بزرگ‌ترین آوارگی پساشوروی

 کاروان‌ها در امتداد گذرگاه‌های کوهستانی در حرکتند؛ زیرا مهاجرت دسته‌جمعی ارامنه از قره‌باغ، منطقه‌ای ارمنی‌نشین که به‌طور رسمی بخشی از آذربایجان است، ادامه دارد. رهبران غربی دست خود را می‌فشارند؛ اما کاری برای جلوگیری از آن انجام ندادند. بیش از 100هزار نفر که تقریبا سه برابر جمعیت لیختن‌اشتاین بود، با اندکی وسایل - تشک، یخچال، قابلمه و ماهیتابه- که به شکلی نامطمئن روی خودروهای درب‌وداغان بازمانده از دوران شوروی بار کرده بودند، از منطقه مورد مناقشه گریختند؛ جایی که ارامنه هزاران سال در آن ساکن بودند تا اینکه آذربایجان برای اولین‌بار آنها را با محاصره‌ای 9ماهه گرسنگی داد و سپس در 19سپتامبر در آنچه آن را «عملیات ضد تروریستی» نامید، به آنها حمله کرد.

«آمبرین زمان» در گزارش 3اکتبر در المانیتور نوشت، پاک‌سازی قومی موثر کل جمعیت در کمتر از دو هفته یکی از بزرگ‌ترین جابه‌جایی‌های غیرنظامیان در قفقاز جنوبی از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و تغییر ژئوپلیتیک در ابعادی است که ترکیه را قدرتمند، ایران را نگران و دموکراسی نوپای ارمنستان را در معرض خطر قرار می‌دهد. برای اکثر ارمنیان، آن‌طور که تحلیلگر سیاسی ارمنی «تیگران گریگوریان» می‌گوید، «بزرگ‌ترین فاجعه‌ای بود که از زمان نسل‌کشی ارامنه عثمانی در سال1915 روی داد.» بااین‌حال، این داستان از سرفصل‌های بین‌المللی ناپدید شده است.

تا روز یکشنبه، زمانی که رسانه‌ها و سازمان‌های کمک‌رسان غربی سرانجام اجازه ورود به قره‌باغ را گرفتند، تقریبا تمام ارمنی‌های قره‌باغ که تخمین زده می‌شود 120هزار نفر بودند، آنجا را ترک کردند. آن تعداد سالمند و معلولی که باقی مانده‌اند اذعان داشتند که از سوی مقام‌های آذربایجان «مجبور» به ترک نشده‌اند. روی کاغذ، درست است. آذربایجان به هیچ ارمنی دستور خروج نداد. مبادا شکی وجود داشته باشد، دستگاه تبلیغاتی باکو که به‌خوبی روغن‌کاری شده بود، رسانه‌های اجتماعی را پر از تصاویری از نیروهای آذربایجانی کرد که شکلات‌هایی را به همان کودکانی می‌دادند که از ابتدایی‌ترین مواد غذایی در هنگام عبور به ارمنستان محروم مانده بودند.

