کربلا و غلبه ی جنود عقل بر جنود جهل (2)

نویسنده: حجة الاسلام دکتر قاسم ترخان

د. عقل و فلسفه ی بعثت پیامبران
قرآن درباره ی هدف بعثت پیامبر اسلام می فرماید: « هو الذی بعث فی الامیین رسولاً منهم یتلوا علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمه ». (1) پس تزکیه انسان ها از اهداف پیامبر اسلام معرفی شده است. حضرت علی (علیه السّلام) فلسفه ی بعثت پیامبران را این گونه تبیین می کنند: « و یثیروا الهم دفائن العقول » (2) و در ادامه، فلسفه ی بعثت پیامبر خاتم را مطرح نموده و می فرمایند: « فهداهم به من الضلالة و انقذهم بمکانه من الجهالة » یعنی خداوند مردم را به وسیله محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) هدایت کرد و از گمراهی و از جهالت رهایی بخشید.
امام هفتم(علیه السّلام) در حدیثی می فرمایند: « مابعث الله انبیاءه و رسله الاّ لیعقلوا عن الله » (3).
در زیارت اربعین امام حسین (علیه السّلام) می خوانیم که: « و بذل مهجته فیک لیستنفذ عبادک من الجهالة و حیره الضلالة و قد توازر علیه من غرّته الدنیا... » (4).
این جملات نورانی، ما را به این نکته رهنمون می سازد که هدف بعثت پیامبران و شهادت سالار شهیدان عبارت است از:
الف: شکوفایی عقل انسان ها از راه تزکیه و در نهایت، آزادی عقل انسان از بند و اسارت هوا و هوس و واصل شدن به عزت واقعی و بهره مندی از راهنمایی های عقل در هست و نیست ها و باید و نبایدها.
ب: نجات انسان ها از جهالت و سرگردانی و تیه دنیا و وارد ساختن آنها در حرکتی که بر مبنای عقل (پیامبر درون) و حب آخرت باشد و در نهایت، نجات آنها از پذیرش ذلّت. و این دو نکته را در یک جمله می توان خلاصه کرد که: هدف آن بزرگواران غلبه جنود عقل بر جنود جهل بوده است.
ه. جنود عقل و جهل در روایت امام صادق (علیه السّلام)
در حدیث معروفی از امام صادق (علیه السّلام) برای عقل و جهل، جنود و سربازانی قرار داده شده است:
متن روایت بدین شرح است: اعْرِفُوا الْعَقْلَ وَ جُنْدَهُ وَ الْجَهْلَ وَ جُنْدَهُ تَهْتَدُوا قَالَ سَمَاعَةُ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ لَا نَعْرِفُ إِلَّا مَا عَرَّفْتَنَا فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْعَقْلَ وَ هُوَ أَوَّلُ خَلْقٍ مِنَ الرُّوحَانِیِّینَ عَنْ یَمِینِ الْعَرْشِ مِنْ نُورِهِ فَقَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى خَلَقْتُکَ خَلْقاً عَظِیماً وَ کَرَّمْتُکَ عَلَى جَمِیعِ خَلْقِی قَالَ ثُمَّ خَلَقَ الْجَهْلَ مِنَ الْبَحْرِ الْأُجَاجِ ظُلْمَانِیّاً فَقَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَلَمْ یُقْبِلْ فَقَالَ لَهُ اسْتَکْبَرْتَ فَلَعَنَهُ ثُمَّ جَعَلَ لِلْعَقْلِ خَمْسَةً وَ سَبْعِینَ جُنْداً فَلَمَّا رَأَى الْجَهْلُ مَا أَکْرَمَ اللَّهُ بِهِ الْعَقْلَ وَ مَا أَعْطَاهُ أَضْمَرَ لَهُ الْعَدَاوَةَ فَقَالَ الْجَهْلُ یَا رَبِّ هَذَا خَلْقٌ مِثْلِی خَلَقْتَهُ وَ کَرَّمْتَهُ وَ قَوَّیْتَهُ وَ أَنَا ضِدُّهُ وَ لَا قُوَّةَ لِی بِهِ فَأَعْطِنِی مِنَ الْجُنْدِ مِثْلَ مَا أَعْطَیْتَهُ فَقَالَ نَعَمْ فَإِنْ عَصَیْتَ بَعْدَ ذَلِکَ أَخْرَجْتُکَ وَ جُنْدَکَ مِنْ رَحْمَتِی قَالَ قَدْ رَضِیتُ فَأَعْطَاهُ خَمْسَةً وَ سَبْعِینَ جُنْداً فَکَانَ مِمَّا أَعْطَى الْعَقْلَ مِنَ الْخَمْسَةِ وَ السَّبْعِینَ الْجُنْدَ الْخَیْرُ وَ هُوَ وَزِیرُ الْعَقْلِ وَ جَعَلَ ضِدَّهُ الشَّرَّ وَ هُوَ وَزِیرُ الْجَهْلِ وَ الْإِیمَانُ وَ ضِدَّهُ الْکُفْرَ- وَ التَّصْدِیقُ وَ ضِدَّهُ الْجُحُودَ وَ الرَّجَاءُ وَ ضِدَّهُ الْقُنُوطَ وَ الْعَدْلُ وَ ضِدَّهُ الْجَوْرَ وَ الرِّضَا وَ ضِدَّهُ السُّخْطَ وَ الشُّکْرُ وَ ضِدَّهُ الْکُفْرَانَ وَ الطَّمَعُ وَ ضِدَّهُ الْیَأْسَ وَ التَّوَکُّلُ وَ ضِدَّهُ الْحِرْصَ وَ الرَّأْفَةُ وَ ضِدَّهَا الْقَسْوَةَ وَ الرَّحْمَةُ وَ ضِدَّهَا الْغَضَبَ وَ الْعِلْمُ وَ ضِدَّهُ الْجَهْلَ وَ الْفَهْمُ وَ ضِدَّهُ الْحُمْقَ وَ الْعِفَّةُ وَ ضِدَّهَا التَّهَتُّکَ وَ الزُّهْدُ وَ ضِدَّهُ الرَّغْبَةَ وَ الرِّفْقُ وَ ضِدَّهُ الْخُرْقَ وَ الرَّهْبَةُ وَ ضِدَّهُ الْجُرْأَةَ وَ التَّوَاضُعُ وَ ضِدَّهُ الْکِبْرَ وَ التُّؤَدَةُ وَ ضِدَّهَا التَّسَرُّعَ وَ الْحِلْمُ وَ ضِدَّهَا السَّفَهَ- وَ الصَّمْتُ وَ ضِدَّهُ الْهَذَرَ وَ الِاسْتِسْلَامُ وَ ضِدَّهُ الِاسْتِکْبَارَ وَ التَّسْلِیمُ وَ ضِدَّهُ الشَّکَّ وَ الصَّبْرُ وَ ضِدَّهُ الْجَزَعَ وَ الصَّفْحُ وَ ضِدَّهُ الِانْتِقَامَ وَ الْغِنَى وَ ضِدَّهُ الْفَقْرَ وَ التَّذَکُّرُ وَ ضِدَّهُ السَّهْوَ وَ الْحِفْظُ وَ ضِدَّهُ النِّسْیَانَ وَ التَّعَطُّفُ وَ ضِدَّهُ الْقَطِیعَةَ وَ الْقُنُوعُ وَ ضِدَّهُ الْحِرْصَ وَ الْمُؤَاسَاةُ وَ ضِدَّهَا الْمَنْعَ وَ الْمَوَدَّةُ وَ ضِدَّهَا الْعَدَاوَةَ وَ الْوَفَاءُ وَ ضِدَّهُ الْغَدْرَ وَ الطَّاعَةُ وَ ضِدَّهَا الْمَعْصِیَةَ وَ الْخُضُوعُ وَ ضِدَّهُ التَّطَاوُلَ وَ السَّلَامَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَلَاءَ وَ الْحُبُّ وَ ضِدَّهُ الْبُغْضَ وَ الصِّدْقُ وَ ضِدَّهُ الْکَذِبَ وَ الْحَقُّ وَ ضِدَّهُ الْبَاطِلَ وَ الْأَمَانَةُ وَ ضِدَّهَا الْخِیَانَةَ وَ الْإِخْلَاصُ وَ ضِدَّهُ الشَّوْبَ وَ الشَّهَامَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَلَادَةَ وَ الْفَهْمُ وَ ضِدَّهُ الْغَبَاوَةَ وَ الْمَعْرِفَةُ وَ ضِدَّهَا الْإِنْکَارَ وَ الْمُدَارَاةُ وَ ضِدَّهَا الْمُکَاشَفَةَ وَ سَلَامَةُ الْغَیْبِ وَ ضِدَّهَا الْمُمَاکَرَةَ وَ الْکِتْمَانُ وَ ضِدَّهُ الْإِفْشَاءَ وَ الصَّلَاةُ وَ ضِدَّهَا الْإِضَاعَةَ وَ الصَّوْمُ وَ ضِدَّهُ الْإِفْطَارَ وَ الْجِهَادُ وَ ضِدَّهُ النُّکُولَ وَ الْحَجُّ وَ ضِدَّهُ نَبْذَ الْمِیثَاقِ وَ صَوْنُ الْحَدِیثِ وَ ضِدَّهُ النَّمِیمَةَ وَ بِرُّ الْوَالِدَیْنِ وَ ضِدَّهُ الْعُقُوقَ وَ الْحَقِیقَةُ وَ ضِدَّهَا الرِّیَاءَ وَ الْمَعْرُوفُ وَ ضِدَّهُ الْمُنْکَرَ وَ السَّتْرُ وَ ضِدَّهُ التَّبَرُّجَ وَ التَّقِیَّةُ وَ ضِدَّهَا الْإِذَاعَةَ وَ الْإِنْصَافُ وَ ضِدَّهُ الْحَمِیَّةَ وَ التَّهْیِئَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَغْیَ وَ النَّظَافَةُ وَ ضِدَّهَا الْقَذَرَ وَ الْحَیَاءُ وَ ضِدَّهَا الْجَلَعَ وَ الْقَصْدُ وَ ضِدَّهُ الْعُدْوَانَ وَ الرَّاحَةُ وَ ضِدَّهَا التَّعَبَ وَ السُّهُولَةُ وَ ضِدَّهَا الصُّعُوبَةَ وَ الْبَرَکَةُ وَ ضِدَّهَا الْمَحْقَ وَ الْعَافِیَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَلَاءَ وَ الْقَوَامُ وَ ضِدَّهُ الْمُکَاثَرَةَ وَ الْحِکْمَةُ وَ ضِدَّهَا الْهَوَاءَ وَ الْوَقَارُ وَ ضِدَّهُ الْخِفَّةَ وَ السَّعَادَةُ وَ ضِدَّهَا الشَّقَاوَةَ وَ التَّوْبَةُ وَ ضِدَّهَا الْإِصْرَارَ وَ الِاسْتِغْفَارُ وَ ضِدَّهُ الِاغْتِرَارَ وَ الْمُحَافَظَةُ وَ ضِدَّهَا التَّهَاوُنَ وَ الدُّعَاءُ وَ ضِدَّهُ الِاسْتِنْکَافَ وَ النَّشَاطُ وَ ضِدَّهُ الْکَسَلَ وَ الْفَرَحُ وَ ضِدَّهُ الْحَزَنَ وَ الْأُلْفَةُ وَ ضِدَّهَا الْفُرْقَةَ وَ السَّخَاءُ وَ ضِدَّهُ الْبُخْلَ فَلَا تَجْتَمِعُ هَذِهِ الْخِصَالُ کُلُّهَا مِنْ أَجْنَادِ الْعَقْلِ إِلَّا فِی نَبِیٍّ أَوْ وَصِیِّ نَبِیٍّ أَوْ مُؤْمِنٍ قَدِ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ وَ أَمَّا سَائِرُ ذَلِکَ مِنْ مَوَالِینَا فَإِنَّ أَحَدَهُمْ لَا یَخْلُو مِنْ أَنْ یَکُونَ فِیهِ بَعْضُ هَذِهِ الْجُنُودِ حَتَّى یَسْتَکْمِلَ وَ یَنْقَى مِنْ جُنُودِ الْجَهْلِ فَعِنْدَ ذَلِکَ یَکُونُ فِی الدَّرَجَةِ الْعُلْیَا مَعَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْأَوْصِیَاءِ وَ إِنَّمَا یُدْرَکُ ذَلِکَ بِمَعْرِفَةِ الْعَقْلِ وَ جُنُودِهِ وَ بِمُجَانَبَةِ الْجَهْلِ وَ جُنُودِهِ وَفَّقَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکُمْ لِطَاعَتِهِ وَ مَرْضَاتِه‌ (5)؛ سماعه گوید خدمت حضرت صادق (علیه السّلام) بودم و جمعی از دوستانش هم حضور داشتند که از عقل و جهل ذکری به میان آمد حضرت فرمود: عقل و لشکرش و جهل و لشکرش را بشناسید، سماعه گوید من عرض کردم قربانت گردم غیر از آنچه شما به ما فهمانیده اید نمی دانیم. حضرت فرمود خدای عز و جل عقل را از نور خویش و از طرف راست عرش آفرید و آن مخلوق اول از روحانیین است... سپس جهل را تاریک و از دریای شور و تلخ آفرید... سپس برای عقل هفتاد و پنج لشکر قرار داد... پس هفتاد و پنج لشکر به جهل عطا کرد. و هفتاد و پنج لشکری که به عقل عنایت کرد (و نیز هفتاد و پنج لشکر جهل) بدین قرار است؛ نیکی و آن وزیر عقل است و ضد او را بدی قرار داد، که آن وزیر جهل است؛ و ایمان و ضد آن کفر؛ و تصدیق حق و ضد آن انکار حق؛ و امیدواری و ضد آن نومیدی؛ و دادگری و ضد آن ستم؛ و خشنودی و ضد آن قهر و خشم؛ و سپاسگزاری و ضد آن ناسپاسی؛ و چشم داشت رحمت خدا و ضد آن یأس از رحمتش؛ و توکل و اعتماد به خدا و ضد آن حرص و آز؛ و نرم دلی و ضد آن سخت دلی؛ و مهربانی و ضد آن کینه توزی؛ و دانش و فهم و ضد آن نادانی؛ و شعور و ضد آن حماقت؛ و پاکدامنی و ضد آن بی باکی و رسوائی؛ و پارسائی و ضد آن دنیاپرستی؛ و خوشرفتاری و ضد آن بدرفتاری؛ پروا داشتن و ضد آن گستاخی؛ و فروتنی و ضد آن خودپسندی، و آرامی و ضد آن شتابزدگی؛ و خردمندی و ضد آن انتقام جوئی؛ و بی نیازی و ضد آن نیازمندی؛ و به یاد داشتن و ضد آن بی خبر بودن؛ و در خاطر نگه داشتن و ضد آن فراموشی؛ و مهرورزی و ضد آن دوری و کناره گیری؛ و قناعت و ضد آن حرص و آز؛ و تشریک مساعی و ضد آن دریغ و خودداری؛ و دوستی و ضد آن دشمنی؛ و پیمان داری و ضد آن پیمان شکنی؛ و فرمانبری و ضد آن نافرمانی؛ سرفرودی و ضد آن بلندی جستن؛ و سلامت و ضد آن مبتلا بودن؛ و دوستی و ضد آن تنفر و انزجار؛ و راستگوئی و ضد آن دروغگوئی؛ و حق و درستی و ضد آن باطل و نادرستی؛ و امانت و ضد آن خیانت؛ و پاکدلی و ضد آن ناپاکدلی؛ و چالاکی و ضد آن سستی؛ و زیرکی و ضد آن کودنی؛ و شناسائی و ضد آن ناشناسائی؛ و مدارا و رازداری و ضد آن راز فاش کردن؛ و یک روئی و ضد آن دغلی؛ و پرده پوشی و ضد آن فاش کردن؛ و نمازگزاردن و ضد آن تباه کردن نماز؛ و روزه گرفتن و ضد آن روزه خوردن؛ و جهاد کردن و ضد آن فرار از جهاد؛ و حج گزاردن و ضد آن پیمان حج شکستن و سخن نگهداری و ضد آن سخن چینی؛ و نیکی به پدر و مادر و ضد آن نافرمانی پدر و مادر؛ و با حقیقت بودن و ضد آن ریاکاری؛ و نیکی و شایستگی و ضد آن زشتی و ناشایستگی؛ و خودپوشی و ضد آن خود آرائی؛ و تقیه و ضد آن بی پروائی؛ و انصاف و ضد آن جانبداری باطل؛ و خودآرائی برای شوهر و ضد آن زنادادن؛ و پاکیزگی و ضد آن پلیدی؛ و حیا و آزرم و ضد آن بی حیائی؛ و میانه روی و ضد آن تجاوز از حد؛ و آسودگی و ضد آن خود را برنج انداختن؛ و آسان گیری و ضد آن سخت گیری؛ و برکت داشتن و ضد آن بی برکتی؛ و تندرستی و ضد آن گرفتاری؛ و اعتدال و ضد آن افزون طلبی؛ و موافقت با حق و ضد آن پیروی از هوس؛ و سنگینی و متانت و ضد آن سبکی و جلفی؛ و سعادت و ضد آن شقاوت؛ و توبه و ضد آن سستی و کسالت؛ و خوشدلی و ضد آن اندوهگینی؛ مأنوس شدن و ضد آن کناره گرفتن؛ و سخاوت و ضد آن بخیل بودن. پس تمام این صفات (هفتاد و پنجگانه) که لشکریان عقلند جز در پیغمبر و جانشین او و مؤمنی که خدا دلش را به ایمان آزموده جمع نشود، اما دوستان دیگر ما برخی از اینها را دارند تا متدرجا همه را دریابند و از لشکریان جهل پاک شوند آن گاه با پیغمبران و اوصیاءشان در مقام اعلی همراه شوند و این سعادت جز با شناختن عقل و لشکریانش و دوری از جهل و لشکریانش بدست نیاید خدا ما و شما را به فرمانبری و طلب ثوابش موفق دارد. (6)
برای فهم و دریافت مراد این روایت، توجه به چند نکته اهمیت دارد:
1. در روایات معصومان، گاهی مقصود از عقل، « عقل کل » یعنی عقل عالم کبیر است که در مقابل آن « وهم کل » یعنی شیطان قرار دارد و گاهی نیز مقصود از آن، « عقل مجرّد » در انسان است که در مقابل آن « قوه ی واهمه » است (7)، البته این عقل جزئی، مظهر آن « عقل کل » است. اولی عقلِ در سیرِ نزول و دومی عقلِ در سیرِ صعود است. از مباحث پیشین دانسته شد (مفهوم شناسی عقل و عشق) که عقول جزئی با رهایی از چنگال وهم، مخالفت ورزیدن با شهوات، خودشناسی، آغاز و انجام شناسی و...، عقل کلی می گردند. بر این اساس؛ انسانی که سراسر مملکت وجودش را در اختیار « عقل کل » قرار داده و کاری کرده که شیطانش نیز با دستان او ایمان آورده (8) و دارِ طبیعت نتوانسته در نفس کامله اش تصرفی کند، استبعادی ندارد که صاحب « عقل کل » گردد و لبریز از این حقیقت باشد و اساساً حقیقت او همان صادرِ اول و اولِ مخلوق از روحانیین تلقی شود!
