مریم بابایی: آمار تجارت در 6ماهه 1402 نشان می‌دهد که صادرات صنعتی ایران تنها 3.5میلیارد دلار بوده و با سهم اندک 15درصدی از کل صادرات کشور، به چند کشور همسایه و چند بخش صنعتی محدود است. این در حالی است که بررسی‌‌‌ها نشان می‌دهد بیش از 70درصد صادرات کشورهای ترکیه، بحرین، گرجستان، اردن، پاکستان و ارمنستان به‌عنوان همسایگان ایران را صادرات صنعتی تشکیل می‌دهد. اما چه عواملی باعث شده است تا صادرات صنعتی ایران در کف باقی بماند و محدود به کالاهایی با کمترین میزان خلق ارزشافزوده و به نوعی در بند نیمه‌خام‌‌‌فروشی باشد.
یکی از شاخص‌‌‌هایی که می‌‌‌تواند ارزیابی دقیق‌‌‌تری از توان رقابت و عملکرد صنعتی کشورها ارائه دهد، شاخص عملکرد رقابت صنعتی (CIP) یونیدو است. این شاخص، پتانسیل کشورها برای تولید و صادرات محصولات کارخانه‌‌‌ای در جهت ارتقا و تاثیر اقتصادی بر تجارت جهانی و ارزش افزوده محصولات کارخانه‌‌‌ای را می‌‌‌سنجد. یونیدو رقابت صنعتی را ظرفیت کشورها برای افزایش حضور در بازارهای داخلی و بین‌المللی و در عین‌‌‌حال توسعه بخش‌‌‌ها و فعالیت‌‌‌های صنعتی با ارزشافزوده و محتوای فناوری بالاتر در نظر می‌گیرد. بر این اساس گسترش تولید برای افزایش حضور در بازارهای داخلی و بین‌المللی و افزایش محتوای فناورانه دو مولفه اصلی برای بهبود وضعیت کشورها در رقابت‌‌‌پذیری صنعتی است که اولین مولفه، بر افزایش ظرفیت و تولید و مولفه دوم، بر کیفیت و تولید محصولات مبتنی بر فناوری تمرکز دارد.
بررسی نشان می‌دهد ایران حتی در منطقه نیز از نظر شاخص رقابت‌‌‌پذیری صنعتی (CIP) جایگاه قابل اتکایی ندارد و بعد از کشورهای ترکیه، امارات، عربستان، قطر و بحرین قرار گرفته است. یکی از دلایلی که برای بهبود جایگاه این کشورها در مقایسه با ایران عنوان می‌شود، رشد فزاینده ارزشافزوده صنعتی در این کشورهاست. اما چرا وضعیت خلق ارزشافزوده صنعت و صادرات ایران پایین است. بررسی‌‌‌های بازوی پژوهشی مجلس نشان می‌دهد حجم ارزش افزوده صنعتی ایران طی یکدهه اخیر (١٣٩٩-١٣٩٠) به قیمت ثابت دلار سال ٢٠١٥ میلادی، تقریبا در کانال ٦٠میلیارد دلار ثابت بوده و با اندکی بهبود در سه‌سال اخیر، در سال ١٤٠١ به ٧٠میلیارد دلار رسیده است. شاهد این ماجرا سهم بسیار پایین سهم تولیدات صنعتی با فناوری بالا در سبد صادراتی ایران است. بررسی‌‌‌ها همچنین حاکی از این است که سهم ایران در ارزشافزوده صنعتی جهانی از 0.43درصد در سال ٢٠٠٥ به رقم 0.42درصد کاهش یافته و فاصله ایران در این زمینه در مقایسه با دو رقیب اصلی در منطقه یعنی ترکیه و عربستان، با روندی افزایشی در پیش است و در حالی که شکاف اندازه بخش صنعت ایران با عربستان و ترکیه در سال 2005 به ترتیب 6.6 و 44.7میلیارد دلار بود، در سال 2022، این شکاف به ترتیب به 18.5 و 137.4میلیارد دلار رسیده است.
چرا خلق ارزشافزوده صنعتی در ایران پایین است؟
بررسی‌‌‌ها نشان می‌دهد که ارزشافزوده گروه صنعت در انتهای دهه 90 از ابتدای این دهه کمتر شده است. در سال 1400 نسبت به سال 1390، ارزشافزوده بخش صنعت به میزان 2درصد کاهش یافته و در حالی که حجم ارزشافزوده گروه صنعت در سال 89، بیش از 373هزار میلیارد تومان بوده، در سال 1400 به 300هزار میلیارد تومان کاهش یافته است. این آمارها بیانگر این است که بخش صنعت طی سال‌های اخیر قدرت خلق ارزش‌افروده خود را از دست داده و بخش بیشتری از خروجی صنعت برای تداوم تولید و نه در جهت بهبود فناوری و خلق ارزشافزوده خرج شده است.
کاهش سهم ایران در ارزشافزوده صنعتی جهان از ثابت بودن میزان خلق ارزش صنعت طی یکدهه اخیر و افت ظرفیت‌‌‌های تولیدی به‌‌‌دلیل رشد منفی تشکیل سرمایه در اقتصاد ایران ناشی می‌شود. آمارها بیانگر این است که وضعیت تشکیل سرمایه در بازه زمانی 12ساله نصف شده است. براساس بررسی‌‌‌های اتاق تهران در دهه 1390 میزان تشکیل سرمایه به قیمت سال 1395 در مجموع 523همت بوده، اما در سال 1401 به قیمت سال 1395 میزان تشکیل سرمایه 275همت بوده است. همچنین در حالی که استهلاک سرمایه در سال 1390، 180همت و در سال 1400، 257همت بوده، استهلاک با تشکیل سرمایه برابر شده است. همه این عوامل باعث شده است تا موتور خلق ارزشافزوده صنعتی کشور به نوعی متوقف شود و سهم ایران از ارزشافزوده صنعتی جهانی و صادرات صنعتی جهان ناچیز بماند.
سیاستگذاری نادرست و فقدان استراتژی توسعه صنعتی
اما چرا صنعت در یکدهه اخیر در مسیر نزولی قرار گرفته است. این وضعیت از یک‌طرف با سیاستگذاری‌‌‌های داخلی و نبود سیاست و استراتژی توسعه صنعتی و از طرف دیگر با محدودیت‌هایی که به واسطه تحریم برای تولید، تجارت و سرمایه‌گذاری ایجاد شده، مرتبط است. در نبود استراتژی توسعه صنعتی، سیاستگذاری صنعتی در ایران منسجم و هماهنگ پیش نرفته و سیاستهای مالیاتی، تجاری، اعتباری و تامین مالی و ظرفیت دستگاه‌‌‌های مختلف در جهت هم‌‌‌افزایی بخش تولید تنظیم و به کار گرفته نشده است. فقدان استراتژی صنعتی همچنین باعث شده است تا صنایع پیشران و ارزآور به‌درستی شناسایی نشده و مورد حمایت قرار نگیرند و ساختار صنعتی کشور در مسیر توسعه صنعتی در جهت تنوع‌‌‌یابی و ایجاد صنایع با پیچیدگی و فناوری بالاتر شکل نگرفته باشد و نهایتا سبد صادراتی همچنان محدود و وابسته به محصولاتی با کمترین میزان ایجاد ارزشافزوده باقی بماند و کالاهای دانش‌‌‌بنیان و فناورانه که پتانسیل خلق ارزشافزوده بیشتر و افزایش رقابت‌‌‌پذیری صادراتی را دارند، همچنان سهم بسیار اندکی از تولید و صادرات صنعتی داشته باشند. نوسانات ارزی، محدودیت در تامین مواد اولیه تولید از جمله مواد اولیه وارداتی، افزایش قیمت نهاده‌‌‌‌‌‌‌‌‌های وارداتی، کاهش توان واردات بنگاه‌‌‌‌‌‌‌‌‌های تولیدی در عین وابستگی تولید صنعتی به واردات؛ افزایش ظرفیت تولید و نوسازی ماشین‌‌‌آلات و خطوط تولیدی را کاهش داده است. سیاستهای تجاری و ارزی اشتباه از جمله پیمان‌‌‌‍‌‌‌سپاری ارزی در کنار کاهش شرکای تجاری و محدودیت در مراودات تجاری با کشورهای پیشرفته و فقدان توافق‌‌‌های تجاری با رقبا، افت قدرت رقابت‌‌‌پذیری صنعتی کشور را به دنبال داشته است. از طرف دیگر محیط کسب‌وکار نامناسب و سیاستهای اشتباهی همچون قیمت‌گذاری دستوری در کنار رشد هزینه‌‌‌های تولید، کمبود نقدینگی، دشواری تامین مالی برای بنگاه‌‌‌ها، تسهیلات‌‌‌دهی ضعیف به تولید و چالش‌‌‌های مربوط به تامین انرژی از جمله برق و گاز، مسیر هرگونه نوسازی، نوآوری، خلاقیت، ارتقای فناوری تولید و ایجاد ارزشافزوده صنعتی را مسدود کرده است.
