به قلم : سوسن سیرجانی
تحریریه زندگی آنلاین : پس از 15 سال که از شروع ساخت سریال «سرزمین مادری» گذشته و دوبار که به صورت رسمی از پخش آن جلوگیری شده، بالاخره این مجموعه از 5 مهرماه بر روی پلتفرم تلویبیون منتشر شد. این مجموعه قرار بود از آثار فاخر سازمان صدا و سیما باشد که خود مدیران هم به موفقیت آن بسیار امیدوار بودند. اما یک سوتفاهم و حاشیه‌هایی که در ادامه برای این سریال به وجود آمد، ده سال «سرزمین مادری» را در آرشیو تلویزیون باقی گذاشت. حالا پس از 10 سال از پخش اولین قسمت‌های آن، می‌توان قسمت‌های دیگر آن را چهارشنبه‌ها در پلتفرم تلویبیون پیگیری کرد. در اینجا مروری داشته‌ایم بر تمام اتفاقاتی که در این یک دهه بر سر این سریال آمد.
شکل‌گیری سریال سرزمین کهن
پاییز سال 1387 بود که خبری در رسانه‌ها منتشر شد، مبنی بر اینکه سریالی به نام «سرزمین کهن» به کارگردانی کمال تبریزی و با فیلمنامه‌ای از علیرضا طالب‌زاده وارد فاز تولید شده. این سریال در دسته پروژه‌های به اصطلاح الف ویژه سازمان صدا و سیما قرار داشت، هزینه زیادی برای ساخت آن شده بود و قرار بود در سه فصل ساخته شود. در آن سال‌ها هنوز ستارگان سینما رابطه خوبی با تلویزیون داشتند و سازندگان «سرزمین کهن» مجموعه‌ای از بازیگران چهره و محبوب را دور هم جمع کرده بودند تا سریالی درباره تاریخ معاصر ایران بسازند. این مجموعه قرار بود اتفاقات سیاسی و اجتماعی ایران، از سال 1320 تا 1357 در بستر زندگی یک نوجوان به نام رهی را روایت کند که در طول این سال‌ها بزرگ می‌شود و شاهد عینی تاریخ است. فیلمبرداری رسمی سریال از آذر 87 در لوکیشنی در خیابان وحدت اسلامی تهران شروع شد و فیلمبرداری فصل اول آن تا بهار 89 طول کشید. از سوی سازمان قرار شد تغییراتی در ادامه فیلمنامه داده شود و اصلاحاتی هم شامل فصل اول شد و در نهایت فیلمبرداری فصل دوم هم از زمستان سال 89 آغاز شد. اواخر تابستان سال 92 بود که خبر رسید ساخت فصل دوم هم به پایان رسیده و به زودی سریال «سرزمین کهن» روی آنتن شبکه سه خواهد رفت. این پروژه آنقدر برای سازمان مهم بود که تبلیغات آن از هر سه شبکه اصلی سیما پخش می‌شد و بالاخره روز 3 بهمن 1392 برای روز آغاز پخش این سریال انتخاب شد.
جنجال بزرگ و مُهر توقیف
شب 20 بهمن سال 1392 بود، بیشتر اهالی سینما و تلویزیون درگیر جشنواره فیلم فجر بودند. جشنواره‌ای که خود پر از جنجال و حاشیه بود. اما مردم و مخاطبین سریال‌های تلویزیونی ساعت 8 شب در انتظار پخش قسمت چهارم سریال «سرزمین کهن» در خانه‌ها مقابل تلویزیون نشسته بودند. هنوز چند دقیقه‌ای از پخش سریال نگذشته بود که امیرآقایی بازیگری که نقش پدر ناتنی رهی را بازی می‌کند خطاب به خانواده بختیاری که از آشنایان آنها بود، دیالوگی گفت. دیالوگی تا همین چند هفته پیش سریال «سرزمین کهن» را در آرشیو صدا و سیما باقی گذاشته بود. آن دیالوگ جنجالی این بود:«به چه چیز خودتان افتخار می‌کنید؟ به کدام اصل و نسب؟ به سر پا گرفتن سگ‌های انگلیسی و کاسه‌لیسی کنسول انگلیس؟ می‌خواهید فردا سر کلاس برای بچه‌ها قصه اینکه بختیاری‌ها چطور بختیاری شدند را بگویم؟». دیالوگی که بیشتر نشان از عصبیت یک فرد در مقابل خانواده‌ای با نام فامیل بختیاری بود، نه قوم و ایل بختیاری.
