عدالت صحابه
مقدمه: احترام به اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله وظیفه همه مسلمانان است و هیچ مسلمانی حق سب و توهین به اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله را ندارد. اما این نکته مانع از داوری درباره عدالت آنها نمی شود و تنها مصاحبت با پیامبر صلی الله علیه و آله دلیل بر عدالت کسی نیست در این مقاله مطالب مذکور بیان گردیده است.
صحابه و یاران پیامبر اکرم صلی الله علیه واله و سلم که در زمان حیات آن حضرت به او ایمان آورده و از محضر وی کسب معرفت کرده اند، نزد ما شیعیان از احترام خاصی برخوردارند، چه آنان که در جنگهای بدر و احد و احزاب و حنین ربت شهادت نوشیدند، و چه آنان که پس از درگذشت پیامبر صلی الله علیه واله و سلم در قید حیات باقی ماندند همه اینان از حیث آنکه به پیامبر ایمان آورده و در کنار او بوده اند، از احترام برخوردارند، و در جهان هیچ مسلمانی نیست که به صحابه پیامبر اکرم صلی الله علیه واله و سلم (از آن نظر که صحابه پیامبر بوده است) بدگویی کرده یا اظهار بی مهری نماید، و اگر چنین نسبتی به گروهی از مسلمانان بدهند نسبتی کاملا بی اساس است.
ولی در کنار این مسئله، مطلب دیگری وجود دارد که بایستی بدون هیچ تعصب یا حب و بغضی بدان رسیدگی کرد: آیا همه اصحاب، عادل و پرهیزگار و پیراسته از گناه بوده اند؟ یا آنکه حکم صحابه، از این نظر، حکم «تابعین » است که نمی توان همگی آنان را عادل و پارسا دانست؟
بدیهی است رؤیت پیامبر صلی الله علیه واله و سلم و مصاحبت با او، هر چند امری افتخار آمیز است، ولی برای هیچ انسانی مصونیت از گناه نمی آورد، و نمی توان به همه صحابه با یک نظر نگریست و همگی را عادل و پرهیزگار و پیراسته از گناه دانست، زیرا به شهادت قرآن آنان در عین داشتن افتخار«صحابی بودن » - از حیث ایمان و نفاق، و اطاعت و عصیان در برابر خدا و رسول - به اصناف گوناگونی تقسیم شده اند که با توجه به این تقسیم بندی نمی توان همگان را یکسان اندیشید، و کلا عادل و پرهیزگار دانست.
شکی نیست که قرآن یاران پیامبر را در مواقع مختلف ستوده است. فی المثل از بیعت کنندگان با پیامبر در جریان صلح حدیبیه اظهار رضایت کرده و می فرماید: (لقد رضی الله من المومنین اذ یبایعونک تحت الشجره) (فتح / 18). اما این ستایش، بیانگر رضایت خداوند از آنان در حال بیعت (اذ یبایعونک) است، و دلالت بر تضمین صلاح و رستگاری همه آنان تا پایان عمر ندارد. لذا اگر فرد یا افرادی از آنان بعدا راه خلاف در پیش گرفته باشند، مسلما رضایت پیشین الهی، گواه بر پارسایی پیوسته و رستگاری ابدی آنان نخواهد بود، زیرا شان و مقام این گروه که مورد رضایت خدا قرار گرفته اند بالاتر از پیامبر نیست که درباره او می فرماید: (لئن اشرکت لیحبطن عملک و لتکونن من الخاسرین) (زمر / 65): اگر به خدا شرک ورزی قطعا عمل تو باطل شده و از زیانکاران خواهی بود.
این نوع آیات، بیانگر کمالی است که این افراد در آن حالت به دست آورده اند، و البته اگر تا پایان زندگی نیز آن کمال را پاس دارند، رستگار خواهند بود.
بنابر آنچه گفته شد، هر گاه دلایل قاطعی از قرآن و سنت و تاریخ بر انحراف فرد یا افرادی گواهی داد، نمی توان به استناد به این گونه ستایشها دلایل مزبور را رد کرد.
از باب نمونه، قرآن کریم از برخی از صحابه به عنوان «فاسق » یاد می کنند و می فرماید: (ان جاءکم فاسق بنبا فتبینوا) (حجرات / 6).در آیه دیگر نیز درباره وی می فرماید: (افمن کان مؤمنا کمن کان فاسقا لا یستوون) (سجده / 18). این فرد، به گواهی قطعی تاریخ، «ولید بن عقبه » از صحابه پیامبر بوده است، که در عین کسب دو فضیلت صحابی بودن و هجرت کردن، نتوانست اعتبار خود را حفظ کند و با جعل دروغ درباره طایفه بنی مصطلق، خداوندی از وی به عنوان فاسق یاد کرد.
با توجه به این آیه و نظایر آن و نیز ملاحظه احادیثی که در نکوهش برخی از صحابه در کتب حدیث وارد شده و همچنین مطالعه تاریخ زندگی برخی از آنان، نمی توان قاطعانه همه اصحاب پیامبر را که شماره آنان از یک صد هزار تن هم متجاوز است، عادل و پارسا دانست.
آنچه که در اینجا مورد بحث و بررسی است همانا مسئله «عدالت همه صحابه » است، نه سب صحابه. متاسفانه برخی میان این دو مسئله فرقی نگذاشته و مخالفان در مسئله نخست را به مطلب دوم متهم می سازند.
در خاتمه تاکید می کنیم که شیعه امامیه، احترام به مصاحبت با پیامبر اکرم صلی الله علیه واله وسلم را مانع از داوری در افعال پاره ای از صحابه آن حضرت نمی داند و معتقد است که معاشرت با پیامبر به تنهایی نمی توان سبب مصونیت از گناه تا پایان عمر باشد. اساس داوری شیعه را نیز در این باره، آیات قرآنی، احادیث صحیح، تاریخ قطعی و خرد تشکیل می دهد.