نهایتا و براساس مطالعات صورت‌گرفته، برخلاف روند طی‌شده در کشورهایی همچون ترکیه، جهش‌‌‌های ارزی در ایران نه‌تنها رونق صادرات از جمله صادرات صنعتی را به دنبال نداشته، بلکه خروج از صنعت و حضور در بازارهای نامولد را به گزینه پرسودتری تبدیل کرده است. روند کاهشی تولید همچنین به دلیل کاهش نرخ حقیقی ارز و عدم‌استفاده از ظرفیت‌‌‌های صنعتی و انحراف منابع سرمایه‌‌‌ای تشدید شده است.
سهم صادرات صنعتی در کل صادرات
شاخص سهم صادرات صنعتی در کل صادرات یک کشور بیانگر نسبت میزان تولید صنعتی به فعالیت‌‌‌های صادراتی است. بررسی سهم ارزشی بخش‌‌‌های عمده کالایی از صادرات 6ماهه سال 1402 نشان می‌دهد پتروشیمی و پایه نفتی 52درصد، کشاورزی 6درصد، معدن و صنایع معدنی 27درصد و صنعت تنها 15درصد صادرات را شامل شده است. بررسی دقیق‌‌‌تر صادرات غیرنفتی در 6ماهه 1402 به تفکیک بخش‌‌‌های عمده و مقایسه با مدت مشابه سال قبل همچنین بیانگر این است که در این بازه زمانی، صادرات بخش صنعت، از نظر ارزشی 3589میلیون دلار و از نظر وزنی 3351هزار تن و در 6ماهه 1401، از لحاظ ارزش 3200میلیون دلار و از نظر وزنی 2976هزار تن بوده است. بر این اساس تغییرات ارزش صادرات 12درصد و تغییرات وزن صادرات در این بخش 13درصد بوده است.
صادرات صنعتی به تفکیک گروههای کالایی
بررسی صادرات بخش صنعت به تفکیک بخش‌‌‌های عمده و گروههای کالایی طی 6ماهه 1402 و مقایسه با سال قبل نشان می‌دهد که از سهم حدود 15درصدی صنعت از صادرات غیرنفتی، محصولات پلیمری 4درصد، صنایع غذایی 3.6درصد، شیمیایی 2درصد، نساجی، پوشاک و کفش 1.5درصد، لوازم‌خانگی 0.9درصد، ماشین‌‌‌سازی و تجهیزات 0.9درصد، صنایع برق و الکترونیک 0.8درصد، خودرو و نیروی محرکه 0.5درصد، محصولات سلولزی 0.5درصد، دارو 0.3درصد، صنایع ورزشی و خلاق 0.1درصد و تجهیزات پزشکی صفر درصد سهم داشتهاند.
بالاترین میزان صادرات بخش صنعت به محصولات پلیمری اختصاص داشته است که با صادرات 970میلیون دلار به وزن 801هزار تن، 4درصد صادرات بخش صنعت را شامل می‌شود. صادرات این بخش، از لحاظ ارزشی، نسبت به مدت مشابه سال قبل 225میلیون دلار و از لحاظ وزنی 211هزار تن افزایش داشته است. درصد تغییرات صادرات محصولات پلیمری همچنین نشان می‌دهد که از لحاظ ارزش 30درصد و از لحاظ وزنی 36درصد این بخش رشد داشته است.