2. شواهدی بر این مطلب گواهی می دهند که مقصود از عقلی که در این روایت به عنوان فرمانده سپاه معرفی شده است، « عقل مجرّد » در انسان نیست، بلکه « عقل کل » است؛ زیرا خصایصی که در این روایت برای عقل ذکر شده مانند این که عقل، اوّل خلقِ از روحانیین است و...، به « عقل کل » اختصاص دارد؛ علاوه بر این که در این روایت خلقت جهل، پس از عقل، دانسته شده است. بنابراین؛ باید مربوط به سلسله نزول باشد که در آن عقل بر جهل مقدم است، نه سیر صعود یعنی عقل و جهل جزئی که خلقت عقل پس از خلقت جهل است. (9)
3. در هر صورت چه مقصود از عقل در این روایت عقل کل باشد و عقول جزئی مظهر آن و چه مراد از آن عقول جزئی باشد، در هر حال برای عقل و جهل سربازانی وجود دارد، نهایت این که این سربازان برای عقول جزئی از باب مظهریت است.
4. روشن است حتی اگر مقصود از عقل در روایت عقول جزئیه باشد، عقل و جهلِ فرمانده را باید یک امر وجودی دانست.
توضیح این که اگر چه جهل در مقابل علم (10) قرار داده شده است، اما از مباحث پیشین دانسته شد که در روایات هوای نفس و شهوت، در مقابل عقل (11) و همچنین جهل در برابر عقل (12) به کار رفته است؛ حتی در روایت هشام در فقره سیزدهم، جهل در مقابل عقل (13) و در فقره بیست و یکم، جهل در مقابل علم قرار گرفته است. (14) در روایت مورد بحث نیز علم از جنود عقل، و جهل از جنود جهل شمرده شده و این دو در مقابل یکدیگر قرار گرفته اند؛ همان گونه که فرماندهان آنها (عقل و جهل) در مقابل یکدیگر صف آرایی کرده اند.
سرّ این تفاوت ها در آن است که گاه جهل به معنای نادانی یا عدم علم است و گاه به معنای شهوت و عملی نسنجیده. جهل به معنای اول امر عدمی محسوب می شود، اما به معنای دوم امری است وجودی که در مقابل عقل قرار می گیرد (15) و این عقل و جهل وجودی دو نیروی متضاد در آدمی را تشکیل می دهند که همیشه در تنازع با همدیگرند. (16)
به عبارت دیگر؛ مقصود از جهلی که فرمانده ی سپاه است با جهلی که سرباز است، متفاوت است. جهل فرمانده، همان نیروی وجودی و شهوت است که در مقابل نیروی وجودی دیگر یعنی عقل قرار می گیرد و چون امری وجودی است،
دارای لشکر و سپاه فراوان است. از جمله آثار و لشکریان عقل، علم است؛ زیرا لازمه ی پیروی از عقل، فراگیری دانش است. از سوی دیگر جهل به معنای نادانی و فقدان علم از سپاهیان نیروی جهل و شهوت است؛ زیرا که لازمه ی جهل و شهوت، ترک علم و دانش است. (17)
5. در این روایت، امام صادق (علیه السّلام) هفتاد و پنج سرباز برای عقل و هفتاد و پنج سرباز برای جهل معرفی کرده است. بدیهی است که، محدود کردن این جنود به عدد خاص از قبیل محدود کردن به کلیات و مهمات است، نه این که امام خواسته باشد سربازان را در این عدد منحصر نماید. (18)
6. در این روایت، امام (علیه السّلام) خیر را وزیر عقل و شرّ را وزیر جهل قرار داده است. منظور از خیر همان فطرت مخمور به روحانیت است؛ یعنی فطرت عشق به کمال مطلق و سعادت مطلق و فطرت تنفر از نقص که دومی فرع و تابع اولی است. و مراد از شر، فطرت محکوم به طبیعت و محجوب به احکام آن است. (19)
هر شرّی که از انسان صادر می شود به واسطه آن است که حجاب ها فطرت را در بر گرفته اند و پیامبران شریعت را برای تخلص فطرت از حجاب های ظلمانی طبیعت و کمک به فطرت داخلی، آورده اند. (20)
نکته ی پایانی این که، بیانی و شرح فضایل و رذایلی که در این روایت آمده، نیازمند تدوین کتابی مستقل است و این نوشتار را گنجایش آن نیست که به همه ی آنها بپردازد. بر این اساس؛ به همین مقدار بسنده می شود و با نگاهی به این روایت، برخی از جنود عقل و جهل در زندگی امام حسین (علیه السّلام) و نهضت عاشورا تبیین می گردد.
بخش دوم: کربلا و جنود عقل و جهل
توجه به آنچه تاکنون بیان شد و توضیح عناوینی مانند: الف: معرفی سربازان عقل و جهل در کربلا؛ ب. ارزیابی موفقیت سربازان عقل در کربلا، می تواند ما را در تحلیل حادثه عاشورا از این نگاه و منظر، یاری رساند.
الف. معرفی سربازان عقل و جهل در کربلا
کربلا میدان حنگی است که در آن فضایل اخلاقی در مقابل رذایل اخلاقی قرار گرفته است. از این رو امام حسین (علیه السّلام) می فرماید: « مثلی لایباع مثله » (21)، یا « وعلی الاسلام السّلام اذ قد بلیت الامه براع مثل یزید ». (22) در وجود امام حسین (علیه السّلام) عقل به حاکمیت رسیده و حجاب های ظلمانی و نورانی به کنار افکنده شد، در آن وجود مبارک شیطان و جنودش تسلیم گشته و در بند و اسارت گرفتار آمده بودند. بر این اساس؛ نه تنها خود در سیر به سر می برد، بلکه همچون چراغی نورانی بود که راه گم کردگان را هدایت می نمود. (23)
او چراغ هدایت و سفینه ی نجات است، (24) چراغ هدایت برای آنهایی که در ظلمات جهل گرفتار آمدند (25) و کشتی نجات برای آنهایی که در گرداب دنیا دست و پا می زنند. (26)
کربلا مظهر دنیاطلبی جنود جهل و نمایانگر چهره ی سربازانی است که به امید رسیدن به حکومت، مکنت، مال و جاه، به آن همه جنایت دست زدند. (27) امام (علیه السّلام) در جمله ای زیبا آنها را معرفی می کند: « الناس عبید الدنیا و الدین لعق علی السنتهم یحوطونه ما درّت معاشیهم فاذا محّصوا بالبلاء قل الدّیانون » (28)؛ مردم بنده ی دنیایند و دین لقله ی زبان آنهاست و تا آن جا دین را می طلبند که دنیایشان به خطر نیفتد و آن گاه که آزمایش شوند، دین داران اندکند.
اینها همان هایی بودند که در حجاب ظلمانی و گرداب دنیا گرفتار آمده بودند. در نتیجه نور عقل را نمی دیدند و به نصایح و تذکر امام توجهی نمی نمودند. امام حسین (علیه السّلام) در آن هنگام که جنود جهل سر و صدا و هلهله می کردند تا موعظه و نصیحت وی را نشنوند، از این سرّ پرده بر می دارد و می فرماید: علت این کارها و هیاهوها و جار و جنجال های شما این است که شکم هایتان از حرام سیر شده است. (29)
همچنین می توان گفت: در کربلا، خیر یعنی عشق به کمال و تنفر از نقص در مقابل شرّ یعنی فطرت زنگار گرفته از طبیعت قرار گرفته است. امام حسین (علیه السّلام) در این باره می فرماید:« ارجو ان یکون خیراً ما ارادالله بنا قتلنا ام ظفرنا » (30) و آن گاه که از هدف قیام خود سخن می گوید، می فرماید: « انی لم اخرج اشراً و لا بطراً و لا مفسداً و لا ظالماً بل خرجت لطلب الاصلاح فی امه جدی » (31). زمانی که شمر به زهیر خطاب می کند و می گوید: چیزی نمانده که تو و حسین کشته شوید، زهیر در جواب آن جاهل می گوید: « فبالموت تخوفنی فو الله الموت معه احبّ الیّ من الخلد معکم » (32) آیا این غیر از عشق به کمال و تنفر از نقص چیز دیگری می تواند باشد؟!
در کربلا هر یک از سربازان عقل و جهل به جلوه آرایی پرداختند که ما در این مختصر به بیان گوشه ای از آن اکتفا کرده و مفصل آن را به فرصت دیگر موکول می کنیم.
1. ایمان و کفر
ایمان غیر از علم است؛ چرا که علم شناخت است و ایمان گرایش. در نهضت حسینی گرایش به خدا به اوج خود رسید و شاهد آن گفت و گویی است که بین امام و اصحابش در شب عاشورا به وقوع پیوست. (33) آیا انسانی که بهره ای از ایمان ندارد، اگر علم داشته باشد که پایان کارش مرگ است، باز برخواسته خود پافشاری می کند و تسلیم نمی شود؟!
