یکی از دلایل این امر را می‌توان در استراتژی جدید ترکیه مبنی‌بر ایجاد تنوع در مقاصد صادراتی و مبادی وارداتی این کشور دانست. به دلیل اهمیت رابطه تجاری دو کشور، معاونت بررسی‌های اتاق تهران در یک گزارش پژوهشی، وضعیت تجارت خارجی ترکیه و میزان مبادلات تجاری این کشور در گروه‌های کالایی مختلف با ایران را موردتحلیل قرار داده‌است.
جایگاه ترکیه در تجارت‌جهانی
طی دهه‌گذشته، ترکیه رشد قابل‌توجهی را در صادرات و واردات خود تجربه کرده‌است. از نظر صادرات، این کشور شاهد افزایش مستمر ارزش کالاهای صادراتی خود بوده و بخش‌های کلیدی مانند خودرو، نساجی، ماشین‌آلات و مواد شیمیایی نقش مهمی در پیشبرد این رشد ایفا کرده‌اند. در بخش واردات، ترکیه شاهد افزایش در ارزش کالاهای وارداتی به‌ویژه در مقوله‌هایی مانند محصولات انرژی، ماشین‌آلات، الکترونیک و مواد شیمیایی بوده که نشان‌دهنده افزایش تقاضای این کشور برای حمایت از صنایع و زیرساخت‌های در حال رشد خود است. شایان ذکر است که ترکیه روابط قابل‌توجهی با بازیگران بزرگ جهانی از جمله چین، آلمان، روسیه و آمریکا برقرار کرده و این کشورها جزو عمده مبادی وارداتی این کشور هستند. یکی از اتفاقات مهم درخصوص تجارت ترکیه، تحت‌تاثیر قرارگرفتن آن توسط جنگ روسیه و اوکراین در سال2021 بوده، به‌گونه‌ای که پس از آغاز این جنگ، مناسبات تجاری بین دو کشور با افزایش همراه بوده و و روسیه در سال2022 به عمده‌ترین مبدا وارداتی ترکیه تبدیل شده‌است؛ در واقع واردات نفت، گاز طبیعی و زغال‌سنگ ترکیه از روسیه در سال2022 به میزان قابل‌توجهی افزایش‌یافته که دلیل آن تحریم روسیه توسط غرب است. روسیه مجبور شد صادرات انرژی خود به بازار اتحادیه اروپا را متوقف کند و آن را به قیمت ارزان‌تر به سایر کشورها به‌فروش برساند. آنکارا به‌شدت از این فرصت استفاده کرد و حتی در حال انجام مذاکرات با مسکو برای ایجاد یک هاب گاز طبیعی در خاک ترکیه است. مقامات ترکیه قصد دارند تا این کشور را به پلی برای صادرات گاز روسیه برای ورود به بازارهای اروپایی تبدیل کنند. ترکیه همچنین در حال مذاکره با روسیه برای دریافت تخفیف 25درصدی گاز طبیعی است. به‌طور کلی در سال2022، تجارت ترکیه بالغ بر 618میلیارد دلار بوده که 41درصد آن را (معادل 254میلیارد دلار) صادرات و مابقی آن معادل 364میلیارد دلار را واردات تشکیل داده‌است. تراز تجاری این کشور نیز طی سال‌مذکور منفی 110میلیارد دلار بوده‌است. روند صادرات ترکیه طی دهه‌اخیر نشان می‌دهد که این کشور به‌رغم مواجهه با بحران کووید-19 توانسته سطح صادرات خود را حفظ کند و پس از آن حتی با سرعت بیشتری افزایش دهد که این اتفاق نه‌تنها طی این بحران؛ بلکه طی دو دهه‌گذشته نیز صادق بوده‌است. ترکیه همواره تحت‌تاثیر بحران‌های اقتصادی قرار نگرفته است و از این طریق توانسته همچنان انگیزه جست‌وجو برای بازارهای جدید، بهبود قدرت رقابتی و در نتیجه گسترش صادرات را برای این کشور فراهم کند. شایان ذکر است، طی دهه‌گذشته تراز تجاری ترکیه همواره منفی بوده و در سال2022 به منفی‌ترین حالت خود رسیده است.