در نیمه نخست امسال 863میلیون دلار صنایع غذایی به وزن 904هزار تن صادر شده که این بخش از صنعت با دارا بودن سهم 3.6درصدی از صادرات، از لحاظ ارزش 140میلیون دلار و از لحاظ وزنی 166هزار تن نسبت به 6ماهه سال 1401 تغییر داشته است. درصد تغییرات این بخش نشان می‌دهد که صادرات صنایع غذایی از لحاظ ارزشی 19درصد و از لحاظ وزنی 22درصد رشد داشته است.
صادرات صنایع شیمیایی نیز در حالی سهم 2درصدی از صادرات صنعتی دارد که بررسی آمارها در 6ماهه 1402 و مقایسه آن با 6ماهه سال قبل از آن بیانگر این است که صادرات این بخش از لحاظ ارزشی 5درصد و از لحاظ وزنی 4درصد رشد داشته است. ارزش صادرات صنایع شیمیایی در سال 1402، 473میلیون دلار و وزن صادرات این بخش 986هزار تن بوده است. میزان تغییرات صادرات این بخش در مقایسه با سال قبل نشان می‌دهد که صادرات شیمیایی، از لحاظ ارزشی 21میلیون دلار و از لحاظ وزنی 40هزار تن بیشتر شده است.
صادرات صنایع نساجی، پوشاک و کفش با سهم 1.5درصدی از صادرات بخش صنعت، نسبت به سال قبل از لحاظ ارزش 6درصد و از لحاظ وزنی 9درصد افزایش داشته است. صادرات نساجی، پوشاک و کفش در نیمه اول سال 1402، رقمی در حدود 358میلیون دلار به وزن 177هزار تن بوده که نسبت به سال قبل، از لحاظ ارزش 21میلیون دلار و از لحاظ وزن 14هزار تن افزایش داشته است.
صادرات لوازم‌خانگی با داشتن سهم زیر یک‌درصد و حدود 0.9درصد از صادرات بخش صنعت، در 6ماهه 1402، 205میلیون دلار به ارزش 139هزار تن بوده که از لحاظ ارزش 3میلیون دلار و از لحاظ وزنی 5هزار تن نسبت به مدت مشابه سال گذشته کاهش داشته است. میزان تغییرات این بخش نشان می‌دهد که صادرات لوازم‌خانگی از لحاظ ارزش 2درصد و از لحاظ وزنی 4درصد کاهش داشته است.
صادرات ماشین‌‌‌سازی و تجهیزات، در 6ماهه 1402 رقمی در حدود 205میلیون دلار به وزن 59هزار تن بوده است. صادرات این بخش نیز با سهم 0.9درصدی از صادرات بخش صنعت، نسبت به مدت مشابه سال قبل، از لحاظ ارزش 27درصد کاهش و از لحاظ وزنی 5درصد افزایش نشان می‌دهد. صادرات صنعت ماشین‌‌‌سازی و تجهیزات در نیمه اول 1402، نسبت به مدت مشابه سال گذشته، 76میلیون دلار کاهش و از لحاظ وزنی 3هزار افزایش داشته است.
صنایع برق و الکترونیک، با دارا بودن سهم 0.8درصدی از صادرات بخش صنعت، از لحاظ ارزش 13درصد و از لحاظ وزنی 4درصد رشد داشته است. صادرات این صنعت در 6ماه اول امسال، 187میلیون دلار به ارزش 50هزار تن بوه که نسبت به مدت مشابه سال قبل، 22میلیون دلار از لحاظ ارزش و 2هزار تن از لحاظ وزنی افزایش داشته است. صنعت خودرو و نیروی‌محرکه با دارا بودن سهم 0.5درصدی از 15درصد صادرات بخش صنعت در 6ماهه 1402، از لحاظ ارزش 69درصد و از لحاظ وزنی 20درصد افزایش نشان می‌دهد. صادرات این بخش در 6ماه اول امسال، 120میلیون تن به ارزش 29هزار تن بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل، 49میلیون دلار و به لحاظ وزنی 5هزار تن افزایش داشته است.
