براساس آخرین آمار یونیدو، ارزشافزوده صنعتی تا پایان سال 2022 براساس قیمت ثابت سالهای 2015 بیش از 72میلیارد دلار و صادرات صنعتی ایران بیش از 8میلیارد دلار بوده است. این موضوع در کنار 8میلیون اشتغال صنعتی و بعد 3نفری خانوار، حاکی از اهمیت بخش صنعت کشور و بیانگر این موضوع است که هر نوع تهدید زنجیرههای تامین بخش صنعت ایران تبعات اقتصادی و اجتماعی زیادی در پی دارد. شکنندگی زنجیره تامین صنعتی در ایران و وابستگی 76درصدی این زنجیره به سه کشور چین با سهم 36درصدی، امارات متحده عربی با سهم 29درصدی و ترکیه با سهم 11درصدی همچنین در شرایطی است که به دلیل قرار گرفتن ایران در منطقهای بیثبات به لحاظ سیاسی و اقتصادی و احتمال بالای بروز اختلال در فرآیند حملونقل کالا و مواد اولیه تولید، صنعت کشور با تهدیدهای مضاعفی روبهروست و تدوین سیاستهایی در راستای مدیریت ریسک و متنوعسازی زنجیره تامین تولید را ضروری میکند.
بررسی تجربیات جهانی حاکی از این است که دولتهای کشورهای صنعتی همچون ژاپن، آمریکا، کرهجنوبی، سنگاپور و کشورهای اروپایی به واسطه تهدیدهای جدی زنجیره تامین جهانی طی سالهای اخیر و بحرانهایی همچون همهگیری کرونا، جنگ و درگیری، تحولات ژئوپلیتیک و آبوهوایی، سیاستهای جدی را در راستای افزایش تابآوری زنجیره تامین و متنوعسازی تامینکنندههای صنعتی در دستور کار قرار دادهاند. تقویت ظرفیتهای تولید، داخلیسازی بخشی از تولیدات با توجه به مزیتها و پتانسیلهای داخلی، گسترش پیمانهای تجاری منطقهای، بهبود زیرساختهای لجستیک و گمرکی، حمایت از سرمایهگذاری و نوآوری بنگاهها و الزام بنگاهها به پایش عملکرد زنجیره به منظور افزایش آمادگی زنجیره تامین با تدوین بستههای سیاستی ویژه از جمله اقداماتی است که به منظور افزایش تابآوری زنجیره تامین و کاهش تاثیر ریسکهای جهانی از سوی کشورهای صنعتی جهان در پیش گرفته شده است. این روند و تجربیات جهانی و تهدیدی که به عنوان نمونه تنها کمبود تراشه و مختل شدن زنجیره تامین این کالا برای کشورهای صنعتی جهان ایجاد کرد، در کنار تحولات سیاسی و اقتصادی منطقه، توجه پررنگ سیاستگذار در ایران نسبت به تدوین سیاستهایی در راستای بهبود و افزایش تابآوری زنجیره تامین و قطع وابستگی به کشورهای محدود در قالب تدوین استراتژی توسعه صنعتی را میطلبد.
واردات بخش صنعت در 6ماهه 1402
در 6ماه اول سال 1402، 68درصد واردات، مربوط به بخش صنعت بوده است. بررسی آمار گمرک نشان میدهد که واردات بخش صنعت در 6ماهه 1402، 20میلیارد و 797میلیون دلار به وزن 5023هزار تن بوده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته 18درصد از لحاظ ارزشی و 7درصد از لحاظ وزنی افزایش داشته است. ارزش واحد واردات هر تن کالای صادراتی در این دوره 4میلیارد و 140میلیون دلار بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل 7درصد افزایش داشته است. بررسی سهم واردات طی همین بازه زمانی به تفکیک نوع کالا بیانگر سهم 72درصدی کالاهای واسطهای و سهم 13درصدی کالاهای سرمایهای است. براین اساس میزان واردات کالاهای سرمایهای با سهم وزنی اندک 2.3درصدی و سهم ارزشی حدود 14درصدی در6ماهه اول 1402، 4میلیارد و 425میلیون دلار بوده که از لحاظ ارزشی 18درصد و از لحاظ وزنی 8درصد نسبت به مدت مشابه سال قبل با افزایش همراه بوده است. واردات این بخش اگرچه با افزایش همراه بوده است، اما سهم نسبتا پایین کالاهای سرمایهای به نوعی نشانگر کاهش سرمایهگذاری جدید در بخش مولد کشور و عدمتوسعه ظرفیتهای تولیدی کشور است.