امام حسین (علیه السّلام) در بیانی - بعد از ترسیم وضعیت اجتماعی زمانه خود - می فرماید: « مگر نمی بینید که حق و عدالت اجرا نمی شود و مردم دست از باطل نمی کشند؟! در چنین محیط فاسد و آلوده ای هر فرد با ایمانی آرزومند مرگ و ملاقات پروردگار است ». (34) پس در قیام عاشورا شهادت طلبی را می توان نشانه ای بر ایمان قوی اصحاب امام حسین (علیه السّلام) به حساب آورد. امام صادق (علیه السّلام) درباره حضرت عباس (علیه السّلام) می فرماید: کان عمنّا العباس بن علی علیه السّلام نافذ البصیره، صلیب الایمان... (35)، آیا بدون ایمان به خدا می توان بر عاطفه فایق آمد؟! این کربلاست که چشم ها را خیره و از فایق شدن ایمان بر عاطفه حکایت می کند که از باب نمونه تنها به دو مورد بسنده می کنیم: محمد بن بشیر حضرمی برای نجات فرزندش از اسارت حاضر نشد امام (علیه السّلام) را تنها بگذارد و گفت طعمه ی گرگان شوم، اگر چنین کنم (36) و همچنین امام عمرو آن گاه که دشمن سر فرزندش را به سمت او پرتاب می کند، آن سر را به سوی دشمن پرتاب می کند. (37)
2. عدل و جور
انسان عادل آن انسانی است که قوای سه گانه ی شیطانی، غضبی و شَهَوی، در وجود او از اعتدال برخوردار باشند و جانب افراط و تفریط را به خود نگیرند. (38)
چنین انسانی نه به خود ظلم می کند و نه به خدا و نه به خلق خدا. از این روست که امام (علیه السّلام)، این مظهر عدالت، هم موجبات ظلم به خود و خدا را از خود دور می کند و هم نسبت به حقوق دیگران احترام قایل است. آن حضرت زمین کربلا را از مالکان آن منطقه خریداری می نمایند و منطقه ای به وسعت چهار میل در چهار میل را وقف می کند (39) تا خود و یارانش در زمین غصبی دفن نشوند. همچنین دستور می دهد که در روز عاشورا اعلام نمایند: هر کس بدهکار است با من نباشد. (40) این عدالت و نفی تبعیض امام (علیه السّلام) بود که « اسلم » غلام ترک را واداشت تا با لبخندی افتخارآمیز این جهان را وداع گوید. (41)
اما در طرف مقابل گروهی بودند که از انجام هیچ جنایت و ظلمی ابا نداشتند؛ از کشتن مهمان (42) گرفته تا کشتن اطفال (43)، بستن آب بر آنان (44)، غارت کردن (45) و آتش زدن خیمه ها (46)، عدم مراعات قوانین متداول در جنگ هایی که عرب انجام می داد (47)، بی حرمتی به اجساد (48) و صدها جنایت دیگر که قلم از نوشتن آن شرم دارد.
3. رضا و سخط
رضا فوق تسلیم و پایین تر از مقام فنا است و عبارت است از: فرحناکی عبد از حق و خشنودی نسبت به مراد و قضا و قدر او، و این خود مراتبی دارد: الف. رضا به مقام ربوبیت حق؛ یعنی عبد خود را از سلطنت شیطان خارج کند و به ربوبیت الهی خشنود شود. ب. رضا به قضا و قدر الهی و خشنودی از پیش آمدهای گوارا و ناگوار (49). ج. رضا به رضای الهی. (50)
این امام حسین (علیه السّلام) است که گاهی می فرماید: « اسلک یا ذاالجلال و الاکرام بحق هذا القبر و من فیه، ما اخترت من امری هذا ما هولک رضی؛ ای خدای ذی الجلال و الاکرام! تو را به حق این قبر و صاحب آن قسم می دهم آنچه را که رضای تو و پیغمبر تو در آن است برای من مقدر نمائی » (51) و زمانی بیان می دارد: « صبراً علی قضائک یا رب لااله سواک؛ بر قضای تو صبر می کنم ای رب و پروردگاری که غیر تو الهی نیست » (52) و در کلامی دیگر از عالی ترین مرتبه رضا سخن به میان می آورد و می فرماید: « رضی الله رضانا اهل البیت »؛ خشنودی و خواسته ی خدا همانا خشنودی و خواسته یما اهل بیت است (پسندم آنچه را جانان پسندد) (53). البته ممکن است که این جمله به مقام عالی تری اشاره داشته باشد و آن مقام، عبارت است از: مقام قرب فرایض که بقای بعد از فنا است. (54) و این زینب است که در گودی قتلگاه، وقتی با بدن قطعه قطعه برادر روبرو می شود، می فرماید: « اللهم تقبل هذاالقربان »؛ خدا این قربانی را از ما بپذیر. (55)
اما گروه مقابل کسانی اند که رضایت خلق را بر رضایت خدا ترجیح داده اند (56) و به همین دلیل است که آن خطیب تمجید کننده و مداح معاویه و یزید در مسجد شام، مورد عتاب امام سجّاد (علیه السّلام) قرار گرفت که: « ویلک ایها الخاطب اشتریت مرضاه المخلوق بسخط الخالق فتبوّاً مقعدک من النار »؛ هان ای خطیب! وای بر تو! خشنودی خاطر آفریدگان نیازمند و ناتوان را به خشم خدای توان خریدی! اینک جایگاه خود را در آتش شعله ور دوزخ آماده بنگر و خود را برای آن جا آماده ساز. (57)
4. شکر و کفران
شکر عبارت است از: قدردانی کردن از نعمت های منعم که در قلب و زبان و جوارح ظاهر می گردد و بدیهی است که بر معرفت منعم و نعمت های او متوقف است. (58) دعای عرفه امام حسین (علیه السّلام) مالامال از شکرگذاری نسبت به پروردگار جهانیان است (59). امام (علیه السّلام) در ادامه شکر زبانی، کربلا را به صحنه نمایش شکر جوارحی و قلبی مبدل ساخت. (60) او حتی از عروه الغفاری که شیخی کبیر بود، تشکر نمود و فرمود: « شکرالله لک افعالک یا شیخ » (61). با این که یک پیرمرد از کار افتاده، در صحنه کارزار، کارایی چندانی ندارد! اما گروه مقابل از آن جهت که در گناه غوطه می خوردند، از شکر به تمام اقسامش بی بهره بودند؛ حتی در مواردی که انتظار جایزه و یا تشکر از مقام بالا دست را داشتند، با کفران از طرف هم کیشان خود روبرو می شدند. (62)
5. توکل و حرص
توکل عبارت است از: واگذار نمودن جمیع امور به مالک آن (63) و به تعبیر بعضی از عرفا: التوکل طرح البدن فی العبودیه و تعلق القلب بالربوبیه. (64) توکل بر چهار پایه استوار است: الف. موکّل ایمان دارد که وکیل عالم به نیازهاست؛ ب. موکّل ایمان دارد که وکیل قادر به رفع نیازهای موکّل است؛ ج. موکّل ایمان دارد که وکیل از بخل مبرّا است؛ د. موکّل ایمان دارد که وکیل به موکّل خویش محبت دارد. (65)
در مقابلِ توکل، حرص به دنیا قرار دارد که حضرت علی (علیه السّلام) از آن به عنوان بالاترین ذلت نام برده است. (66) امیرمؤمنان (علیه السّلام) در وصیتش به امام حسین (علیه السّلام) این گونه می فرماید: ای بنی الحرص مفتاح التعب و مطیّه النصب وداعٍ الی التقحُّم فی الذنوب »؛ پسر جان! حرص کلید رنج است، و مرکب مشقت و باعث فرو رفتن در گناه. (67) امام حسین (علیه السّلام) در برخورد با سپاه حرّ، بعد از اشاره به پیمان شکنی آنان فرمود: « سیغنی الله عنکم »؛ خدا مرا از شما بی نیاز خواهد کرد. (68) آن هنگام که خبرهای کوفه را شنید گفت: « حسبی الله ونعم الوکیل »؛ بس است مرا خدا و چه خوب وکیلی است. (69) در صبح عاشورا فرمود: « اللهم انت ثقتی فی کل کرب و انت رجائی فی کل شده... »؛ پروردگارا! تو در هر اندوهی پشت و پناه منی و در هر سختی امید و تکیه گاه من هستی. (70) و در آخرین لحظات این گونه زمزمه می کرد که: «... اوتوکل علیک کافیاً... ». (71) اما حرص به دنیا و اتکال به غیر خدا در گروه مقابل، آن چنان مشهود است که نیاز به بیان ندارد. (72)
6. زهد و رغبت
زهد عبارت است از: بی میلی و بی رغبتی به دنیا که نوعاً مقارن با ترک و اِعراض از دنیاست و دارای درجاتی است که عبارت اند از: الف. اِعراض از دنیا برای رسیدن به نعمت های آخرت (زهد عامه). ب. اعراض از لذایذ شهوانی برای رسیدن به مقامات عقلانی (زهد خاصه). ج. ترک لذات روحانی برای رسیدن به مشاهده ی جمال الهی (زهد اخص خواص). این همان زهد حقیقی است که برای خدا، غیر خدا ترک می شود. (73)

خلاف طریقت بود که اولیا *** تمنا کنند از خد جز خدا (74)

امام صادق (علیه السّلام) فرمود: « الزّهد مفتاح باب الاخره...، و هو ترک کلّ شیء یشغلک عن الله من غیر تاسّف علی فوتها... »؛ زهد، کلید در بهشت است... زهد، ترک کردن هر چیزی است که مشغول کند آدمی را از حضرت باری تعالی، و دریغ نداشتن است بر فوت دنیا. (75) امام حسین (علیه السّلام) در دعای عرفه این گونه با خدایش نجوا می کند: « انت الذی اشرقت الانوار فی قلوب اولیائک حتی عرفوک و وحدّوک و انت الذی ازلت الاغیار عن قلوب احبائک حتی لم یحبُّوا سواک و لم یلجئو الی غیرک... ماذا وجد من فقدک و ماالذی فقد من وجدک »؛ تویی که به انوار بر دل اولیائت طلوع کردی تا به مقام معرفتت نایل شدند و ترا به یکتایی شناختند، تویی که از دل دوستان و مشتاقانت توجه به اغیار را محو کردی تا غیر تو را دوست نداشته و جز درگاهت به جایی پناه نبرند... آن که ترا نیافت چه یافته و آن که ترا یافت چه نیافته است. (76)
کربلا سرزمینی است که در آن عالی ترین درجه زهد، توسط امام حسین (علیه السّلام) و یارانش به نمایش درآمد. در یک طرف فردی همچون زهیر بن قین قرار دارد که به عشق وصال، آن همه حشم وخدم، از شتر گرفته تا گوسفند و... را رها می کند و در رکاب اباعبدالله (علیه السّلام) به شهد شهادت می رسد (77) و در سوی دیگر افرادی وجود دارند که حتی از پیراهن کهنه اباعبدالله (علیه السّلام) نمی گذرند و آن حضرت را عریان و بی کفن در صحرای سوزان کربلا رها می کنند.