تجارت ترکیه با ایران
ترکیه طی سال‌های گذشته از شرکای مهم تجاری ایران محسوب شده، به گونه‌ای که مطابق با آمار منتشرشده توسط گمرک جمهوری‌اسلامی ایران، این کشور طی 10سال گذشته همواره جزو 5 کشور نخست در عمده مبادی وارداتی ایران بوده‌است و از سال1395 توانسته در صادرات هم جایگاه خود را به‌عنوان 5 مقصد مهم صادراتی ایران تثبیت کند و پس از آن نیز از سال1398 تا 5ماهه نخست 1402 همواره سومین شریک تجاری ایران پس از چین و امارات‌متحده‌عربی باشد. با وجود اینکه طی دهه‌اخیر ترکیه همواره از مهم‌ترین شرکای تجاری ایران بوده، تجارت با این کشور روند نزولی را درپیش گرفته‌است. پس از آنکه کل تجارت ایران با ترکیه در سال2012 به حدود 22میلیارد دلار رسید، دو کشور تصمیم گرفتند تا هدف‌گذاری سالانه تجارت را تا حدود 30میلیارد دلار افزایش دهند. این درحالی است که روند تجارت دو کشور از آن زمان تاکنون نه‌تنها افزایش نیافته؛ بلکه به‌طور کلی روند کاهشی را درپیش گرفته و در سال2020 به پایین‌ترین میزان خود طی دهه‌اخیر رسیده است. دلایل گوناگونی منجر به کاهش تجارت ایران با ترکیه شده که از جمله آنها می‌توان به ظهور بازارهای جدید برای صادرات محصولات پتروشیمی ایران و همچنین به‌وجود آمدن تغییراتی در نیازهای بازار ترکیه اشاره کرد که از سمت مقامات ایرانی توجهی به این مقوله صورت نگرفته و در واقع تولید صادراتی مناسب با بازار ترکیه شکل نگرفته است. یکی دیگر از دلایل کاهش تجارت ایران با ترکیه طی سال‌های اخیر را می‌توان به‌جایگزین‌شدن روسیه به‌جای ایران در بازار واردات گاز به این کشور نسبت داد که جنگ روسیه و اوکراین این عامل را تشدید کرده؛ زیرا در حال‌حاضر روسیه گاز خود را به قیمتی پایین‌تر به ترکیه عرضه می‌کند و امتیازات ویژه‌ای برای صادرات به این کشور درنظر گرفته‌است. عدم‌موفقیت موافقت‌نامه تجارت ترجیحی ایران و ترکیه را می‌توان به‌عنوان یکی دیگر از مشکلات تجارت ایران با این کشور بیان کرد. شایان ذکر است بحران‌های جهانی طی سال‌های گذشته نظیر همه‌گیری کووید-19 در کاهش مبادلات تجاری با ترکیه بی‌تاثیر نبوده و اثرات آن در حجم مبادلات ایران با ترکیه در سال2020 به‌وضوح قابل‌رویت است. به‌طور کلی مطابق با آمار گمرک ترکیه، کل مبادلات تجاری ایران و ترکیه در سال2022، حدود 5.4میلیارد دلار بوده که حدود 3میلیارد دلار آن متعلق به صادرات بوده و 2.4میلیارد دلار آن را نیز واردات تشکیل می‌دهد. طی 12 سال‌منتهی به سال2022 تراز تجاری بین دو کشور، به‌جز دو سال2016 و 2020، به نفع ایران بوده‌است.
