فریضه ای که مورد غفلت واقع شده!!

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: یک انسان گنهکار در میان مردم، همانند فرد ناآگاهی است که با گروهی سوار کشتی شده و آن گاه که کشتی در وسط دریا قرار می گیرد، تبری برداشته و به سوراخ نمودن جایگاه خود می پردازد، هر کسی به او اعتراض می کند او در پاسخ می گوید: من در سهم خودم تصرف می کنم؛ به یقین این یک حرف احمقانه است. اگر دیگران او را از این عمل خطرناک باز ندارند، طولی نمی کشد که همگی غرق می شوند. (تفسیر ابوالفتوح رازی، ج 4 ـ 3، ص 142)
فریضه ی مهم و عظیم امر به معروف و نهی از منکر از اصول مهم عملی اسلام است. خداوند متعال در سوره ی آل عمران آیه ی 110 قرآن کریم می‌فرماید: شما بهترین امتی بودید که پدید آمدید از این جهت که امر به معروف و نهی از منکر می‌کنید و به خدا ایمان دارید.»
اهمیت و عظمت این دو فریضه ی بزرگ الهی بیانگر این است که این دو واجب، ضامن گسترش ایمان در میان جامعة بشری است و چنانچه این دو فریضه اجرا نشوند ریشه‌های ایمان در دل ها سست می‌گردد.
شیوه های مختلف برای امر به معروف و نهی از منکر
اما با شیوه های مختلفی می شود فرد یا افرادی را امر به معروف و نهی از منکر کرد که به بعضی از آن ها اشاره می کنیم:
1ـ شیوه گفتاری: با سخن گفتن مخاطب را متوجه کند که وظیفه دارد معروف را انجام و منکر را ترک کند در وهله اول از جملات پندآمیز و به صورت لین و نرم و... استفاده کند و از خشونت بپرهیزد. روی این جهت خدا به موسی (علیه السلام) دستور می دهد که از کلام نرم استفاده کن: «به سوی فرعون بروید که طغیان پیشه کرده و با قول نرم با او سخن بگوئید»[1]
رسول خدا هم فرمود: با نرمی سخن گفتن میمنت دارد و خشونت نُحوست.[2]
شهید مطهری نقل می کند که در یکی از شهرهای کوچک آمریکا زنان مبتلا به قمار بازی شده بودند ابتدا کشیشها و روزنامه نویسها و... تا توانستند راجع به بدی قمار سخن گفتند ولی اثر نکرد تا آن که شهردار به فکر افتاد و چند باشگاه و نمایشگاه هنری زنانه دایر کرد زنان سرگرم شدند دو سال گذشت و تمام زنان قمار را به کلی فراموش کردند
2ـ جلب اعتماد: در ابتدا دلهای انسان رو گردان است ولی وقتی کسی در جذب مهارت داشت به آن شخص روی آورده او را پذیرا می شوند و پس از جلب اعتماد می توان در آن ها نفوذ کرد.
در این رابطه امام علی (علیه السلام) می فرماید: دلهای مردم وحشی است هر کس قلوب آن ها را جذب کند به او روی خواهند آورد.[3]
این جلب اعتماد در صورتی حاصل می شود که مخاطب را از خود بداند. لقمان وقتی نهی از منکر می کند تعبیر به فرزندم می کند (یا بنی لا تشرک باللّه)[4]
3ـ اعطاء شخصیت: اگر شخصی مرتکب جرم و گناهی شد در وهله اول به صورت پنهانی به او تذکر داده شود تا به شخصیت او لطمه ای وارد نشود.[5]
4ـ عقائد مخاطب را محترم شمردن: در صدر اسلام مسلمانان به بت پرستان توهین می کردند آیه نازل شد که شما مؤمنان بر آنان که غیر خدا را می خوانند دشنام ندهید تا مبادا آنها هم از روی دشمنی خدا را دشنام دهند.[6]
5ـ شیوه ارائه جایگزینی سالم: به این معنا که شخصی را که نهی از منکر می کنیم فراغت او را پر کنیم با ایجاد مراکز فرهنگی و هنری و ورزشی و... با این روش می شود جلو بسیاری از منکرات را گرفت.[7]
شهید مطهری نقل می کند که در یکی از شهرهای کوچک آمریکا زنان مبتلا به قمار بازی شده بودند ابتدا کشیشها و روزنامه نویسها و... تا توانستند راجع به بدی قمار سخن گفتند ولی اثر نکرد تا آن که شهردار به فکر افتاد و چند باشگاه و نمایشگاه هنری زنانه دایر کرد زنان سرگرم شدند دو سال گذشت و تمام زنان قمار را به کلی فراموش کردند.[8]
6ـ شیوه مستقیم و غیر مستقیم: گاهی مستقیماً با مخاطب گفتگو کردن اثر می بخشد ولی گاهی شرائط زمان یا مکان یا وضعیت اشخاص مورد خطاب اقتضا نمی کند که مخاطب را به طور مستقیم امر و نهی کند ، بلکه باید از شیوه غیر مستقیم استفاده کرد.