7. رَهبت و جرأت
رهبت به معنای خوف از حق است (78) و درجاتی دارد. بالاترین درجه اش خوف اولیای الهی است که در آن نفسانیت و انانیت وجود ندارد و از مشاهده ی جمال باری تعالی حاصل می شود؛ چون در هر جمالی، جلال و عظمتی نهفته است و خوف از مشاهده عظمت ناشی می شود و شاید این جمله دعای عرفه که « واجعلنی اخشاک کانی اراک » اشاره به همین نکته باشد. آن که در دل خوف خدا داشته باشد، از غیر خدا باکی ندارد. از این رو می فرماید: « لولم یکن لی فی الدنیا
ملجاء ولا مأوی لما بایعت یزید بن معاویة »؛ اگر در دنیا ملجا و پناگاهی هم برای من نباشد، با یزید بن معاویه بیعت نخواهم کرد. (79) آن حضرت در شب عاشورا از اصحابش می خواهد که از تاریکی شب استفاده کنند و خود را نجات دهند؛ زیرا آنان تنها با آن حضرت سر جنگ دارند و اگر او را از میان بردارند کاری به کار دیگران ندارند: « فلیس المطلوب غیری، ولو قتلونی مافکروا فیکم... » (80). همین خوف است که باعث می شود « حنظله بن سعد تهامی » بدن خود را سپر وجود امام (علیه السّلام) کند و تیرها و نیزه ها را به جان بخرد (81)؛ « سعید بن عبدالله حنفی » در پیش روی امام (علیه السّلام) بایستد و خود را آماج تیرهای دشمن قرار دهد تا امام (علیه السّلام) نمازش را بخواند (82)؛ « عمرو بن قرطه » نیزه های پرتاب شده به سمت امام (علیه السّلام) را با دست بگیرد (83) و زینب در مجلس ابن زیاد او را فاسق و فاجر بخواند (84) و در مجلس یزید وی و اصحابش را حزب شیطان معرفی نماید. (85)
در مقابل اینان، گروهی بودند که نه تنها از درجه عالی خوف بی بهره بودند، بلکه با جرأت بر معاصی در برابر اولین درجه از درجات رَهبت قرار گرفتند. (86)
8. تواضع و کبر
گرچه در عرف و لغت تواضع اظهار کوچکی است (87)، اما همچون کبر از صفات نفسانی است (88) و دارای درجات و مراتبی است که بالاترین آنها تواضع انبیا و اولیای الهی است. آنها با مشاهده ی کمال ربوبیت و نقص عبودیت (89) در پیشگاه خداوند و مظاهر جمال و جلال آن ذات مقدس، متواضع می شوند. (90)
از این رو امام حسین (علیه السّلام) با فقرا همسفره می شود و از آنها برای پذیرایی دعوت به عمل می آورد (91)، یا گونه مبارکش را بر مقام می گذارد و گریه کنان می فرماید: « عبیدک ببابک...، سائلک ببابک، مسکینک ببابک »؛ بنده ات، سائلت و مسکینت به در خانه ی توست (92) و در کربلا گرچه در برابر جنود جهل تسلیم نگردید و مرگ سرخ را بر کرنش در مقابل ستمگران ترجیح داد (93) اما در برخورد با خدا و خلق خدا آن گونه بود که عالی ترین درجه ی تواضع را به نمایش گذاشت. (94)
در مقابل، کافی است که این گفته حضرت زینب (سلام الله علیها) را به مردم کوفه مورد توجه قرار دهیم که: آیا جز لاف و تکبر و فساد... چیزی دیگری در شما هست؟ (95)
9. صبر و جزع
صبر عبارت است از: شکایت ننمودن از ناگواری ها (96)، و دارای مراتبی است که مرتبه ی متوسطه آن خود درجاتی دارد - صبر بر بلیات و مصیبات و صبر بر اطاعت خدا و صبر از معصیت و گناه - (97) و عالی ترین مرتبه اش صبر عن الله (98) است و صبر عن الله همان صبر مشتاقان و محبوبان جمال است که به ناچار باید برای اطاعتِ از خود جمیل، از جمال آن محجوب باشند. از این رو هر چه محبت و عشق زیادتر باشد، صبر بر مفارقت بیشتر است (99) و این همان چیزی است که علی (علیه السّلام) در دعای کمیل می فرماید: « وهبنی صبرت علی عذابک، فکیف اصبر علی فراقک »، اما در کربلا جلوه صبر چشم ها را خیره می کند و این صبر است که با تمام مراتبش به جلوه آرایی می پردازد.
در وصف سوید بن عمرو گفته می شود که او بسیار نماز می خواند و در زمان جنگ بسان شیر، شجاع بود و در مشکلات از روحیه ی صبر و مقاومت برخوردار بود. (100) البته این به « سوید » اختصاص ندارد، بلکه تمامی یاران اباعبدالله این گونه بودند؛ زیرا آن حضرت در یکی از منازلِ بین راه هشدار داده بود که هر کس توان تحمل تیزی شمشیر و ضربت نیزه ها را ندارد، برگردد (101) و یاران به جا مانده، همان گونه بودند که آن امام (علیه السّلام) می خواست، (102) و خود در لحظات آخر این گونه مناجات می کند که: صبراً علی قضائک یا رب لا اله سواک... (103). و درجایی دیگر تحمل مشکلات و آسان بودنش را در سایه ی آگاهی خدا از حال بنده اش ارزیابی می فرماید « هون علیّ ما نزل بی انه بعین الله »؛ آنچه اندوه و مصیبت را برایم آسان می کند، این است که خداوند می بیند. (104)
10. وفا و غدر
در کربلا، عباس بن علی (علیه السّلام) الگوی وفاداری محسوب می شود (105). سه برادرش را به یاری امام ترغیب نمود (106). امان نامه ی شمر را رد کرد و فرمود افتخار من این است که سرورم حسین فرزند فاطمه است. (107) و آن گاه که به کنار شریعه ی فرات رسید، به یاد تشنگی امامش آب ننوشید (108).

آب شرمنده ی ایثار علمدار تو شد *** که چرا تشنه از او این همه بی تاب گذشت

زمانی که یزید عَلَم علمدار کربلا را مشاهده کرد که جای سالمی در او نیست، این گونه گفت: « هکذا یکون وفا الاخ لاخیه »؛ این است وفای برادر به برادر! (109) البته این فضیلت اختصاصی به قمر بنی هاشم ندارد؛ چرا که در کلام امام (علیه السّلام) می خوانیم: « فانی لااعلم اصحاباً اوفی و لاخیراً من اصحابی »؛ با وفاتر و بهتر از اصحابم کسی را سراغ ندارم. (110) اصحاب آن حضرت (علیه السّلام) نیز در قول (111) و فعل این فرموده امام را به اثبات رسانیده اند.
اما در مقابلِ این طلایه داران وفا، مردم کوفه قرار دارند که به پیمان شکنی معروف اند و با این که خود از امام دعوت کردند که به کوفه بیاید، بر او شمشیر کشیدند و از این روی با « یا اهل الختل و الغدر »؛ ای نیرنگ بازان و پیمان شکنان! (112) مورد عتاب قرار گرفتند.
11. اخلاص و شوب
آن حضرت در مکه فرمود: « من کان باذلاً فینا مهجته موطِناً نفسه علی لقاء الله فلیرحل معنا »؛ هر کس آماده فداکاری و جانبازی در راه ما است و خویشتن را آماده ی مرگ نموده با ما کوچ کند (113)، یا با جمله ای ابراز می دارد که انگیزه ی من از قیام، رسیدن به حطام دنیایی نیست (114)، و حوادث کربلا این مطلب را به وضوح اثبات نموده است.
12. کتمان و افشا
رازداری و کتمان در کربلا با کاری که قیس بن مسهّر صیداوی انجام داد، به نمایش گذاشته شده است. (115)
13. صلاة و اضاعه
در زیارت امام حسین (علیه السّلام) آمده است: « اشهد انک قد اقمت الصلوة... » (116). آن حضرت در ظهر عاشورا نماز خوف را به جماعت اقامه کردند (117) و شب عاشورا را از دشمن مهلت گرفتند تا به عبادت و راز و نیاز بپردازند (118). آن شب خیمه های عاشورائیان همچون کندوی عسل بود: « لهم دویّ کدویّ النحل » (119)، که زمزمه ی نماز و نیایش از آنها به گوش می رسید، و زینب آن شیرزن کربلا حتی در آن مصائب و بلاها نماز شب را ترک نکرد. (120)
اما گروه مقابل، کسانی بودند که صلاة را اضاعه (121) کردند و حقیقت صلاة (نماز) را در حال نماز، آماج تیرها و نیزه ها قرار دادند.
14. توبه و اصرار
قافله سالار توبه در کربلا حرّ بن یزید ریاحی است (122)، البته افرادی هم در لشکر جهل بودند که با توبه به لشکر عقل پیوستند. شرح بازگشت آنان در جای خود به صورت مشروح بیان شده است. (123)
ب. ارزیابی موفقیت سربازان عقل در کربلا
واژه ی « پیروزی » در فارسی مرادف کلماتی؛ همچون « فوز »، « غلبه » و « ظفر » در عربی است.