همچنین بررسیهای اقتصادی نشان میدهد که با توجه به سهم بالای 80درصدی کالاهای واسطهای و سرمایهای از کل واردات صنعتی و کندی رشد ارزشافزوده صنعتی کشور، بسیاری از کالاهای سرمایهای و واسطهای، جایگزین تولیدات داخل شده و سازندگان کالاهای واسطهای و سرمایهای داخلی به جهت نااطمینانی از وجود بازار، تولید خود را گسترش ندادند. پژوهشها نشان میدهد، این تحولات در نهایت باعث کاهش وابستگی متقابل بین صنایع در ایجاد بازار برای یکدیگر و در نتیجه آن کاهش تقاضا برای تولیدات داخلی و تضعیف روابط پسین و پیشین میان صنایع شد و این موضوع باعث میشود که پتانسیل رشد بالای ارزشافزوده در صنایع کشور به دلیل تاخیر در برقراری مجدد روابط یادشده، محدود شود. در واقع صنعت کشور با موج تامین کالاهای واسطهای و سرمایهای از طریق واردات مواجه میشود و در این شرایط با تشدید تحریم و افزایش نرخ ارز و ایجاد محدودیت در عرضه کالاهای واسطهای وارداتی صنعت کشور در عرضه به مشکل میخورد و نهایتا رکود صنعت را به دنبال خواهد داشت.
صنایع پیشتاز در واردات
بیشترین واردات صنعتی با سهم ارزشی 15.2درصدی از واردات کل کشور در 6ماهه 1402، مربوط به خودرو و نیروی محرکه به ارزش 4میلیارد و 639میلیون دلار و وزن 504هزار تن است که نسبت به سال گذشته 43درصد افزایش ارزشی و 38درصد افزایش وزنی داشته است.
واردات صنایع برق و الکترونیک نیز با سهم ارزشی 13.2درصدی از کل واردات در 6ماه اول سال، 4میلیارد و 10میلیون دلار به وزن 171هزار تن بوده؛ اگرچه از لحاظ ارزشی 18درصد نسبت به مدت مشابه سال قبل افزایش داشته، اما از نظر وزنی با کاهش 10درصدی روبهرو بوده است.
واردات ماشینسازی و تجهیزات نیز با سهم ارزشی 10.1درصدی از کل واردات، 3میلیارد و 77میلیون دلار به وزن 324هزار تن بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل 25درصد از لحاظ ارزشی و 13درصد از لحاظ وزنی رشد داشته است. واردات صنایع غذایی با سهم ارزشی 7.4درصدی از کل واردات، 2میلیارد و 239میلیون دلار به وزن 1431هزار تن بوده که نسبت به 6ماه اول 1401، 25درصد به لحاظ ارزشی و 6درصد به لحاظ وزنی رشد داشته است.
صنایع شیمیایی نیز با واردات یکمیلیارد و 890میلیون دلاری به وزن 769هزار تن، سهم ارزشی 6.2درصدی از کل واردات در 6ماه اول امسال داشته که نسبت به مدت مشابه سال گذشته به لحاظ ارزشی یکدرصد کاهش و به لحاظ وزنی 14درصد افزایش داشته است.