به سرعت خبر به سران قوم بختیاری رسید و فردای آن روز عده زیادی در مقابل فرمانداری مسجد سلیمان و شهرهایی که اقوام بختیاری در آن ساکن هستند دست به تحصن و اعتراض زدند. نماینده‌های مجلس اعتراض خود را اعلام کردند و استاندار چهار محال و بختیاری خواهان محاکمه سازندگان و مشاوران تاریخی این سریال شد. با بالا گرفتن اعتراضات بختیاری‌ها نسبت به سریال «سرزمین کهن»،70 نفر از نمایندگان مجلس شورای اسلامی، با بیانیه‌ای خواستار توقف توهین صدا و سیما به مردم بختیاری شدند. همچنین آنها خواستار بررسی پرونده این سریال در شورای عالی امنیت ملی کشور بودند. دامنه این اعتراضات تا به آنجا کشیده شد که عزت الله ضرغامی، رییس وقت سازمان صدا و سیما بدون هیچ تشریفاتی به مسجد سلیمان رفت تا در مسجد جامع این شهر از مردم بختیاری دلجویی کند. محمودرضا تخشید مدیر گروه سریال شبکه سه هم در پی این اتفاقات بر کنار شد. اما این دلجویی ها انگار دردی را دوا نکرد و بختیاری ها خواستار توقف کامل این سریال بودند.
عبدالرضا رحمانی فضلی وزیر کشور ضمن تایید اعتراضات مردم خواستار این شد سریال مورد بررسی و بازبینی قرار گیرد و در صورت نیاز به توقف یک یا دو هفته‌ای، این کار باید انجام شود. صدا و سیما هم تصمیم گرفت پخش این سریال را متوقف و ادامه پخش آن را منوط به انجام تحقیقات بیشتر کند. این توقف نتنها در پخش سریال بلکه در مسیر تکمیل فاز دوم هم وقفه ایجاد کرد و پروژه به طور کامل متوقف شد. تا مدتی حتی عوامل ساخت سریال در مصاحبه هایشان از جواب دادن به سوالاتی درباره این سریال خودداری می‌کردند. همه این اتفاقات تا اوایل بهار سال 1393 افتاد و تا یک سال و نیم بعد، هیچ‌کس نمی‌دانست قرار است سرنوشت این پروژه به کجا برسد.
از سرگیری ساخت و حاشیه‌هایش
در اواخر تابستان 94 پس از نزدیک به دو سال که از ماجرای توقف ساخت سرزمین کهن می‌گذشت، زمزمه هایی درباره حل شدن اختلافات و از سرگیری پخش «سرزمین کهن» به گوش می‌رسید، تا اینکه کمال تبریزی اعلام کرد، تا پایان سال، کار ساخت فاز سوم را شروع خواهد کرد. همه این حرف‌ها و گمانه‌زنی‌ها، در نوروز 95 به پایان رسید و گروه تولید سرزمین کهن وارد ساخت فاز سوم شدند. در آن زمان هنوز صحبت درباره پخش سریال خیلی قطعی و رسمی به نظر نمی‌آمد و منابع نزدیک به معاونت سیما، پاییز 95 را به عنوان زمان از سرگیری پخش این سریال در تلویزیون اعلام می‌کردند.
به دلیل حاشیه‌ها و توقفی که در ساخت سریال «سرزمین کهن» به وجود آمد، تعدادی از بازیگران این مجموعه تغییر کردند. شهاب حسینی که بازیگر اصلی فصل‌های اول و دوم سریال محسوب می‌شد، دیگر در فصل سوم حضور نداشت و به جای آن آرش مجیدی جایگزین شد. همچنین هنگامه قاضیانی که از چهره‌های مهم سریال بود، جای خودش را به پریوش نظریه داد و سعید راد جایگزین فرهاد قایمیان شد. کمال تبریزی خیلی از این تغییرات راضی نبود و در مصاحبه‌هایش ابراز امیدواری می‌کرد که مخاطبان با این تغییر چهره‌ها کنار بیایند.
همه چیز تقریبا داشت به حالت عادی باز می‌گشت اما شب 7 خرداد 1395 جنجال دیگری رخ داد. آن شب، به رسم جمعه شب‌ها، فصل سوم برنامه «هفت» با اجرای بهروز افخمی به روی آنتن رفت. آن روزها فیلم «دونده زمین» کمال تبریزی روی پرده اکران بود و مسعود فراستی منتقد همیشگی هفت، در زمانی که می خواست این فیلم را نقد کند، از لفظ رکیکی روی آنتن زنده تلویزیون استفاده کرد. کمال تبریزی چند روز پس از این اتفاق، در واکنش به آن، ساخت فصل سوم «سرزمین کهن» را متوقف کرد و در توضیح این کار گفت:«این تصمیم اعتراضی است به سکوت مدیران تلویزیون در برابر اهانت یک برنامه به اصطلاح سینمایی به کارگردان تلویزیون». البته قهر تبریزی چندان طول نکشید و بعد از چند هفته با وساطت مدیران تلویزیون دوباره کار ساخت سریال از سر گرفته شد. در نهایت با گذشت بیش از یک سال از شروع ساخت فصل سوم «سرزمین کهن»، بالاخره ساخت این پروژه پر حاشیه و طولانی در تیر ماه 1396 پس از نزدیک 10 سال به پایان رسید.
