریم
ابن اثیر، عزالدین. (١٤٠٩). اسدالغابه فی معرفه الصحابه. أبوالحسن علی بن محمدالجزری. بیروت: دارالفکر.
ابن الاثیر، عزالدین أبوالحسن علی بن أبی الکرم. (١٩٦٥). الکامل فی تاریخ. بیروت: دارصادی.
ابن هشام. (١٣٦١). سیرت رسول الله. ترجمه و انشای اسحاق بن محمد همدانی. تصحیح اصغر همدانی. جلد ٢. تهران: خوارزمی.
أبو یوسف. (١٣٨٣). الخراج. ترجمه میر علی اصغر شعاع. جلد ٢. کابل. میوند.
أبوالفداء، اسماعیل بن عمرکثیر دمشقی. (١٤٠٧). البدایه و النهایه. بیروت: دارالفکر.
احمدی، علی بن حسینعلی. (١٤٢١). مکاتیب الرسول. بیروت: دارصعب.
اخوان کاظمی، بهرام. (١٣٩٢). دیپلماسی و رفتار بین المللی در اسلام. تهران: (سمت).
آیینه وند، صادق، رسائل النبی و الوصی نامه های پیامبر (ص) و امام، (١٣٨٠) ترجمه محمد علی لسانی فشارکی، تهران، دانشگاه تربیت مدرس، دفتر نشر آثارعلمی، چاپ اول، باطنی، محمدرضا، (١٣٧٦) فرهنگ معاصرانگلیسی فارسی، تهران، فرهنگ معاصر.
بیهقی، ابوبکر احمد بن الحسین. (١٤٠٥). دلایل النبوه و معرفه أحوال صاحب الشریعه. تحقیق عبدالمعمق قلعجی. بیروت: دارالکتب العلمیه.
بیهقی، احمد بن حسین. (١٤١٧). السنن الکبری. جلد ٩. بیروت: دارالفکر.
پورکاشانی، آریان، منوچهر. (١٣٨٤) فرهنگ جامع پیشرو آریان پور. انگلیسی پیشرو آریان پور. تهران: نشرالکترونیکی و اطلاع رسانی جهان رایانه.
حسین علی منتظری. (١٤٠٢). فقه الدوله الاسلامیه. جلد ٢. قم: دفترتبلیغات اسلامی.
حق شناس، علی محمد. (١٣٨٦). فرهنگ معاصرهزاره انگلیسی-فارسی. تهران: واحد پژوهشی فرهنگ معاصر.
حلبی، علی بن برهان الدین. (١٩٧٥). السیره الحلبیه فی سیره الامین ومامون. قاهره: دارالمعرفه.
حمیدالله، محمد. (١٣٧٦). نامه ها و پیمان های سیاسی حضرت محمد (ص) و اسناد صدراسلام. تهران: سروش.
حمیری المعافری، عبدالملک ابن هشام، السیره النبویه، مصطفی السفاء ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفه، بی تا
خادمی، سید محمد. (١٣٨٢). سیاست های جنگی و فرماندهان نظامی پیامبر اکرم (ص) از هجرت تا رحلت. استاد راهنما، دکترجلیلی، رشته الهیات و معارف اسلامی، پایان نامه کارشناسی ارشد. تهران: دانشگاه آزاد تهران غرب.
خرمشاهی، بهاالدین، انصاری، مسعود. (١٣٨٦). پیام پیامبران (مجموعه ای از نامه ها، خطبه ها، وصایا، دعاها، تمثیل ها و سخنان جامع و فراگیرحضرت محمد (ص). تهران: جامی.
دهخدا، علی اکبر. (١٣٧٧). لغت نامه محمد معین و سید جعفرشهیدی. تهران: دانشگاه تهران.
ذهبی، شمس الدین محمد بن احمد، (١٤١٣) تاریخ الاسلام وفیات المشاهیر والاعلام، عمرعبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی، ط الثانیه.
زرینکوب، عبدالحسین. (١٣٦٩) بامداد اسلام. تهران: امیرکبیر.
صمدانی، سیدجلال. (١٣٩٥). مذاکره و دیپلماسی در اسلام. تاریخی از دیپلماسی خلفای اسلامی. شیراز: ارم.
طبرسی، الفضل بن الحسن. (١٤١٧). اعلام الوری یا اعلام الهدی. قم: موسسه آل البیت.
طبری، أبو جعفر محمد بن جریر. (١٩٦٧). تاریخ الامم والملوک. محمد أبوالفضل ابراهیم. بیروت: دارالتراث.
عصفری، أبو عمرو خلیفه بن خیاط بن أبی هبیره اللیثی. (١٤١٥). تاریخ خلیفه بن خیاط. تحقیق شباب تحقیق نوازو بیروت: دارالکتب العلمیه.
غراب، کمال الدین. (١٣٨٨). بررسی تطبیقی مباهله پیامبر (ص) با مسیحیان نجران در سال دهم
در دو فرقه شیعه و سنی. استادراهنما، محمود مهدوی دامغانی، پایان نامه کارشناسی ارشد. تهران: دانشگاه پیام نور.
مجلسی، علامه. (١٣٧٨). تاریخ پیامبراسلام (ص) مدینه. جلد ٤. تحقیق سید علی امامیان. تهران: سرور.
مسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین. (١٤٠٩). مروج الذهب و معادن الجوهر. قم: دارالهجره.
معین، محمد. (١٣٨٦). فرهنگ معین. تهران: زرین.
مقریزی، تقی الدین أحمد بن علی. (١٤٢٠) متاع الاسماع بما للنبی من الاموال والاموال والفده و المتاع، محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت، داروالکتب العلمیه، ط الاولی
منتظری مقدم، حامد. (١٣٨٣). بررسی تاریخی صلح های پیامبر. قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
نژادسبهانی، ابتسام. (١٣٩٣). بررسی درون مایه های نامه های پیامبراکرم (ص). استادراهنما، صادق سیاحی، رشته، الهیات و معارف اسلامی دانشگاه شهید چمران.
واقدی، محمد بن عمر. (١٤٠٩). المغازی. تحقیق مارسدن جونس. بیروت: موسسه الاعلمی.
هاشمی البصری، محمد بن سعد سعد بن منیع. (١٤١٠). الطبقات الکبری. محمد عبد القادر عطا. بیروت: دارالکتب العلمیه.
یعقوبی، أحمد بن أبی یعقوب بن جعفر بن وهب واضع. (بیتا). تاریخ الیعقوبی. بیروت: دارصادر.