شرکت امام هشتم حضرت علی بن موسی الرضا(ع) در محافل بزرگ علمی بحث و مناظره با دانشمندان مختلف جهان و پیشوایان مکتب های فلسفی و علمی و دینی، و مجاب ساختن همه ی آن ها، سبب شد که نه تنها شیعه رسمی شود بلکه به عنوان اصیل ترین و برحق ترین مذهب اسلام جلوه کند. تا جایی که برخی از همان دانشمندان به دست امام(ع) مسلمان شده و تا پایان عمر از یاران امام باقی ماندند...
و شاید به همین مناسبت است که امام هشتم را «عالم آل محمد(ص)» می گویند. گفتارش لبریز از حکمت و سکوتش دریایی از علم است...
او از پراکندگی فکری و عقیدتی مسلمان ها جلوگیری کرد.
تولد آن حضرت در یازدهم ذی قعده 148ﻫ . ق است. به همین مناسبت نشریه ی نامه ی جامعه ضمن تبریک و تهنیت به همه ی مسلمانان از خوانندگان گرامی دعوت می کند که نوشتار ذیل را با دقت و عنایت بیشتر مطالعه کنند. یادآور می شود که نسبت به محورهای اصلی مقاله ی ذیل از مقالات دیگر نویسندگان نیز استقبال می نماید.
یکی از ارزشمند ترین یادگارهای بر جای مانده از هشتمین امام حضرت علی بن موسی الرضا(ع) رساله ای است که شیخ بزرگوار ابوجعفر محمدبن علی بن الحسین شیخ صدوق، محدّث نامور شیعی در کتاب عیون اخبار الرضا باب سی و پنجم نقل کرده است:
عنوان این باب چنین است: «ما کتبه الرضا(ع) للمأمون فی محض الاسلام و شرایع الدین»
شیخ صدوق(ره) حدیث را با سلسله سند ذیل نقل کرده است:
عبدالواحدبن محمدبن عبدوس نیشابوری عطار در شعبان سال 352 هـ . ق در نیشابور برای ما حدیث کرد که علی بن محمدبن قتیبه نیشابوری از فضل بن شاذان نقل کرده که مأمون از امام علی بن موسی الرضا(ع) درخواست کرد: آن حضرت عصاره اسلام را به طور موجز و مختصر برای او بنویسد و حضرت هم این رساله را نوشته اند.
متن این رساله با مختصر اختلافی در کتاب حدیثی معروف تحف العقول از آثار شیخ جلیل ابن شعبه حرّانی ﴿قرن چهارم﴾ آمده و شواهدی وجود دارد که نسخه نقل شده توسط وی دقیق تر و جامع تر است و عین رساله بدون هرگونه تصرف در آن کتاب آمده است:
در آن کتاب نخستین حدیثی که از امام هشتم نقل کرده، همین رساله ی گران بهاست و عنوانی که برای این رساله برگزیده چنین است: «جوابه(ع) للمأمون فی جوامع الشریعه لمّا سأله جمع ذلک» ابن شعبه حرّانی فرموده: نقل شده که مأمون فضل بن سهل ذوالریاستین را به سوی امام رضا(ع) فرستاد و به حضرت گفت: دوست دارم که حلال و حرام و واجبات و مستحبات را برای من تدوین کنی، زیرا به راستی تو حجت خدا بر خلق و کان دانش هستی. حضرت دوات و کاغذی خواست و به فضل خطاب کرد که بنویس! «بسم الله الرحمن الرحیم حسبنا شهادة أن لا إله إلاّ الله، أحداً صمداً لم یتخذ صاحبة ولا ولداً...»
این رساله چه مکتوب حضرت رضا(ع) باشد و چه املای حضرت که فضل بن سهل ذوالریاستین آن را نوشته باشد، به طور دقیق و بدون تفاوت زیاد در دسترس امت اسلامی قرار دارد.
و شیخ بزرگوار، بزرگ ترین حدیث شناس دنیای تشیع ابن بابویه و دیگران آن را برای نسل های بعدی حفظ کرده اند. این رساله در عین فشردگی و اختصار، از جامعیت، ترتیب، اتقان و روشنگری خاصّی برخوردار است.
جامعیت رساله امام
دقّت در محتوای این اثر جامعیّت اعجازگونه آن را نشان می دهد. به ویژه وقتی که آن را نوشته ی فوری حضرت و یا املای آن بزرگوار در یک جلسه بدانیم.
در این مقدمه به ابعاد جامعیت این نوشته گرانقدر اشاره می کنیم:
1. جامعیت در معارف عقیدتی.
2. جامعیت در دانستنی های فقهی.
3. جامعیت در رهنمودهای اخلاقی.
4. جامعیت نسبت به واجبات و محرمات الهی.
5 . جامعیت نسبت به فرایض و سنن مستحبی.
6 . جامعیت در شرایط و موانع احکام شرعی.