وعده پخش و توقیف دوباره سریال سرزمین مادری
در سال‌های پس از توقیف سریال بارها صحبت‌هایی درباره پخش دوباره این مجموعه به گوش می‌رسید. حتی یک پژوهشگر تاریخ بختیاری با حضور در یک برنامه تلویزیونی گفت:«ما بختیاری‌ها زود قضاوت کردیم و فقط چند قسمت از این سریال را دیدیم درحالی‌که قهرمان داستان، شخصیتی لر و بختیاری است و گفته‌اند اواسط داستان از این قوم ایرانی خیلی تعریف و تمجید می‌شود.» این پژوهشگر همچنین گفته بود که قرار است چندنفر از بزرگان قوم بختیاری، سریال «سرزمین کهن» را تا انتها تماشا کنند و با مذاکره آنان با صداوسیما، این سریال به پخش برسد. از سوی دیگر پس از خبر پایان یافتن ساخت این سریال، مرتضی میرباقری معاونت وقت سیما، خبر از پخش آن پس از پایان یافتن مجموعه «معمای شاه» داده بود، یعنی در زمستان 95، اما تا تابستان 96 این وعده عملی نشد. درنیمه مرداد 96، میرباقری در مصاحبه ای گفت:«چندین جلسه 10 ساعته با نمایندگانی از قوم بختیاری برگزار کردیم و تمام نکات مورد نظر را دریافت و اعمال کردیم و اکنون امیدواریم با مرتفع شدن همه مسایل این سریال فاخر را پخش کنیم.»
در ابتدای مهر ماه سال 96، بلاخره بعد از فراز و نشیب‌های فراوانی که بر سریال «سرزمین کهن» گذشت، اعلام شد که این سریال از جمعه 14 مهر روی آنتن شبکه سه خواهد رفت. برای اینکه جای شک و شبهه‌ای از لحاظ پرداختن به قومیت‌های مختلف ایرانی وجود نداشته باشد، در تصمیمی نام سریال به «سرزمین مادری» تغییر پیدا کرد و قرار شد قسمت‌های پخش شده، دوباره از ابتدا پخش شوند البته با این تفاوت که نام خاندان بختیاری در سریال به نام فامیلی بهادری تغییر پیدا کرده و دیالوگ‌های شبه برانگیز هم با دوبله عوض شده بودند. اما این بار هم با وجود پخش تیزرهای سریال، این مجموعه پخش نشد و حتی چند روز پس از موعد مقرری که برای پخش آن در نظرگرفته شده بود، متن نامه‌ای منتشر شد که منصوب به شورای علمی بازبینی سریال «سرزمین مادری» می‌شد. در این نامه ده بند متذکر شده اما در نهایت از سوی این شورا خواتسار موکد شده بود که سریال «سرزمین مادری» هیچ‌وقت پخش نشود.
بازگشت سریال سرزمین مادری پس از ده سال
از پاییز سال 1396 تا اواسط تابستان امسال، هیچ خبر رسمی از سریال «سرزمین کهن» که دیگر همه او را با نام «سرزمین مادری» میشناختند، نبود. گاهی برخی از سازندگان و بازیگران در مصاحبه‌هایشان از توقیف این مجموعه ابراز تاسف می‌کردند. اما علاوه بر مخالفت‌های زنجیره‌ای با این مجموعه، تغییرات در سطوح مدیریتی تلویزیون هم مدام پرونده این مجموعه توقیفی را به فراموشی می‌سپرد. بالاخر پس از اینکه پیمان جبلی مدیریت سازمان صدا و سیما را برعهده گرفت و در روزهای پایانی تابستان امسال، از سوی روابط عمومی تلویزیون اعلام شد که مشکلات این سریال برطرف شده و همین روزها به آنتن می‌رسد. اما در نهایت از اول مهر اعلام شد که سریال «سرزمین مادری» از 5 مهر از پلتفرم تلویبیون که وابسته به سازمان صدا و سیما است، پخش خواهد شد. این در حالی است که پیش از این کمال تبریزی خواستار این بود که سریال به یکی از پلتفرم‌های شبکه نمایش‌خانگی داده شود تا در آنجا پس از سال‌ها «سرزمین مادری» دیده شود.
در این 10 سال هیچ‌گاه درباره هزینه‌های مادی و معنوی که در طول ساخت و پس از اتمام این پروزه بر سازندگان آن تحمیل شده، صحبت نشد. با وجود اینکه داستان آن در گذشته اتفاق می‌افتد، اما به هرحال گرد زمان که بر یک اثر می‌نشیند، دیگر آن تازگی برای جذب مخاطب را ندارد. همچنین با پخش آن در یک پلتفرم کم طرفدار عملا بخش زیادی از مخاطبان از مجموعه تماشگران این سریال حذف شده است. با همه این توضیحات، حالا چند روزی است که «سرزمین مادری» منتشر شده و تغییرات زیادی هم بر روی آن صورت گرفته. اگر پس از چندمین‌بار جلوی پخش این سریال گرفته نشود، احتمالا در هفته‌های آینده به محتوای این مجموعه بیشتر خواهیم پرداخت.