واژه ی « فوز »: مفردات راغب درباره واژه ی فوز می گوید: « الفوز الظفر بالخیر »؛ فوز و رستگاری همانا ظفر به خیر است. قرآن از خریدن جان مؤمنان به فوز عظیم تعبیر می کند. (124) آن گاه که بر فرق قرآن ناطق ضربت شمشیر جهل فرود می آید، می فرماید: « فزت و رب الکعبه »؛ به خدای کعبه رستگار شدم. ما در خطاب خود به شهدای کربلا این گونه می گوییم: « اشهد انکم الشهداء و السعداء و انکم الفائزون » (125).
واژه ی « غلبه »: از طرفی در قرآن بیان شده است که، پیروزی خداوند و رسولانش حتمی است: « کتب الله لاغلبن انا و رسلی » (126)، حزب خدا پیروز است: « فان حزب الله هم الغالبون » (127) و در همه جبهه ها سربازان خداوند پیروزند: « انّ جندنا لهم الغالبون » (128) و از طرف دیگر همان واژه ی غلبه در مقابل کشته شدن آمده است (129)، در حالی که در مواردی دیگر به شهادت و کشته شدن فتح و پیروزی اطلاق شده است. (130)
از این رو باید گفت: مقصود از این واژه ها گاهی پیروزی ظاهری است (131) و گاهی پیروزی واقعی (132) و در ارزیابی پیروزی واقعی، باید جیزهایی غیر از کشتن و کشته شدن، مورد لحاظ قرار گیرند. پیروزی واقعی با رسیدن به مقصد و تحقق هدفِ مبارزه و نبرد، به دست می آید و از آن جا که در کربلا هدف عقل و جنود آن به تحقق پیوست، پیروزی با آنها بود، گرچه صحرای کربلا از خون آنان رنگین گردید.
به عبارت دیگر؛ همان گونه که از مباحث گذشته روشن شد، سرمایه وجودی انسان به عقلی است که در وجود او نهفته است و آن گاه که نور عقل در پس پرده حجاب های ظلمانی به خاموشی گراییده شود، آنچه از انسان سلب می گردد، حیات است و بس. (133) چنین انسانی هم خود از آن نور دور است و هم دیگران را نهی می کند، هم نائی است و هم ناهی (134). او همچون سنگِ دهنه ی نهر آب، نمی گذارد که آب حیات به تشنه کامان برسد و مانند خار راهی است که نه خود می رود و نه می گذارد دیگران بروند. به همین سبب قرآن می فرماید: شیطان و ذریه اش مأموریت دارند که راه را ببندند (135). و بر خداست که به مقتضای رحمت خودش مانع زدایی کند (136). این وظیفه ی مهم بر دوش انسان کامل است که رحمه للعالمین است و بر اوست که راهزنان کوی دوست را از میان بردارد و شیطان را در انزوا قرار دهد. البته چنین کاری بدون جنگ میسر نیست و با جنگ و قتال است که عارف به وصال می رسد و در کربلا این امر مهم بر عهده امام حسین (علیه السّلام) بود، همانا انسان کاملی که جانش را فدا نمود تا بندگان خدا را از جهالت و سرگردانیِ گمراهی برهاند. (137) هدف این بود که عقل از بند شیطان نجات پیدا کند و از بردگی و اسارت شیطان رهایی یابد و این خار راه به کناری نهاده شود، تا جویندگان وصال حق، در پرتو نور عقل، هدایت گردند. در کربلا، این هدف محقق شد و به منصه ی ظهور رسید. کربلا نشان داد که عزت نفس با گناه و معصیت رابطه ای ندارد. (138) نفسی که پست است از ارتکاب هیچ جنایتی ابا ندارد (139) و آن انسانی از عزت واقعی بهره مند است که عقلش ذلت اسارت هوا و هوس را به دوش نکشد. کربلا نشان داد تا وقتی که انسان در اسارت یزید درونی به سر می برد، نمی تواند از امارت یزید بیرونی رهایی یابد. کربلا نشان داد که دنیاطلبی و آخرت گرایی، جهت حرکت (تیهی یا سیری) را مشخص می نمایند. جهت، سازنده ی صفات آدمی است و صفات منشأ رفتار. آن که در تیه دنیا گرفتار شده، هرگز به مقصد نمی رسد. کربلا چهره ضد دینی بنی امیه و پلیدی جهل و جنودش را به جهانیان نمایاند و افزون بر آن به آنانی که از این امر آگاهی داشتند، اما از ترس جان خود و دنیاطلبی، جرأت مبارزه با جنود جهل را نداشتند، روحیه جنگ جویی داد و فهماند چون آنها اسیر دنیایند، اسیر جنود جهل اند و باید چنین ذلتی را تحمل کنند و نجات و رهایی در موت و مرگ اختیاری (140) قرار دارد.
بله اگر جهل و جنود آن در کربلا قادر بودند از تابش نور عقل جلوگیری کنند و غبار و حجابی بر وی بیفکنند، به موفقیت و پیروزی نایل می شدند، اما آنان از چنین توفیقی بی نصیب بودند. از این رو می توان گفت پیروزی واقعی از آن عقل و جنودش بوده است، چه این که در هر جنگی ملاک پیروزی این است که کدام یک از دو طرف به هدف خود رسیده اند. این پیروزی آن چنان خیره کننده بود که پهنای زمان و مکان را در نوردید و جاودانی گردید و از این جهت است که امام حسین (علیه السّلام) می فرماید: « وَ إِن نُغلَب فَغَیرُ مُغَلَّبِینَا »؛ (141) و اگر به ظاهر مغلوب شویم، باز ما شکست ناپذیریم (142). امام سجاد (علیه السّلام) در جواب ابراهیم بن طلحه که سؤال کرد پیروزی با چه کسی بود؟ فرمود: « إِذَا أرَدت أن تَعلَمَ مَن غَلَبَ و دَخَلَ وَقتُ الصَّلَاهِ فَأذِّن ثُمَّ أقِم »؛ هرگاه خواستی بفهمی چه کسی غالب و فاتح شد در موقع نماز اذان و اقامه بگو! (143)

دشمنت کشت ولی نور تو خاموش گشت *** آری آن نور که خاموش نشود نور خداست
پی‌نوشت‌ها:
1. « او کسی است که در میان جمعیت درس نخوانده، رسولی از خودشان برانگیخت که آیاتش را بر آنها می خواند و آنها را تزکیه می کند ». جمعه، 2.
2. « خداوند رسولان خود را پی در پی اعزام کرد تا توانمندی های پنهان شده عقل ها را آشکار سازند ». نهج البلاغه، خطبه 1.
3. « هشام! خداوند پیامبران و رسولانش را برای مردم نفرستاده جز بدین منظور که خدا را بشناسند و در او تعقل کنند ». کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج 1، ص 16؛ محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج 6، ص 403.
4. « خون پاکش را در راه تو به خاک ریخت تا بندگانت را از جهالت و سرگردانی گمراهی نجات بخشد، در حالی که دنیا طلبان (کسانی که دنیا فریبشان داده بود) بر علیه او یک دست شده بودند. مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 98، ص 331.
5. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج 1، ص 29-21؛ امام خمینی (رحمه الله)، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص 20-15.
6. مصطفوی، سید جواد، ترجمه اصول کافی، ج 1، ص 26-24.
7. قوه ی واهمه نیز مجرد است، اما به تجرّدی پائین تر از تجرد عقلی.
8. در حدیث نبوی وارد شده است: « ما منکم إلّا و له شیطان. قالوا: و أنت یا رسول الله؟ قال: و أنا، إلّا أنّ الله أعاننی علیه، فأسلم علی یدیّ »؛ برای هر کدام از شما، شیطانی است. گفتند: حتّی برای شما ای پیامبر خدا؟ فرمود: و برای من هم، الّا این که خداوند مرا علیه شیطان کمک کرده، و او به دست من تسلیم شده است. نک: احسائی، ابن ابی جمهور، عوالی اللالی، ج 4، ص 97، ح 13؛ ابن حنبل، مسند احمد، ج 1، ص 257.
9. در قوس صعود به حسب قاعده « امکان اخس » اخسّ به اشرف منتهی می شود، اما در سلسله ی نزول به حسب قاعده « امکان اشرف » اشرف به اخسّ منتهی می گردد. ر. ک: امام خمینی (رحمه الله)، شرح جنود عقل و جهل، ص 33 و 257.
10. نک: همان، ص 41، 42، 44، 45، 63، 74، 75.
11. علاوه بر آنچه تاکنون گفته شد، به این عبارات توجه کنید: « مَن کَمُلَ عَقلُهُ استَهَانُ بِالشَّهَوَات ». الآمدی، عبدالواحد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ح 380، ص 52؛ « العَقلُ وَ الشَّهوَهُ ضِدَّان... » همان، ج 448، ص 53؛ و نک: همان، ح 840، ص 65؛ ح 6985، ص 305 و....
12. « لَاغِنَی کَالعَقلِ وَ لَا فَقرَ کَالجَهل ». سیدرضی، نهج البلاغه، حکمت 54؛ « العقلُ یَهدِی وَ یُنجِی وَ الجَهلُ یَغوِی وَ یُردِی ». الآمدی، عبدالواحد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص 52، ح 362.
13. « یا هشام... لکل شیء دلیلاً و دلیلُ العقلِ التفکر و دلیل التفکرِ الصَّمت و لک شیءٍ مطیّهً و مطیّه العقل التواضع و کفی بک جهلاً ان ترکب ما نهیتَ عنه ». فقره 13، روایت هشام.
14. « یا هشام، قلیل العمل من العالم (العاقل) مقبول مضاعف و کثیرالعمل من اهل الهوی و الجهل مردودٌ ». فقره 21، روایت هشام.
15. حضرت علی (علیه السّلام) در یبانی می فرماید: عاقل کسی است که بر هوای نفسش پیروز گردد: « العاقل من غلب هواه و لم یبع آخرته بدنیاه ». آمدی، عبدالواحد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص 54.
