مهران خسروزاده : دریافت تسهیلات همواره یکی از عوامل تعیین‌کننده سطح رفاه خانوارها به شمار رفته است. در ماه‌های اخیر که سیاست کنترل ترازنامه شبکه بانکی از سوی بانک مرکزی با جدیت پیگیری می‌شود، دریافت تسهیلات شرایط دشوارتری پیدا کرده است. این در حالی است که به طور همزمان نرخ بهره تسهیلات از سوی بانک مرکزی دیکته شده و عملا شبکه بانکی کشور همگام با محدودیت در پرداخت وام، در تعیین قیمت وام نیز دست بسته‌ای دارد. در شرایطی که توانایی برخی بنگاه‌های بزرگ و برخوردار از شرایط خاص در دریافت وام تغییر نکرده است، خروجی وضعیت یادشده کمبود تسهیلات در دسترس خانوارها و بنگاه‌های کوچک و متوسط است. در سال‌های اخیر و با راه‌اندازی فروش اقساطی از سوی بنگاه‌های دیجیتال، این امکان فراهم شده تا در غیاب برخورداری از بازار رسمی و شفاف وام، بتوان از نرخ تسهیلات در بازار برآوردهایی داشت. از سوی دیگر طرح‌های فروش اعتباری خودروسازان بزرگ نیز به بازار تسهیلات برای خرید کالا اضافه شده و می‌تواند برآورد مناسب‌تری از نرخ بهره تسهیلات در بازار به دست آورد.
چرا تسهیلات در ایران مهم‌تر است؟
دسترسی به تسهیلات بانکی در همه جای دنیا یکی از عوامل موثر در تعیین سطح زندگی افراد است. تسهیلات به شما این امکان را می‌دهد تا زحمت به تعویق انداختن مصرف و خلق پس‌انداز را دور بزنید و با انجام مصرف خود در زمان حال، در آینده پس‌اندازتان را در قالب پرداخت اقساط انجام دهید. این قابلیت منحصر‌به‌فرد تسهیلات بانکی موجب شده هرکس که از پس فراهم آوردن مدارک و تعهدات مورد‌نیاز بانک برمی‌آید، افزایش رفاه قابل‌توجهی را تجربه کند. در‌حالی‌که اثر رفاهی دسترسی به تسهیلات در همه‌جا شناخته شده است، این اثر در ایران به شکل فزاینده‌ای به چشم می‌خورد. مهم‌ترین عاملی که این تفاوت را ایجاد می‌کند، تورم مزمن اقتصاد ایران است؛ تورم که در سال‌های اخیر و رالی‌های قیمتی پی‌در‌پی در بازار دارایی‌ها شکل تازه‌ای به برندگان و بازندگان دسترسی به تسهیلات بخشیده است. تورم در اقتصاد ایران موجب می‌شود افرادی که به وام دسترسی دارند، بتوانند دارایی یا کالاهای بادوام تهیه کنند؛ این کالاهای بادوام همگام با یک شوک ارزی افزایش قیمت قابل‌توجهی پیدا می‌کنند، در‌حالی‌که اقساط وام یادشده ارزش خود را از دست داده و به‌اصطلاح مستهلک می‌شوند. در این حالت فردی که با وام دارایی خریداری‌کرده از محل افزایش قیمت دارایی و افت ارزش اقساط منتفع می‌شود، در‌حالی‌که افراد بدون امکان دریافت وام، باید ماه‌های بیشتری پس‌انداز کنند تا از پس خرید دارایی مشابه بربیایند.
گره سیاست پولی بر هزارتوی وام
در ماه‌های اخیر، سیاست ضدتورمی بانک مرکزی مبنی بر کنترل مقداری ترازنامه بانک‌ها، چالش‌های جدیدی را برای وام‌گیرندگان خرد به وجود آورده است. طبق این سیاست، بانک‌ها موظف هستند حجم ترازنامه‌هایشان از سطحی بیشتر رشد پیدا نکند. به عبارت دیگر بانک‌ها در ارائه تسهیلات محدودتر شده‌اند. طبیعی است در چنین شرایطی بنگاه‌های بزرگ و گروه‌های خاص مشکلی در دریافت وام نداشته باشند و تمام بار این سیاست محدودکننده، روی دوش وام‌گیرندگان خرد و بنگاه‌های کوچک و متوسط نیازمند تامین سرمایه در گردش بیفتد. مشاهدات میدانی نیز این نکته را تایید می‌کند که بانک‌ها در ماه‌های اخیر سخت‌تر وام می‌دهند و افراد باید مدت‌زمان بیشتری برای دریافت وام خرد منتظر بمانند. در این شرایط بازار وام‌های بانکی باواسطه داغ شده و می‌توان دید شرکت‌ها چگونه از امتیاز اعتبار برای افزایش فروش خود بهره می‌برند. این اعتبارها که جایگزین خوبی برای وام‌های بانکی به شمار می‌رود، تصویر خوبی از سطح نرخ بهره در بازار تسهیلات را منعکس می‌سازد. باید توجه داشت که پرداخت وام خرد در برخی پلتفرم‌های آنلاین در جریان است و این مساله به بنگاه‌ها و به منظور فروش محصول محدود نیست.