7. جامعیت در عبادات و معاملات.
8 . جامعیت در ذکر صفات جمال و جلال الهی.
9. جامعیت در توجه به شبهات و اندیشه مخالفان.
10. جامعیت در توجه به فرایض فردی و تکالیف اجتماعی.
11. جامعیت در توجه به مسایل تاریخی و معرفی سمبل ارزش ها و ضد ارزش ها.
12. جامعیت در زمینه ی اصول و فروع دین.
در این رساله ی گران بها، پاسخ بسیاری از پرسش های تاریخی درباره ی اسلام، ایمان، رابطه ی این دو، پیوند عقیده و عمل و نقش هرکدام در سعادت و شقاوت انسان گفت و گو شده است.
اصول پنج گانه ی اعتقادی ﴿توحید، نبوت، معاد، عدل و امامت﴾ و فروع ده گانه عملی ﴿نماز، روزه، خمس، زکات، حج، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر و تولّی و تبرّی﴾ مورد توجه قرار گرفته و رابطه ی خداوند با پیامبر و رابطه امامت و رسالت و قرآن به خوبی تبیین شده است.
امام هشتم(ع) در این رساله ی ارجمند حداقل به یک صد پرسش عقیدتی، فقهی، اخلاقی و تاریخی پاسخ داده اند.
البته کارشناسان عقیدت و شریعت و دانشوران کلام و فقه و حدیث می توانند پاسخ صدها پرسش دیگر را هم از این رساله ی نورانی استنباط و استفاده کنند.
مباحث رساله ی امام
سؤالاتی که پاسخ صریح آن در این رساله وجود دارد، بدین شرح است:
1. خدای اسلام چه ویژگی هایی دارد؟ درباره ذات و صفات و افعال او چه عقایدی داریم؟
2. ویژگی های پیامبر گرامی چیست؟
3. ویژگی های قرآن کریم چیست؟
4. وظیفه انسان نسبت به خدا، پیامبران و قرآن مجید چیست؟
5 . امیرالمؤمنین علی(ع) کیست و چه ویژگی ها و جایگاهی دارد؟
6 . راهنمای بشریت بعد از پیامبر گرامی و علی(ع) چه کسانی هستند؟
7. آیا امامت جریانی پایان یافته یا تداوم دار است؟
8 . ویژگی های امامان عترت(ع) چیست؟
9. آیا هدایت بدون معرفت و ولایت اهل بیت(ع) ممکن است؟
10. ویژگی های مکتب تربیتی اهل بیت(ع) چیست؟
11. چگونه باید وضو گرفت؟
12. نواقض وضو چیست؟
13. غسل های واجب کدام اند؟
14. غسل های مستحبی چه می باشند؟
15. نمازهای واجب کدام است؟
16. نمازهای نافله و مستحبی چه نمازهایی هستند؟ و چه وقت باید خوانده شوند؟
17. وقت فضیلت نماز چه زمانی است؟
18. فضیلت نماز جماعت نسبت به نماز فرادا چه میزان است؟
19. شرایط امام جماعت چیست؟
20. شرایط لباس نمازگزار چه می باشد؟
21. شکسته شدن نماز چه شرایطی دارد؟
22. آیا شکسته شدن نماز همیشه با افطار روزه همراه است؟
23. در چه نمازهایی قنوت لازم است؟
24. آیا روزه گرفتن در سفر به جای روزه در وطن کافی است؟
25. باید قنوت را قبل از رکوع یا پس از آن خواند؟
26. چگونه باید نماز میت را خواند؟
27. چگونه باید میت را دفن کرد؟
28. قبر میت چگونه ساخته می شود؟
29. بسم الله را آشکار باید خواند یا مخفی؟
30. شرایط و مقدار زکات درهم و دینار کدام است؟
31. زکات غلات در چه اموالی و به چه میزان است؟
32. آیا غلات دیگر «غیر از غلات چهارگانه» زکات دارد؟
33. زکات فطره بر چه کسانی و به چه میزان واجب است؟
33. موارد مصرف زکات چیست؟
33. خمس در کدام اموال و چند مرتبه واجب است؟
34. واحد وسق و صاع چه قدر است؟
37. حداکثر و اقلّ ایام عادت بانوان چیست؟
38. وظیفه بانوان مستحاضه نسبت به نماز چیست؟
39. وظیفه بانوان حائض نسبت به نماز و روزه چه می باشد؟
40. کدام ماه را باید روزه گرفت و مبدأ و پایان آن چگونه مشخص می شود؟
41. به جماعت خواندن نماز مستحبی ماه رمضان ﴿نماز تراویح﴾ چه حکمی دارد؟
42. رابطه ی بدعت، ضلالت و ورود به جهنم چیست؟
43. روزه های استحبابی کدام اند؟