محصولات سلولزی نیز با سهم 0.5درصدی از صادرات بخش صنعت، در 6ماه اول امسال نسبت به مدت مشابه سال قبل 18درصد به لحاظ ارزش و 24درصد به لحاظ وزنی کاهش داشته است. صادرات این محصولات در نیمه اول سال 1402، 114میلیون دلار به وزن 196هزار تن بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل از لحاظ ارزش 24میلیون دلار و به لحاظ وزنی 61هزار تن کاهش داشته است.
صادرات دارو در نیمه اول سال 1402 با داشتن سهم 0.3درصدی از صادرات بخش صنعت، تنها 61میلیون دلار به ارزش یکهزار تن بوده، با این حال به لحاظ ارزش 62درصد و به لحاظ وزنی 28درصد نسبت به سال 1401 افزایش داشته است. مقایسه صادرات این بخش با مدت مشابه سال قبل بیانگر این است که صادرات این بخش 23میلیون دلار به لحاظ ارزش و 0.3هزار تن به لحاظ وزنی افزایش داشته است.
صادرات صنایع ورزشی و خلاق با دارا بودن سهم 0.1درصدی از صادرات بخش صنعت، در نیمه اول سال 1402، 22میلیون دلار به وزن 8هزار تن بوده که در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته یک‌میلیون دلار و از لحاظ وزنی 0.3هزار تن کاهش داشته است. تغییرات این بخش بیانگر این است که صادرات این بخش 5درصد از لحاظ ارزش و 3درصد از لحاظ وزنی کاهش داشته است.
صادرات تجهیزات پزشکی نیز در نیمه اول سال 1402، 7میلیون دلار به وزن یکهزار تن بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل از لحاظ ارزش 6میلیون دلار کاهش و از لحاظ وزنی 0.4هزار تن نسبت به مدت مشابه سال قبل افزایش داشته است. درصد تغییرات این بخش نشان می‌دهد که صادرات این بخش به لحاظ ارزش 48درصد کاهش و به لحاظ وزنی 58درصد افزایش داشته است.
مقاصد صادراتی بخش صنعت در 6ماهه 1402
اما 3میلیارد و 589میلیون دلار صادرات بخش صنعت به چه کشورهایی صادر شده است. بررسی اصلی‌‌‌ترین مقاصد صادراتی 6ماهه 1402 نشان می‌دهد که عراق سهم 44درصدی، افغانستان سهم 9درصدی، پاکستان سهم 8درصدی، امارات متحده عربی سهم 6درصدی، ترکیه سهم 5درصدی، فدراسیون روسیه سهم 4درصدی، جمهوری‌آذربایجان سهم 3درصدی، ترکمنستان سهم 3درصدی و سایر کشورها سهم 18درصدی از صادرات صنعتی ایران داشتهاند.
بررسی بازار چین به عنوان مهم‌ترین شریک تجاری با صادرات 6میلیارد و 921میلیون دلاری ایران به وزن 21975هزار تن به این کشور در 6ماهه اول سال 1402 نشان می‌دهد که صنعت ایران از بازار این کشور تقریبا سهمی نداشته و عمده صادرات به این کشور در بخش پتروشیمی و معدنی بوده است. بررسی صادرات به بازار عراق نشان می‌دهد که محصولات پلیمری سهم 11درصدی، صنایع غذایی سهم 9درصدی، لوازم خانگی سهم 3درصدی و صنایع برق و الکترونیک سهم 3درصدی از عمده صادرات به این کشور به عنوان دومین بازار صادراتی ایران بعد از چین در 6ماهه 1402 با صادرات 4میلیارد و 541میلیون دلار به وزن بیش از 13هزار تنی به این کشور داشتهاند.