مظنه وام خودروسازان
یکی از بخش‌های اقتصاد ایران که در ماه‌های اخیر فروش اعتباری را به اجرا گذاشته، صنعت خودرو است. هر یک از دو غول خودروسازی کشور، فروش اعتباری را برای یک محصول خود به کار گرفته‌اند. نکته مشترک هر دو خودروساز این است که برای فروش وانت‌هایشان تسهیلات پرداخت می‌کنند. بر این اساس خودروساز اول، محصول خود با تحویل یک‌ماهه را با 233میلیون تومان پیش‌پرداخت و سه چک 62میلیون تومانی که طی 18 ماه سررسید می‌شود به فروش می‌رساند. با جمع و تفریق قیمت کارخانه این محصول و قیمت تمام‌شده آن در این طرح می‌توان دریافت این طرح بالغ بر 146میلیون تومان تسهیلات با سود 26درصد به خریداران می‌پردازد. از سوی دیگر، دیگر خودروساز بزرگ کشور وانت خود را با طرح اعتباری به فروش می‌رساند، اما با توجه به عدم‌اعلام مبلغ چک‌های ارائه‌شده، نمی‌توان درباره نرخ بهره آنها اظهار‌نظر کرد. با‌این‌حال بخشنامه این خودروساز نرخ این تسهیلات را 23درصد اعلام کرده است.
وام خرید آنلاین
یکی از پلتفرم‌های آنلاین بزرگ خرده‌فروشی نیز از بازار اعتبار جا نمانده و برای خریدهای مشتریان به آنها تسهیلات عرضه می‌کند. اعتبار ارائه‌شده از سوی این بنگاه آنلاین در مقدار و زمان بازپرداخت منعطف است. بیشترین مقدار اعتبار پرداختی 50میلیون تومان و با بازپرداخت یک‌ساله است. این وام اندکی بیش از 4میلیون تومان هزینه عملیاتی دارد. به عبارت دیگر در عمل حدود 46میلیون تومان به دست متقاضی می‌رسد. مجموع اقساط این وام به 56میلیون تومان می‌رسد که از نرخ بهره 39درصدی آن حکایت دارد. به عبارت دیگر، وام یک‌ساله 50میلیون تومانی با نرخ 39درصد به متقاضی عرضه می‌شود.
تسهیلات خرد اینترنتی چند تمام می‌شود؟
اعتباردهی شرکت‌ها به خرید محدود نمی‌شود و آنها به عرصه پرداخت تسهیلات نیز وارد شده‌اند. بر این اساس، دو پلتفرم پرداخت وام، به متقاضیان وام‌های خرد با بازپرداخت کوتاه‌مدت ارائه می‌کنند. برای مثال، پلتفرم اول، حداکثر 75میلیون تومان و با بازپرداخت 12 و 18ماهه به متقاضیان پرداخت می‌کند. در بخش بازپرداخت 12ماهه، 9میلیون و 375هزار تومان هزینه عملیات دریافت شده و ماهانه 7میلیون تومان قسط تعیین می‌شود؛ به عبارت دیگر، نرخ بهره این وام تقریبا 66میلیون تومانی در این حالت معادل 49درصد است. در حالت بازپرداخت 18ماهه هزینه عملیات به 11میلیون و 625هزار تومان می‌رسد که با اقساط 4میلیون و 930هزار تومانی، دارای نرخ بهره 46درصدی است. در پلتفرم دوم نیز که حداکثر 20میلیون تومان به مشتریان تسهیلات یک‌ساله می‌پردازد، 3میلیون و 100هزار تومان هزینه عملیات دریافت می‌کند و برای 16میلیون و 900هزار تومان باقی‌مانده، بیش از 22میلیون تومان دریافت می‌کند. به بیان ساده‌تر، نرخ بهره این وام به 57درصد می‌رسد.
تسهیلات استثناست؟
قانون عرضه و تقاضا یکی از ابتدایی‌ترین مفاهیم اقتصادی است که با تمام شهرت و اهمیتش، در سیاستگذاری اقتصادی در ایران مغفول مانده است. در شرایطی که سیاستگذار در شرایط تورمی، همزمان نرخ بهره تسهیلات بانکی را در سطح 23درصد تثبیت کرده و از طرفی میزان پرداخت آن را با سیاست‌های محدودکننده خود کنترل می‌کند، تقاضای بخش خرد با کمبود عرضه مواجه می‌شود و در افزایش نرخ بهره در بازار غیربانکی تسهیلات انعکاس می‌یابد. تسهیلات نیز مانند هر کالا یا خدمت دیگری از قانون عرضه و تقاضا تبعیت کرده و قیمت‌گذاری دستوری آن با انحراف این نهاده از فعالیت‌های اقتصادی متقاضی آن، یا به تورم منجر می‌شود یا شرایطی قطره‌چکانی را به وجود می‌آورد که بزرگ‌ترین بازنده‌اش مصرف‌کنندگان خرد و بنگاه‌های کوچک و متوسط هستند؛ مصرف‌کنندگانی که حالا یا دستشان از وام کوتاه است، یا باید آن را با قیمت بالایی دریافت کنند. تعیین دستوری نرخ بهره موجب شده همزمان با اینکه بانک‌ها از ناترازی رنج می‌برند، دست مشتریانی که حاضر به پرداخت نرخ‌های بالاتر برای وام هستند از تسهیلات کوتاه بماند.