44. آیا روزه های قضای ماه رمضان را باید پشت سر هم گرفت؟
45. حج خانه خدا بر چه کسانی واجب است؟
46. حج تمتع بر چه کسانی و حج قِران و اِفراد بر چه کسانی واجب می باشد؟
47. از کجا باید مُحرم شد؟
49. شرایط قربانی حج چیست؟
50 . جهاد در رکاب چه کسی واجب شده است؟
51 . چه کسی اجر شهید را دارد؟
52 . آیا قتل کفّار و ناصبی ها در منطقه تقیه جایز است؟
53 . تقیه کجا واجب می باشد؟
54 . آیا قسم تقیه ای کفاره دارد؟
55 . طلاق مشروع کدام است؟
56 . نکاح مشروع چیست؟
57 . هم زمان ازدواج با چند زن مشروع است؟
58 . تا چند مرتبه طلاق رجعی مشروع خواهد بود؟
59 . آیا شرع اجازه داده که سه طلاق در یک مجلس انجام شود؟
60 . صلوات بر پیامبر(ص) در چه مواردی لازم است؟
61 . محبّت چه کسانی واجب می باشد؟
62 . بغض چه کسانی و برائت از چه کسانی واجب می باشد؟
63 . نیکی به والدین و اطاعت از آنان تا چه حد و در چه محدوده ای واجب شده است؟
64 . روش تزکیه جنین حیوانات چیست؟
65 . آیا تحلیل متعتان مدرک شرعی دارد؟
67 . ارث چگونه باید تقسیم شود؟
68 . آیا عول در ارث مشروع است؟
69 . آیا تعصیب مشروعیت دارد؟
70. با وجود فرزند و والدین چه کسانی ارث می برند؟
71. در تقسیم ارث چه کسانی مقدم اند؟
72. آیا عقیقه برای نوزاد لازم است؟ وظیفه والدین نسبت به نوزاد چیست؟
73. آیا خداوند بیش از توان تکلیفی بر عهده انسان می گذارد؟
74. نقش خداوند در افعال انسان چیست؟ جبر یا تفویض؟
75. آیا خداوند بی گناهان را به جرم دیگران مؤاخذه می کند؟
76. آیا کودکان به جرم پدران گرفتار می شوند؟
77. آیا خداوند نسبت به جرم و خطای انسان حق بخشش دارد؟
78. خداوند اطاعت چه کسانی را واجب نکرده است؟
79. خداوند چه کسانی را به پیامبری یا امامت بر نمی گزیند؟
80 . رابطه اسلام و ایمان چیست؟
81 . رابطه ایمان و گناهانی مثل زنا و سرقت چیست؟
82 . آیا حد خوردگان ﴿مستوجبان حد﴾ مؤمن اند یا کافر؟
83 . چه کسانی به بهشت و چه کسانی به جهنم می روند؟
84 . چه کسانی در جهنم جاودانه خواهند بود؟
85 . چه گناهانی آمرزیده می شود؟ و چگونه؟
86 . سرزمین اسلامی در عصر امام رضا(ع) دارالایمان تلقی می شده است یا دارالکفر یا دارالتقیّه؟
87 . امر به معروف و نهی از منکر در چه شرایطی واجب است؟
88 . تعریف دقیق ایمان از دیدگاه عقیدتی رفتاری و گفتاری چیست؟
89 . تکبیر در عیدین چه حکمی دارد؟ و پس از چند نماز لازم است؟
90. بانوان نفساء حداکثر چند روز از نماز معاف هستند؟
91. خون پس از هجده روز از زایمان حیض است یا استحاضه؟
92. در قیامت ایمان به چه اموری لازم است؟
93. برائت از چه کسانی واجب می باشد؟
94. ولایت نسبت به چه کسانی واجب است؟
95. غذاها و نوشیدنی های حرام کدام است؟
96. حکم خوردن طحال ﴿سپرز﴾ چیست؟
97. راه تشخیص پرندگان حلال گوشت و حرام گوشت چه می باشد؟
98. گوشت کدام حیوانات حرام است؟
99. چه نوع ماهی حلال و کدام حرام است و راه تشخیص آن چیست؟
100. گناهان کبیره کدام است؟
این نامه ی ارزشمند که در شش صفحه قطع وزیری عیون اخبار الرضا(ع) جای گرفته، حاوی بیش از صد حکم شرعی و رهنمود عقیدتی و اخلاقی است. بلکه یک دوره فشرده عقاید، فقه، اخلاق و آداب اسلامی محسوب می شود، که امید است نشریه نامه ی جامعه بتواند با استفاده از استادان بزرگ حوزه یک دوره ی اسلام شناسی در پرتو نامه ی امام هشتم(ع) را به علاقه مندان معارف الهی عرضه کند. و چه خوب است که این رساله محور درس خارج فقهای عظیم الشأن قرار گیرد، تا این یادگار امام هشتم(ع) از غربت و مهجوریت رهایی یابد.