واردات محصولات پلیمری با سهم ارزشی 3.8درصدی از کل واردات در 6ماه اول امسال، یکمیلیارد و 160میلیون دلار به وزن 327هزار تن بوده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته 13درصد به لحاظ ارزشی و 8درصد به لحاظ وزنی افزایش داشته است. واردات نساجی، پوشاک و کفش با سهم ارزشی 3.2درصدی از کل واردات، 967میلیون دلار به وزن 304هزار تن بوده که به لحاظ ارزشی 5درصد و به لحاظ وزنی 15درصد افزایش داشته است.
واردات محصولات سلولزی نیز با سهم ارزشی 3.2درصدی از کل واردات، 960میلیون دلار به وزن 1089هزار تن بوده که به لحاظ ارزشی 13درصد و از لحاظ وزنی 6درصد نسبت به 6ماه اول 1401، افزایش داشته است. واردات تجهیزات پزشکی با سهم ارزشی 2.7درصدی از کل واردات، 816میلیون دلار به وزن 9هزار تن بوده که نسبت به سال گذشته 40درصد از لحاظ ارزشی افزایش و به لحاظ وزنی، 9درصد کاهش داشته است. واردات دارو با سهم ارزشی 1.9درصدی از کل ارزش واردات در 6ماه اول 1402، 567میلیون دلار به وزن 22هزار تن بوده که از لحاظ ارزشی 37درصد کاهش و از لحاظ وزنی 285درصد افزایش داشته است.
واردات لوازم خانگی، با سهم ارزشی 1.4درصدی از واردات در 6ماه اول 1402، 415میلیون دلار به وزن 66هزار تن بوده که به لحاظ ارزشی 7درصد کاهش و به لحاظ وزنی 15درصد افزایش داشته است.
واردات سایر تولیدات صنعتی در نیمسال اول 1402، با سهم ارزشی 0.1درصدی از کل واردات، 37میلیون دلار به وزن 3هزار تن بوده که به لحاظ ارزشی 71درصد و به لحاظ وزنی 37درصد نسبت به سال قبل افزایش داشته است. واردات صنایع ورزشی و خلاق با سهم 0.1درصدی از کل واردات، در 6ماه اول امسال 22میلیون دلار به وزن 5هزار تن بوده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته به لحاظ ارزشی 47درصد و به لحاظ وزنی 40درصد افزایش داشته است.
مبادی وارداتی بخش صنعت
بررسیها نشان میدهد اصلیترین مبادی وارداتی بخش صنعت طی 6ماه اول 1402، کشور چین با سهم 36درصدی، امارات متحده عربی با سهم 29درصدی، ترکیه با سهم 11درصدی، آلمان با سهم 4درصدی، ایتالیا با سهم 2درصدی و سایر کشورها با سهم 18درصدی هستند. واردات از امارات به تفکیک گروه کالایی طی 6ماهه سال 1402 نشان میدهد، سهم صنعت از واردات به این کشور شامل سهم 21درصدی صنایع برق و الکترونیک، سهم 9درصدی خودرو و نیروی محرکه، سهم 7درصدی ماشینسازی، سهم 6درصدی صنایع غذایی و سهم 5درصدی صنایع شیمیایی است.
واردات از چین نیز نشان میدهد واردات صنعتی از این کشور شامل خودرو و نیروی محرکه با سهم 34درصدی، صنایع برق و الکترونیک با سهم 16درصدی، ماشینسازی و تجهیزات با سهم 12درصدی، صنایع شیمیایی با سهم 7درصدی و محصولات پلیمری با سهم 5درصدی است. واردات از ترکیه در نیمسال اول امسال نیز شامل صنایع غذایی با سهم 20درصدی، خودرو و نیروی محرکه با سهم 12درصدی، ماشینسازی و تجهیزات با سهم 8درصدی، صنایع شیمیایی با سهم 7درصدی و صنایع برق و الکترونیک با سهم 6درصدی است.
واردات از آلمان به تفکیک گروه کالایی در 6ماهه 1402 بیانگر سهم 43درصدی واردات ماشینسازی و تجهیزات، سهم 8درصدی صنایع برق و الکترونیک، سهم 7درصدی تجهیزات پزشکی، سهم 6درصدی صنایع غذایی، سهم 6درصدی خودرو و نیروی محرکه و سهم 6درصدی صنایع شیمیایی است.
