حق روزه

«و اءَمَّا حَقُّ الصوم فاءن تعلم اءَنَّه حجاب ضربهُ اللّه على لسانک و سمعک و بصرک و فرجک و بطنک لیستُرَکَ به من النار و هکذا جاء فى الحدیث الصوم جُنَّة من النار فان سکنت اءَطرافک فى حَجَبَتها رجوت اءَن تکون محجوبا و ان اءَنت ترکتها تضطرِبُ فى حجابها و ترفع جَنَبَات الحجاب فتطَّلِع الى ما لیس لها بالنظرةِ الدَّاعیةِ للشَّهوةِ و القُوَّة الخارجةِ عن حدِّ التَّقیَّة للّه لم تاءمَن اءَن تَخرِقَ الحجابَ و تخرج منه و لا قوَّةَ الا باللّه».

«باید بدانى که روزه ، پرده و حجابى است که خداوند بر زبان ، گوش ، چشم ، عورت و شکم تو کشیده است ؛ تا تو را از آتش مصون دارد؛ و در حدیث نبوى آمده است که: روزه سپر آتش است. پس اگر اعضاى بدنت در پس این پرده آرام گرفت ، امیدوار باش که مصونیت یافته اى ؛ و اگر رهایشان کردى که به پریشانى و حرکات خارج از قاعده خود ادامه دهند و پرده حجاب را بالا زنند، بى جا و از روى شهوت نظر کنند و پا را از حدود و تقواى الهى بیرون نهند، ایمن مباش که آن پرده دریده شود و از آن خارج شوى».

آن طور که از بیان امام سجاد علیه السلام پیداست ، همه حیثیت و منفعتى که براى روزه متصور است، همان جا جنبه ایجاد مصونیت و ملکه تقوا نسبت به همه اعضا و جوارح انسان است؛ چرا که هر یک از این اعضا و جوارح به نحوى در معرض تهدید قرار دارند. زبان، گوش، چشم، شکم و غریزه جنسى، همه در معرض خطر هستند و روزه یک عمل عبادى تمرینى است که ابتدایى ترین شکلش ، با پرهیز و خوددارى از آشامیدن و خوردن تحقق پیدا مى کند؛ منتهى زمانى این عمل به مرحله کمال مى رسد که تورع و پرهیز، به همه تمایلات و خواهش ها تسرى پیدا کند؛ یعنى همان گونه که شخص براى مدتى دهان و شکم را از لذایذ، حتى از خوردنى ها و نوشیدنى هاى حلال محروم مى کند، چشم و گوش را از دیدن و شنیدن ناروا و حرام بازدارد و غریزه جنسى را مهار کند، در این صورت نتیجه روزه که همان توفیق در مالکیت نفس و غرائز است ، براى انسان حاصل مى شود و اگر انسان توانست مالک نفس خود شود، خویش را از آتش خطرات و عواقب سوء دنیوى و اخروى شهوت پرستى حفظ کرده است.

فازَ مَن غَلَبَ هَوَاهُ و مَلک دَواعِى نفسه
«کسى که زمام تمایلات خود را به دست گرفت و مهار کرد، رستگار است»

از این رو امام سجاد علیه السلام به حدیث نبوى تمسک فرموده اند که پیامبر صَلَّى اللّه عَلَیهِ و آلِهِ و سَلَّم فرمودند:
الصَّوم جُنَّة مِن النَّار
«روزه سپر آتش است»
و این همان معناى سپر بودن و حائل شدن روزه در برابر آتش است ؛ یعنى زمانى روزه میان انسان و آتش حائل مى شود که او را از ابتلا به آتش شهوت و تمنیات و غرائز باز دارد.
 

عدوى خانه در پهلو نشسته

 تو بر خصم برون در ببسته

عدوى خانه خنجر تیز کرده

 تو از خصم برون پرهیز کرده

این دو بیت مضمون همان فرمایش حضرت رسول اکرم صلى اللّه عَلَیهِ و آلِهِ و سَلَّمَّ است که فرمودند:
اَعدى عدوِّک نفسک الَّتى بین جنبیک
«دشمن ترین دشمنان همان دشمن درونى است»

صائب تبریزى مى گوید:
 

بستر راحت چه اندازیم بهر خواب خوش

ما که چون دل ، دشمنى داریم در پهلوى خویش

اگر انسان موفق شود به وسیله روزه و ممارست اطاعت ، دشمن درونى را مهار کند، روزه واقعى محقق شده است:

گر شود دشمن درونى نیست

 پاکى از دشمن برونى نیست

و جالب این است که فرمان هاى تربیتى ، اختصاص به اسلام و شرع مقدس ‍ خاتم انبیا ندارد؛ گرچه ممکن است در بعضى فروع و خصوصیات با هم تفاوت هایى داشته باشند، ولى همه ادیان را دارا بودن اصل این معارف با هم مشترکند. شاهد آن حقیقت روزه است . که به تصریح قرآن کریم در میان ادیان گذشته ، مسبوق به سابقه بوده است . قرآن در این باره مى فرماید:
یا ایُّها الَّذین آمنوا کُتِبَ علیکمُ الصِّیام کَما کُتِبَ على الَّذین مِن قَبلِکُم لَعلَّکم تتَّقون
«اى انسان هاى مومن و مسلمان ! خداوند همان گونه که روزه را بر انسان هاى ماقبل شما در ادیان گذشته واجب کرده بود بر شما نیز واجب کرده است»

این عبادتى است که براى تربیت و تادیب انسان در دیگر ادیان الهى نیز واجب شده است.

جالب این است که ثمره اى هم که خداوند بر روزه مترتب مى فرماید، همان تقواست و در آیه 183 سوره توبه نیز بیان مى کند. لعلکم تتقون که ریشه در نگهبانى و پاسدارى از هویت انسانى دارد. به طور کلى هر ثمره و خصوصیتى براى روزه ذکر شده ، براى تقوا هم ذکر شده است ؛ چون روزه طریق تحصیل همان ملکه است . امیرالمومنین علیه السلام مى فرمایند:
فانَّ التَّقوى فى الیوم الحرزُ و الجُنَّةُ و فِى غَد الطَّریق الى الجَنّة
«تقوا در دنیا حرز و سپر است و در آخرت راه بهشت»

همانند این عبارت درباره روزه مى بینیم :
الصوم جُنَّة من النار
«روزه سپر آتش است»

اگر در دنیا این سپر را به دست آوردى و این حائل را میان خود و آتش قرار دادى ، نتیجه اش این است که در قیامت هم راه بهشت به سوى تو باز خواهد بود؛ یعنى باید تقواى فرد به مرحله اى برسد که احساس نفرت و گریز از پلیدى ، حرام ، گناه و نامشروع را در او به وجود آورد.

گمان مى کنم بحث در حق روزه خلاصه اى از همه حقوقى است که امام علیه السلام در مباحث گذشته پیرامون گوش ، چشم ، زبان ، دست ، پا، شکم و غریزه جنسى بیان فرمودند؛ و درمان همه دردها، رنج ها و خطراتى که هر یک از این اعضا و جوارح را تهدید مى کند، در عبادت روزه نهفته است ؛ چرا که با ملکه اى که در سایه این عبادت براى انسان حاصل مى شود، مى توان به مبارزه با خطرات برخاست و بر همه آنها فائق آمد و پیروز شد. این از خواص روزه حقیقى است ؛ که امام سجاد علیه السلام در بیان حق آن مى فرمایند:
فان سَکَنَت اءَطرافُک فى حَجَبَتها رَجوتُ اءَن تکونَ محجوبا و ان اءَنت تَرَکتُها تضطَرِب فى حجابها و تَرفَع جَنَباتِ الحجابِ فتطَّلِع الى ما لیس لها بالنَّظرةِ الدَّاعیَةِ للشَّهوةِ و القُوَّةِ الخارجةِ عن التَّقیَّةِ للّه لم تاءمَن اءَن تَخرق الحِجابَ و تَخرُجَ مِنهُ.

اگر اعضا و جوارح تو در پس پرده روزه پرده اى که به وسیله روزه ایجاد مى شده آرام گرفت ، تو موفق شده اى ؛ اما اگر آنها را رها کردى که به پریشانى و تحرکات خارج از قاعده و قانون خود ادامه دهند؛ یعنى اگر نتوانستى به وسیله روزه نه چشمت را مالک شوى و غرائز دیگرت را آرام کنى ، مطمئن باش که این حجاب دریده خواهد شد؛ و تو از پشت این پرده بیرون خواهى افتاد. بى حساب نیست که در میان همه عبادات ، خداوند فقط روزه را به خود اضافه تشریفیه کرده است .