بااین‌حال، وضعیت و شرایط منطقه نشان می‌داد که زندگی آن‌قدر بد و سهمناک است که تعداد کمی ماندن را انتخاب می‌کنند. در واقع، حتی زمانی که مقام‌های آذربایجان ادعاهای پاک‌سازی قومی را رد کردند و اصرار داشتند که نیروهایشان «اهداف نظامی قانونی» را هدف قرار داده‌اند، گزارش‌های شاهدان عینی از تجاوز جنسی و گلوله‌باران‌های بی‌رویه که کودکان را مجروح کرد و کشت، آشکار شد. «اریک هاکوپیان»، وابسته به بنیاد سیویلیتاس یک سازمان غیرانتفاعی مستقل و مستقر در ایروان، پایتخت ارمنستان است، گفت: «دلایلی وجود دارد که باور کنیم جنایات جنگی در چهار روستا - تاغاورد، هاتِرک، واردادزور و کیولاغاق - در روز اول حمله رخ داده است. هاکوپیان به المانیتور گفت: «اما بازماندگان آنقدر می‌ترسند که نمی‌توانند صحبت کنند.» کمیته بین‌المللی صلیب سرخ بررسی گزارش‌هایی مبنی بر مفقود شدن صدها غیرنظامی را که بسیاری از آنها کودک هستند، آغاز کرده است. آذربایجان نشانه‌های اندکی از پشیمانی بروز داد؛ زیرا روز سه‌شنبه خیابانی در قره‌باغ را به نام «انور پاشا» نام‌گذاری کرد؛ رهبر «ترک‌های جوان» که به‌عنوان یکی از معماران و بانیان اصلی نسل‌کشی ارامنه شناخته می‌شود. بیرون از یک مرکز دولتی ثبت‌نام پناهندگان در گوریس، دره‌ای کوهستانی در نزدیکی کریدور لاچین که قره‌باغ و ارمنستان را به هم وصل می‌کند، دریایی از مردان، زنان و کودکان وسایل خود را در چنگ گرفته بودند و خسته و گیج به نظر می‌رسیدند. پیرزنی روی ویلچری داغان دراز کشیده بود.

داوطلبان نوجوان بطری‌های آب را به دست پناه‌جویان می‌دادند؛ درحالی‌که دیگران لباس‌های مستعمل را در اختیار آنها قرار می‌دادند. در داخل چادری که توسط سازمان بهداشت جهانی سازمان ملل برپاشده بود، پناه‌جویان کاسه‌هایی از سوپ مرغ را با ولع می‌خوردند. «مووسس پوقوسیان»، مدیر موسسه خیریه محلی «خانه امید» درحالی‌که صدایش بین شادی و غم در نوسان بود، گفت: «برای راند بعدی به ما بپیوندید: بُرش.» «ورا آنتونیان» مادر 4فرزند درحالی‌که کودک 7ماهه‌اش «گابریل» را در گهواره تکان می‌داد و او طی همان محاصره 9ماهه به دنیا آمد، می‌گوید: «ما سه روز بدون آب و غذا در زیرزمین پنهان‌شده بودیم. گلوله‌باران خیلی شدید بود. ما وحشت‌زده بودیم؛ بچه‌ها بی‌وقفه گریه می‌کردند.» خانواده بعد از 14ساعت رانندگی تازه از قره‌باغ رسیده‌اند. آنتونیان درحالی‌که مادر شوهرش، مارین کاراپتیان که به‌عنوان نظافتچی در بیمارستان کودکان کار می‌کرد، گریه می‌کرد، گفت: «ماه‌ها نمی‌توانستم برای نوزادم غذا پیدا کنم و حالا این سوپ.» «ماریا آراکلیان» نوزده‌ساله -خیاطی مشتاق از روستای کارمیشوکا که به‌قدری سوءتغذیه داشت که همچون کودکان 12ساله به نظر می‌رسید- سعی کرد چهره‌ای شجاعانه به وضعیت اسفناک خود بدهد. او با اشاره به سه خواهر و برادرش گفت: «ما برمی‌گردیم». پدرش، آرتیوم که برای امرار معاش سبزی می‌کاشت با عصبانیت مداخله کرد. او درباره‌ پسرش که در جنگ قبلی در سال2020 که در آن آذربایجان سرزمین‌های اشغال‌شده توسط ارمنستان در اوایل دهه‌1990 را به همراه بخش‌هایی از قره‌باغ کوهستانی پس گرفت، گفت: «من قبر پسرم را آنجا گذاشتم. همه‌اش تقصیر پاشینیان است. او ایروان را هم به آنها خواهد داد.»