واردات از هند در نیمسال اول سال 1402 نشان میدهد واردات بخش صنعت از این کشور شامل صنایع شیمیایی با سهم 14درصدی، صنایع غذایی با سهم 5درصدی و ماشینسازی و تجهیزات با سهم 3درصدی است.
بررسی واردات از روسیه به تفکیک گروه کالایی در 6ماهه 1402 نشان میدهد، واردات صنعت از این کشور شامل محصولات سلولزی با سهم 13درصدی، صنایع غذایی با سهم 5درصدی و ماشینسازی و تجهیزات با سهم 4درصدی است.
بررسی واردات از سوئیس در 6ماه اول امسال نشان میدهد که واردات صنعتی از این کشور شامل واردات صنایع غذایی با سهم 21درصدی، صنایع شیمیایی با سهم 11درصدی، تجهیزات پزشکی با سهم 7درصدی و دارو با سهم 7درصدی است. واردات از انگلستان به تفکیک گروههای کالایی نشان میدهد که صادرات صنعتی از این کشور شامل صنایع غذایی با سهم10درصدی، صنایع برق و الکترونیک با سهم 3درصدی، ماشینسازی با سهم 3درصدی و تجهیزات پزشکی با سهم 2درصدی است.
واردات از عمان در نیمسال اول 1402 نشان میدهد واردات صنعتی از این کشور شامل صنایع غذایی با سهم 19درصدی و ماشینسازی با سهم 3درصدی است. واردات از هلند نیز در 6ماه اول امسال نشان میدهد واردات صنعتی از این کشور شامل صنایع غذایی با سهم 15درصدی، تجهیزات پزشکی با سهم 10درصدی، ماشینسازی با سهم 8درصدی، خودرو و نیروی محرکه با سهم 5درصدی و صنایع شیمیایی با سهم 3درصدی است.
تراز تجاری منفی بخش صنعت
بررسی صادرات، واردات و تراز تجاری به تفکیک بخشهای عمده طی 6ماهه سال 1402 نشان میدهد، تراز تجاری بخش صنعت هم از لحاظ ارزشی و هم از لحاظ وزنی منفی است. در حالی که صادرات صنعتی طی این بازه زمانی 3میلیارد و 589میلیون دلار بوده، واردات صنعتی در این مدت، 20میلیارد و 797میلیون دلار بوده و نهایتا تراز تجاری بخش صنعت از لحاظ ارزشی بیش از 17میلیارد و از لحاظ وزنی، 1672هزار تن منفی است. بررسیها در این بخش حاکی از این است که سهم کالاهای با ارزشافزوده بالا در صادرات صنعتی ایران اندک و کالاهای ساده و کالاهایی که به نوعی در ابتدای زنجیره تامین قرار میگیرند، بیشتر است. این روند در زمینه واردات صنعتی تقریبا برعکس است و کالاهای واسطهای سهم بالایی از واردات صنعتی را شامل میشوند. براساس تعاریف، واردات صنعتی، آن دسته از واردات کالایی ایران است که توسط بخش کارخانهای (Manufacture) تولید میشود. منظور از کالاهای سرمایهای کالاهایی نظیر ماشینآلات و تجهیزات است که برای ساخت سایر محصولات مورد استفاده قرار میگیرد. کالاهای واسطهای، کالاها و محصولاتی است که کالای نهایی یک فعالیت تولیدی است، اما این محصولات به نوبه خود در دیگر فعالیتهای تولیدی به عنوان نهاده به کار میروند. مواد خام محصولاتی هستند که در مراحل اولیه تولید توسط فعالیتهای تولیدی به کار میروند و معمولا به طور مستقیم از طبیعت به دست میآیند و فرآوری بسیار کمی روی آنها صورت میگیرد. کالاهای مصرفی یا کالاهای نهایی، محصولات نهایی فرآیند تولید است که توسط مصرفکنندگان نهایی استفاده میشود.