16. مروری دوباره به مباحث گذشته خصوصاً « عقل و ماهیت انسان » و « رابطه عقل و تقوا »، معنای این مطلب را که چگونه شهوت یک نیروی وجودی است و در مقابل عقل قرار دارد و این که اساساً مقصود از این گونه تعابیر چیست، روشن می نماید.
17. البته گفتنی است که در بین مردم از دو تقابل « علم و جهل » و « عقل و جهل »، تقابل اول بیش تر از تقابل دوم متعارف و مأنوس است، اما در کتاب های روایی، تقابل دوم (عقل و جهل)، بیش تر از تقابل اول استعمال و کاربرد دارد. به دلیل شیوع استعمال عقل در مقابل جهل در روایات، باب اول از کتاب اصول کافی، به « عقل وجهل » نامگذاری شده است. مرحوم مظفر، در بحث ادلّه حجیت خبر واحد، ج 2، ص 73، اصول الفقه، می گوید: « از دو تقابل مذکور، تقابل اصلی میان عقل و جهل است و تقابل علم و جهل، ناشی از تطورات مفهومی است که پس از عصر پیامبر (صلی الله علیه وآله و سلم) رخ داده است. به نظر ایشان، انتقال فلسفه یونانی به جامعه مسلمانان، موجب ظهور مفاهیم جدیدی برای برخی واژه ها شده است که از جمله آنها همین واژه جهل است ». در نتیجه تطور مفهومی فوق، معنای واژه جهل از عمل نسنجیده (مقابل عقل)، به نادانی (مقابل علم) گسترش یافته است. به هر حال اگر بخواهیم جهل را فقط به معنای نادانی و در مقابل علم بگیریم، در فهم متون دینی ای که واژه های جهل و علم در آنها با هم به کار رفته، دچار مشکل خواهیم شد؛ مثلاً در روایتی آمده است: « کَفَی بِالعَالِمِ جَهلاً ان یُنَافِیَ عِلمُهُ عَمَلَه؛ در جاهل بودن عالم، همین بس که علم و عمل او با هم منافات داشته باشد و به مقتضای علم خویش عمل نکند »؛ الآمدی، عبدالواحد، تصنیف غرر الحکم و دررالکلم، ص 153. در این روایت جهل به معنای عمل نکردن به مقتضای عمل خویش و عمل نسنجیده است لذا فرض « عالم جاهل » کاملاً ممکن خواهد بود.
18. ر. ک: امام خمینی (رحمه الله)، شرح جنود عقل و جهل، ص 64-61.
19. امام خمینی (رحمه الله)، شرح جنود عقل و جهل، ص 77-76.
20. امام خمینی (رحمه الله)، شرح جنود عقل و جهل، ص 82-79.
21. امام (علیه السّلام) در مجلس ولید این گونه او را مورد خطاب قرار داد « انا اهل بیت النبوه و معدن الرساله و مختلف الملائکه و مهبط الرحمه، بنا فتح الله و بنا یختم و یزید فاسق فاجر شارب الخمر قاتل النفس المحترمه معلن بالفسق و الفجور و مثلی لا یبایع مثله؛ بدانید که ما خاندان نبوت هستیم...؛ اما یزید این عنصر خودکامه ای که از من برای او بیعت می خواهید، مردکی گناه پیشه و بی دادگر و شراب خوار است؛ کسی است که دستش تا مرفق به خون بی گناهان و عدالت خواهان آغشته است. او مقررات خدا را درهم می شکند و به زشتی و گناه و تباهی دست می یازد؛ از این رو کسی مانند من، با فردی مانند او بیعت نخواهد کرد ». مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج 44، ص 325؛ خوارزمی، مقتل الحسین، ج 1، ص 184؛ ابن طاووس، سید علی بن موسی، اللهوف علی قتلی الطفوف، ص 10.
22. دیگر باید فاتحه ی اسلام و مسلمانی را خواند و با آن وداع گفت، آن گاه که جامعه و مردم دچار زمامدار و رهبری مانند یزید گردند. ابن طاووس، اللهوف علی قتلی و الطفوف، ص 11.
23. در زیارت جامعه کبیره به ائمه خطاب می شود که: « ادلاّء علی صراطه » شما راهنمایان به راه مستقیم هستید، بلکه « انتم الصراط الاقوم » خود شماه راه و صراط مستقیم هستید.
24. ان الحسین مصباح هادٍ و سفینه النجاه »؛ قمی، شیخ عباس، سفینه البحار، ج 1، ص 287.
25. همان گونه که بیان شد هوا و هوس انسان را در تاریکی می افکند و کاری می کند تا انسان نورافشانی عقل و حجت درون را مشاهده نکند و در نتیجه گمراه شود.
26. همان طوری که قبلاً بیان شد حب دنیا، گرداب (تیه) است و باعث جهل انسان می شود.
27. عبیدالله برای این که مردم را به جنگ با امام ترغیب کند، اموالی را بین مردم تقسیم کرد (مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 44، ص 340 و 385). عده ای همچون عمر سعد و ابن زیاد، دلباخته ی حکومت بودند (همان، ج 45، ص 10). عده ای نیز همچون خولی و آنکه حامل سر امام بود و آنهایی که اسب بر بدن امام دواندند و... به منظور رسیدن به جایزه، به چنین اعمالی مبادرت ورزیدند (همان، ج 45، ص 125 و 128)، البته گروهی هم از ترس از دست دادن دنیایی که فراهم کرده بودند، به چنین ذلتی تن دادند.
28. گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم (علیه السّلام)، موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السّلام)، ص 373؛ مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج 44 ص 383.
29. فَقَد مُلِئت بُطُونَکُم مَن الحرامِ وَ طُبِعَ عَلَی قُلُوبِکُم وَیلَکُم ألَا تُنصِتُونَ ألَا تَسمَعُون... »؛ موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السّلام)، ص 422؛ بحارالأنوار، ج 45، ص 8.
30. آنچه خدا برای ما بخواهد خیر است، کشته شویم یا نشویم. امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج 1، ص 597.
31. من نه برای راحت طلبی و انهادن مسئولیت، به راه افتادم و نه برای خوش گذرانی و بیهودگی؛ نه انگیزه ام ستم کاری و بی دادگری است ونه تبهکاری، بلکه می خواهم امت جدم را اصلاح کنم. شریف قرشی، باقر، حیاه الامام الحسین بن علی (علیه السّلام)، ج 2، ص 264. امام در جمله ای دیگر می فرماید: « اللهم انی احب المعروف و انکر المنکر »، مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 43، ص 328.
32. آیا به مرگ مرا می ترسانی، به خدا قسم مرگ با امام حسین، از خلود (زندگی برای همیشه) با شما، بهتر است، موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السّلام)، ص 360؛ طبری، أبوجعفر محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک (تاریخ طبری)، ج 4، ص 323.
33. امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج 4، بخش اول، ص 249-247؛ طبری، تاریخ الأمم و الملوک (تاریخ طبری)، ج 4، ص 318-317.
34. « الاترون الی الحق لا یعمل به والی الباطل لا یتناهی عنه لیرغب المؤمن فی لقاء الله فانی لا اری الموت الّا السعاده و الحیاه مع الظالمین الاّ برماً »، اعیان الشیعه، ج 4، بخش اول، ص 234 و 235؛ امام (علیه السّلام) در خطابش به لشکر کوفه فرمود: « انالله و انا الیه راجعون هولاء قوم کفروا بعد ایمانهم فبعداً للقوم الظالمین »، گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم (علیه السّلام)، موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السّلام)، ص 417-416.
35. عموی ما عباس بن علی، تیزبین (ژرف نگر) بود و ایمان محکمی داشت. قمی، شیخ عباس، نفس المهموم، ص 176؛ أبو مخنف، لوط بن یحیی الأزدی، مقتل الحسین، ص 175.
36. أسد حیدر، مع الحسین فی نهضته، ص 237.
37. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنور، ج 45، ص 27؛ مع الحسین فی نهضته، ص 238.
38. امام خمینی (رحمه الله)، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص 160-147.
39. طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، واژه ی حرم.
40. ناد ان لا یقاتلن معی رجل علیه دین »؛ موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السّلام)، ص 417.
41. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج 45، ص 30؛ موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السّلام)، ص 457، امام (علیه السّلام) در لحظه شهادت این غلام، بر بالین او حاضر شد و صورت به صورتش گذاشت (فوضع خده علی خده)، او لبخندی زد و گفت: کیست مانند من که پسر پیامبر گونه به گونه اش می گذارد؟! و آنگاه به شهادت رسید. این کار امام همان کاری است که آن حضرت با علی اکبر انجام داده است.
42. چنانچه محتشم کاشانی می سراید:
از آب هم مضایقه کردند کوفیان *** خوش داشتند حرمت مهمان کربلا
43. طبری، تاریخ طبری، ج 4، ص 334. لازم به تذکر است که در کربلا پنج کودک نابالغ به شهادت رسیدند.
44. بودند دیو و همه سیراب و می مکید
خاتم ز قحط آب سلیمان کربلا (محتشم کاشانی)
لب تشنه کی کشند کسی را کنار *** گیرم حسین سبط نبی خدا نبود
45. محمودی، محمّد باقر، عبرات المصطفین، ج 2، ص 139.
46. شریف شرقی، باقر، حیاه الامام الحسین بن علی (علیه السّلام)، ج 3، ص 299.
آتش به آشیانه ی مرغی نمی زنند *** گیرم که خیمه، خیمه آل عبا نبود
47. مثلاً در جنگِ تن به تن به صورت دست جمعی حمله نمی کردند و یا دست جمعی کسی را سنگباران نمی کردند و یا در زمان درخواست آتش بست یورش نمی بردند و... و هیچیک از اینها در کربلا توسط دشمن جاهل مراعات نشد. (ر. ک: فارسی، جلال الدین، کتاب انقلاب تکاملی اسلام، ص 830).