رولت ارمنی

نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان و روزنامه‌نگار سابق، تظاهرات گسترده‌ای را در سال2018 رهبری کرد که سرژ سرکیسیان، آخرین مرد مورد حمایت کرملین را که کشور را در فقر و سرکوب فرو برده بود، سرنگون کرد. اولین سیاستمدار خرده‌پای ارمنستان از آن زمان تاکنون علیه نخبگان قدیمی به نزاع برخاسته و کشور را با جاده‌ها و بیمارستان‌های جدید، نوسازی کرده است. با رونق گرفتن استارت‌آپ‌های فناوری اطلاعات، درآمد سرانه دو برابر شد. ایروان که روزگاری مکان دنج و آرام اما غم‌زده‌ی پسا شوروی بود، پر از زندگی شده بود. یک فراری زرشکی در یکی از شب‌های قبل از حمله در خیابان پوشکین دیده شد؛ درحالی‌که ارمنی‌های طراح لباس در کافه‌های شیک پیاده‌رو در حال باده‌نوشی بودند. پایتخت در محاصره‌ بلندی‌های چشم‌اندازی از کوه آرارات است که در آن‌سوی مرز در ترکیه دیده می‌شود. هجوم متخصصان جوان روسی به دنبال حمله‌ روسیه به اوکراین به اقتصاد ارمنستان رونق بیشتری بخشیده بود. پاشینیان به‌قدری محبوب بود که با وجود شکست مهیب ارمنستان از آذربایجان در جنگ 44روزه‌ سال قبل، در سال2021 دوباره انتخاب شد.

بیش از 3800سرباز ارمنی جان خود را از دست دادند که تلفات غیرقابل‌تحملی برای کشوری 9/ 2میلیون نفری با کاهش نرخ تولد بود. تلاش‌های پاشینیان برای دور کردن ارمنستان از روسیه و نزدیکی به غرب این امید را ایجاد کرد که این کشور به شکلی غیرقابل برگشتی شکوفا و دموکرات خواهد شد. برای پاشینیان، این اقدام شامل چندین حرکت مخاطره‌آمیز بود. بر اساس یک توافق صلح که در نوامبر2020 با میانجی‌گری روسیه منعقد شد، ارمنستان به‌طور رسمی از تمام ادعاهای خود در قبال ناگورنو-قره‌باغ که در سطح بین‌المللی به‌عنوان بخشی از آذربایجان به رسمیت شناخته‌شده است، صرف‌نظر کرد.

بااین‌حال، این کشور خواستار آن شد که حقوق قومی اکثریت ارمنی‌های آن که در 30 سال گذشته دولتی به نام آرتساخ را در آنجا اداره می‌کردند، تضمین شود. آذربایجان خواسته‌های ناگورنو-قره‌باغ برای خودمختاری را رد کرده و درحالی‌که هیچ ارمنی‌ای باقی نمانده است، اکنون این موضوع بحث‌برانگیز می‌شود. پاشینیان همچنین ترکیه را شکنجه‌گر تاریخی کشورش می‌داند و پهپادهای قاتل و مستشاران نظامی او که پیروزی باکو را در سال2020 رقم زدند، امتداد همان سربازان عثمانی هستند که دست به نسل‌کشی ارامنه زدند و این امر از سوی بسیاری از کشورها از جمله ایالات‌متحده به رسمیت شناخته ‌شده است. از سوی دیگر، شکست‌های روسیه در اوکراین هم پاشینیان را جسورتر کرد. او روابط امنیتی با آمریکا را تعمیق بخشیده است. ارمنستان با آمریکا مانورهای نظامی مشترک برگزار کرد. یک مقام ارشد ارمنی به‌شرط فاش نشدن نام به المانیتور گفت: «اتفاقات زیادی در پشت پرده در حال رخ دادن است.» از ماه نوامبر، در تلاش برای حاشیه‌نشین کردن روسیه، وزیر خارجه آمریکا آنتونی بلینکن میزبان سه دور مذاکرات صلح بین وزرای خارجه ارمنستان و آذربایجان بود؛ درحالی‌که از مشارکت آنکارا با ایروان ابراز رضایت می‌کرد.