تجارت بر اساس گروه‌های کالایی
مطابق با آمار منتشرشده توسط گمرک ترکیه، عمده گروه کالایی صادراتی ایران به ترکیه شامل آلومینیوم و مصنوعات از آلومینیوم، مس و مصنوعات از مس، مواد پلاستیکی و اشیا ساخته‌شده از این مواد می‌شود که به تنهایی 60درصد از ارزش صادرات ایران به این کشور را در سال2022 تشکیل می‌دهد. نکته قابل‌توجه درخصوص گروه کالاهای صادراتی ایران به ترکیه سهم حدود 2.3درصدی صادرات «سوخت‌های معدنی، روغن‌های معدنی و محصولات حاصل از تقطیر آنها» به ترکیه بوده‌است. این اتفاق درحالی رخ‌داده که تنها طی حدود 10 سال‌سهم ایران در بازار ترکیه در این گروه کالایی از 88درصد در سال2011 به این رقم در سال2022 رسیده؛ که نشان‌دهنده از دست‌دادن بازار ترکیه در این گروه کالایی است. همچنین آمارهای گمرک ایران در سال1401 نشان می‌دهد که «گاز طبیعی مایع‌شده» مهم‌ترین کالای صادراتی ایران به ترکیه بوده و سهم حدود 41درصدی از کل ارزش صادرات بدون‌نفت‌خام به ترکیه را به خود اختصاص داده‌است. پس از گاز طبیعی، آلومینیوم و اوره مهم‌ترین کالاهای صادراتی ایران به ترکیه طی بازه مذکور هستند که مجموعا حدود 17درصد از ارزش صادرات بدون‌نفت‌خام ایران در سال1401 را تشکیل می‌دهند. به‌طور کلی بررسی کالاهای صادراتی ایران به ترکیه در سال1401 نشان می‌دهد که صادرات به این کشور از تنوع زیادی برخوردار نبوده و 10 قلم کالای عمده صادراتی ایران به این کشور حدود 79درصد از کل ارزش صادرات کالایی آن را تشکیل می‌دهند.
آمارهای گمرک ترکیه، عمده گروه کالایی وارداتی ایران از ترکیه را رآکتورهای هسته‌ای، دیگ‌های بخار آب گرم، الیاف سنتتیک یا مصنوعی، ماشین‌آلات و دستگاه‌های برقی طبقه‌بندی می‌کند که حدود 30درصد از ارزش واردات ایران از این کشور را در سال2022 شامل می‌شود. همچنین مطابق با آمارهای گمرک ایران در سال1401، مهم‌ترین کالای وارداتی از ترکیه، 349هزارتن «روغن دانه آفتابگردان، روغن گلرنگ یا زعفران کاذب» به ارزش 671میلیون دلار که سهم حدود 11درصد از کل ارزش واردات ایران از این کشور را تشکیل می‌دهد، پس از این کالا، «تراکتورهای جاده‌ای برای نیمه‌تریلرها» و «ذرت دامی» به ترتیب با سهم حدود 8درصد و 4درصد، عمده کالاهای وارداتی از ترکیه هستند. در نهایت کارشناسان اتاق تهران برای توسعه‌تجارت با ترکیه توصیه‌هایی را به سیاستگذاران ایرانی ارائه کرده‌اند. تنظیم موافقت‌نامه تجارت ترجیحی با ترکیه متناسب با کالاهایی که ایران در آنها مزیت رقابتی دارد و از نیازهای وارداتی ترکیه محسوب می‌شود، مهم‌ترین توصیه اتاق برای افزایش مبادلات تجاری با ترکیه است. همچنین یافتن روش‌های جایگزین برای گسترش روابط تجاری بین دو کشور
به‌رغم وجود تحریم‌ها و تعمیق همکاری‌های اقتصادی میان کشورهای عضو سازمان همکاری اقتصادی (ECO) و سازمان همکاری اسلامی (OIC) از طریق گسترش روابط تجاری ایران و ترکیه به‌عنوان دو کشور اثرگذار در این سازمان‌ها از دیگر توصیه‌های اتاق تهران برای افزایش تجارت با این شریک تجاری مهم ایران است.