همچنین صادرات 3016میلیون دلاری ایران به امارات متحده عربی به وزن 6846هزار تن در 6ماهه 1402 بوده که بررسی‌‌‌ها نشان می‌دهد صادرات صنعتی به این کشور نیز تقریبا صفر و محدود بوده و عمده صادرات به این کشور مربوط به بخش پتروشیمی و معدنی است. صادرات به ترکیه نیز در 6ماهه 1402، 2میلیارد و 498میلیون دلار و به وزن 5355هزار تن کالا بوده که بررسی کالاهای صادراتی به این کشور نشان می‌دهد صادرات صنعتی به ترکیه محدوده بوده و عمده کالاهای صادرشده از ایران به این کشور مربوط به بخش‌‌‌های پتروشیمی و معدنی است.
صادرات ایران به هند در 6ماهه 1402، یک‌میلیارد و 66میلیون دلار به وزن 3765هزار تن بوده که بررسی‌‌‌ها نشان می‌دهد، بخش صنعت سهمی در صادرات به این کشور نیز نداشته است.
صادرات به پاکستان در 6ماهه 1402، 939میلیون دلار به وزن 2023هزار تن بوده که بررسی سهم بخش صنعت از صادرات به این کشور نشان می‌دهد، صنایع غذایی 12درصد و محصولات پلیمری 12درصد در صادرات به این کشور سهم داشتهاند. صادرات به افغانستان در 6ماهه امسال به ارزش 816میلیون دلار و به وزن 1964هزار تن بوده که صادرات صنعتی به این کشور شامل محصولات پلیمری با سهم 12درصدی، صنایع غذایی با سهم 11درصدی و نساجی، پوشاک و کفش با سهم 7درصدی است. صادرات به عمان در نیمه اول امسال، 816میلیون دلار به وزن 2021هزار تن در 6ماهه 1402 بوده که بررسی‌‌‌ها نشان می‌دهد صادرات صنعتی سهم چندانی از صادرات عمده به این کشور نداشته‌است.صادرات به فدراسیون روسیه در 6ماهه سال 1402، 440میلیون دلار به وزن 1069هزار تن بوده که صادرات صنعتی به این کشور شامل مواد اولیه پلیمری با سهم 19درصدی، صنایع غذایی با سهم 9درصدی، خودرو و نیروی‌محرکه با سهم 5درصدی و صنایع شیمیایی با سهم 4درصدی می‌شود. صادرات به اندونزی در 6ماهه 1402، 373میلیون دلار به وزن 775هزار تن بوده که صنعت تقریبا سهمی از صادرات به این کشور نداشته است.
صادرات محدود کالاهای فناور
بررسی صادرات بسته به سطح فناوری محصولات طی 6ماهه 1402 بیانگر این است که صادرات محصولات اولیه سهم 38درصدی، محصولات با فناوری سطح متوسط سهم 30درصدی، صادرات مبتنی بر منابع سهم 22درصدی، فناوری سطح پایین سهم 9درصدی و فناوری سطح بالا تنها سهم یک‌دهم درصدی داشته است. صادرات فناوری سطح بالا در 6ماهه 1402 تنها 172میلیون دلار به وزن 17هزار تن بوده که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل که صادرات این بخش 218میلیون دلار به وزن 27هزار تن بوده، از لحاظ ارزش 21درصد و از لحاظ وزنی 36درصد کاهش داشته است.
صادرات فناوری سطح پایین در 6ماهه 1402، یک‌میلیارد و 980میلیون دلار به وزن 2411هزار تن بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل از لحاظ ارزش 2درصد و از لحاظ وزن 11درصد افزایش داشته است. صادرات مبتنی بر منابع در 6ماهه امسال، 5میلیارد و 432میلیون دلار به وزن 26042هزار تن بوده که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل از لحاظ ارزش 7درصد کاهش و از لحاظ وزن 41درصد افزایش داشته است. صادرات فناوری سطح متوسط در 6ماهه 1402، 7میلیارد و 205میلیون دلار به وزن 15684هزار تن بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل از لحاظ ارزش 15درصد کاهش و از لحاظ وزن 10درصد افزایش داشته است. صادرات محصولات اولیه نیز در 6ماهه امسال، 9میلیارد و 28میلیون دلار به وزن 21212هزار تن بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل از نظر ارزش 13درصد و از لحاظ وزن 39درصد افزایش داشته است.