7ـ شیوه تدریجی: بدین معنا که در مسائلی که به اقتضاء شرایط زمانی یا فردی لازم است برای تأثیر گذاری در مخاطب به تدریج و کم کم پیش برویم و بهره بگیریم ، چون اگر غیر از این باشد یا تأثیر ندارد یا اثر منفی می گذارد مثلا شخصی غیر مذهبی را اگر بخواهیم به ارزشهای مذهبی و دینی گرایش بدهیم نمی توان از همان روز اول همه مسائل مربوط به واجبات و... را به او آموخت نمونه اش روایت مفصّلی است از امام صادق (علیه السلام) که خلاصه اش این است که مردی مسیحی در همسایگی مرد مسلمانی قرار داشت همسایه مسلمان، مرد مسیحی را دعوت به اسلام کرد و او مسلمان شد پیش از اذان صبح درب خانه او را کوبید و او را به مسجد برد و تا غروب او را در مسجد نگه داشت روز بعد که به سراغ او رفت گفت من کار دارم سراغ بیکاری برو...[9]
8ـ ارشاد از نکات مورد اتفاق: ارشاد از نکات مورد اتفاق شروع شود و از چیزهایی که بین ما و شخص مورد اختلاف است پرهیز شود ابتدا صحبت بر محور نقاط مشترک باشد تا بعد از آن به مسائل اختلافی برسیم.[10]
اهمیت و عظمت این دو فریضه ی بزرگ الهی بیانگر این است که این دو واجب، ضامن گسترش ایمان در میان جامعة بشری است و چنانچه این دو فریضه اجرا نشوند ریشه‌های ایمان در دل ها سست می‌گردد.
روشی زیبا برای نهی از منکر
از قول مرحوم آیة اللّه العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی مؤسس حوزه مقدّسه علمیّه قم نقل شده که فرمودند: پیرمردی بود که به نماز جماعت حاضر می شد و آدم خوبی بود ولی صورتش را می تراشید. من دنبال فرصتی می گشتم تا او را از این منکر نهی کنم . روزی کنار درب حرم مطهّر حضرت معصومه علیها السلام با یکدیگر روبرو شدیم . به او گفتم : من دوست دارم صورت شما را ببوسم ! آن مرد صورت خود را نزدیک آورد. صورتش را بوسیدم و در همین حال آهسته در گوشش گفتم : جای بوسه من پیرمرد را نتراش! گفت: چشم. از آن پس دیگر محاسنش را نتراشید.
کلام آخر:
وجود فریضه ی مهم امر به معروف و نهی از منکر نشانه ی این است که افراد مؤمن به سرنوشت یکدیگر علاقمند بوده و به منزله یک پیکر می باشند و و انحراف یک فرد، در کل جامعه تأثیرگذار است. همانطور که یک بیماری واگیر در صورتی که درمان نشود، از فردی به فرد دیگر و نهایتا به جامعه سرایت نموده و سلامت آن را به خطر می اندازد. پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ در این زمینه می فرماید: یک انسان گنهکار در میان مردم، همانند فرد ناآگاهی است که با گروهی سوار کشتی شده و آن گاه که کشتی در وسط دریا قرار می گیرد، تبری برداشته و به سوراخ نمودن جایگاه خود می پردازد، هر کسی به او اعتراض می کند او در پاسخ می گوید: من در سهم خودم تصرف می کنم؛ به یقین این یک حرف احمقانه است. اگر دیگران او را از این عمل خطرناک باز ندارند، طولی نمی کشد که همگی غرق می شوند. (تفسیر ابوالفتوح رازی، ج 4 ـ 3، ص 142)
پی نوشت ها:
[1] . طه/ 43.
[2] . کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج 3، ص 182، ح 4، از باب الرفق.
[3] . فیض الاسلام، نهج البلاغه، کلمات قصار، ص 1111، ح 47.
[4] . لقمان/ 13.
[5] . شیوه های صحیح امر به معروف و نهی از منکر، دادسرای انقلاب اسلامی مبارزه با مواد مخدر، چاپخانه علامه طباطبایی، ص 233.
[6] . انعام/ 108.
[7] . مسعودی، محمد اسحاق، پژوهشی در امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه قرآن و روایات، ص 392.
[8] . ده گفتار، ص 88.
[9] . حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 11، ص 430، ابواب امر و نهی، باب 14، ح 9.
[10] . شیوه های صحیح امر به معروف و نهی از منکر، دادسرای انقلاب اسلامی مبارزه با مواد مخدر و منکرات، 1369، ص253
منابع:
داستانهایی از علما/علیرضا حاتمی
کافی ج 3

فرآوری: آمنه اسفندیاری