48. از بریدن سر کشته ها گرفته تا اسب تاختن بر پیکرهای شهدا و عریان و برهنه رها کردن آنها و...؛ نک: سپهر، میرزا محمد تقی، ناسخ التواریخ، ج 3، ص 9.
اگر کشتند چرا خاکش نکردند *** کفن بر جسم صد چاکش نکردند
49. « الاتکال علی حسن اختیار الله »؛ ر. ک: نراقی، ملامهدی، جامع السعادات، ج 3، ص 285؛ موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السّلام)، ص 747.
50. ر. ک: امام خمینی (رحمه الله)، شرح و حدیث جنود عقل و جهل، ص 179-161.
51. این جمله را امام (علیه السّلام) به هنگام ترک مدینه سر قبر حضرت رسول (صلی الله علیه وآله و سلم) ایراد فرمود؛ خوارزمی، مقتل الحسین، ج 1، ص 186.
52. موسوی مقرّم، مقتل الحسین، ص 357.
53. مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 44، ص 367؛ امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج 1، ص 593؛ إربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه فی معرفه الأئمه (علیهم السّلام)، ج 2، ص 29.
54. امام خمینی (رحمه الله)، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص 170.
55. موسوی مقرّم، مقتل الحسین، ص 307.
56. امام حسین (علیه السّلام) در حدیثی می فرمایند: « من طلب رضی الناس بسخط الله و کله الله الی الناس »؛ موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السّلام)، ص 748.
57. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج 45، ص 137.
58. ر. ک: امام خمینی (رحمه الله)، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص 192-180.
59. « فلک الحمد و الشکر »، یا « ایّ عطایاک اقوم بها شکراً »، یا «... لوعمرتها ان اؤدی شکر واحدهٍ من انعمک ما استعطت ذلک الاّ بمنک الموجبِ علی به شکرک ابداً جدیداً ».
60. « اُوحّده باخلاص و حمد و شکر بالضمیر و باللسان »؛ موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السّلام)، ص 842.
61. موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السّلام)، ص 458.
62. سنان بن انس با نیزه اش سینه ی مبارک امام (علیه السّلام) را شکافت و آنگاه به عمر سعد گفت: ای امیر مرا غرق در طلا کن که من آقای بزرگواری را کشتم، عمر سعد گفت: اشهد انک مجنون؛ ابن اثیر جزری، عزالدین، الکامل فی التاریخ، ج 4، ص 82-81. همچنین ابن زیاد به جای دادن جایزه به قاتل دو فرزند مسلم، دستور قتل آنها را داد؛ قمی، شیخ عباس، منتهی الآمال، ص 232.
63. کاشانی، مولی عبدالرزاق، شرح منازل السائرین، ص 171.
64. توکل به عبودت واداشتن بدن و به ربوبیت وابستن قلب است؛ قشیری، عبدالکریم، الرساله القشریه، ص 263.
65. ر. ک: امام خمینی (رحمه الله)، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص 227-199.
66. نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، ج 12، ص 59، باب 64 از ابواب جهاد النفس، ح 2؛ موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السّلام)، ص 753.
67. حرانی، حسن بن علی شعبه، تحف العقول عن آل الرسول، ص 90.
68. ابومخنف، لوط بن یحیی، وقعه الطف، ص 172.
69. موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السّلام)، ص 378.
70. مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 45، ص 4.
71. موسوی مقرّم، مقتل الحسین، ص 357.
72. حرص به دنیا آن چنان در این گروه ریشه دوانده بود که فردی همچون بجدل بن سلیم برای دست یابی به انگشتر امام حسین (علیه السّلام) به قطع انگشتان آن حضرت مبادرت ورزید؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 45، ص 376.
73. ر. ک: امام خمینی (رحمه الله)، شرح حدیث عقل و جهل، ص 303-293.
74. سعدی.
75. گیلانی، عبدالرزاق، مصباح الشریعه، ترجمه عبدالرزاق گیلانی، ص 216. امام حسین (علیه السّلام) هم در شعری به توضیح حقیقت زهد می پردازند. ر. ک: موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السّلام)، ص 834.
76. مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 95، ص 226.
77. امین، سیدمحسن، أعیان الشیعه، ج 1، ص 595.
78. ر. ک: امام خمینی (رحمه الله)، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص 331-325.
79. موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السّلام)، ص 289؛ مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج 44، ص 329؛ امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج 1، ص 588.
80. موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السّلام)، ص 401.
81. مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 45، ص 23.
82. همان، ص 21.
83. همان، ص 22.
84. « انما یفتضح الفاسق و یکذب الفاجر و هو غیرنا »؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 45، ص 117.
85. مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 45، ص 134.
86. ر. ک: امام خمینی (رحمه الله)، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص 328-326.
87. جوهری، اسماعیل، صحاح اللغه، ج 3، ص 1300.
88. در روایت امام صادق (علیه السّلام) که جنود عقل و جهل بیان می شود، تواضع در مقابل کبر آمده و کبر از صفات نفسانی است. به همین جهت باید تواضع را از صفات نفسانی دانست.
89. از این رو همیشه مترنم به این گفتارند که « ما عبدناک حق عبادتک »، مجلسی، محمدباقر، مرآه العقول، ج 8، ص 146.
90. ر. ک: امام خمینی (رحمه الله)، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص 336-333.
91. عروسی حویزی، عبدعلی جمعه، تفسیر نورالثقلین، ج 2، ص 47؛ امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج 1، ص 580.
92. موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السّلام)، ص 626 و 627.
93. در این باره حضرت فرمود: « الا ان الدعی یابن الدعی قد رکز بین اثنتین، بین السله و الذله و هیهات منا الذله »؛ ابن طاووس، اللهوف علی قتلی الطفوف، ص 57.
94. ر. ک: مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 45.
95. ر. ک: مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 45، ص 163.
96. امام خمینی (رحمه الله)، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص 409.
97. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج 2، ص 75، باب الصبر، ح 15.
98. ر. ک: کاشانی، مولی عبدالرزاق، شرح منازل السائرین، ص 203-202، باب الصبر.
99. ر. ک: امام خمینی (رحمه الله)، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص 420-411.
100. مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 45، ص 24.
101. قندوزی حنفی، سلیمان، ینابیع الموده، ص 406.
102. البته این سفارش ها نسبت به زن ها بیشتر بوده است؛ زیرا آنها به جهت عاطفی بودن، بیشتر در معرض جزع و فزع قرار داشتند. امام (علیه السّلام) در خطابش به سکینه این گونه می فرماید: « فاصبری علی قضاء الله و لا تشتکی فان الدنیا فانیه و الاخره باقیه »؛ موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السّلام)، ص 491-490. یا به زن ها سفارش می کند: « ان قتلت فلا تشققن علیّ جیبا و لا تخمشن وجهاً »؛ ابن طاووس، اللهوف علی قتلی الطفوف، ص 81. یا زینب (سلام الله علیها) را مورد خطاب قرار می دهد: « یا اخیه لا یذهبن حلمک الشیطان »؛ قمی، شیخ عباس، نفس المهموم ترجمه علامه شعرانی، ص 117. زینب نیز به وصیت و سفارش برادر عمل کرد و آن چنان از خود بردباری نشان داد که به قهرمان صبر معروف گردید.
103. موسوی مقرم، مقتل الحسین، ص 357.
104. مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 45، ص 46.
105. روایت امام سجاد (علیه السّلام)، نک: أبو مخنف، لوط بن یحیی الأزدی، مقتل الحسین، ص 175.
106. امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج 1، ص 608.
107. همان، ص 600.
108. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج 45، ص 41.
109 محمدی اشتهاردی، محمد، سوگنامه آل محمد، ص 300.
110. شیخ مفید، الإرشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج 2، ص 91؛ قمی، شیخ عباس، نفس المهموم ترجمه علامه شعرانی، ص 137.
111. برای اطلاع از اعلام وفاداری اصحاب امام (علیه السّلام) در شب عاشورا به منابع زیر مراجعه شود: شیخ مفید، الإرشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج 2، ص 93-92؛ قمی، شیخ عباس، نفس المهموم ترجمه علامه شعرانی، ص 138؛ موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السّلام)، ص 400؛ حبیب بن مظاهر در کوفه از دعوت کنندگان امام (علیه السّلام) بود تا آخر در رکاب آن حضرت بود و به عهد خود وفا نمود و به جام شهادت را سر کشید. تاریخ طبری، ج 4، ص 262؛ شیخ مفید، الإرشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج 2، ص 29 و 34؛ تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 242.
112. موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السّلام)، ص 467؛ محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، ص 84.
113. شریف قرشی، باقر، حیاه الامام الحسین بن علی (علیه السّلام)، ج 3، ص 48.
114. حرانی، حسن به علی شعبه، تحف العقول عن آل الرسول، ص 239.
115. مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 44، ص 370. او برای جلوگیری از فاش شدن اسامی یاران امام (علیه السّلام) جان خود را فدا کرد.
116. مفاتیح الجنان، زیارت امام در نیمه ی رجب.
117. مجلسی، محمدباقر، بحارلأنوار، ج 45، ص 21.
118. امام (علیه السّلام) در علت این درخواست فرمود: انی کنت احبّ الصلاه له...، موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السّلام)، ص 392.
119. دیلمی، حسن بن ابی الحسن، إرشاد القلوب الی الصواب، ص 214؛ شریف قرشی، باقر، حیاه الامام الحسین بن علی (علیه السّلام)، ج 3، ص 175.
120. جزائری، سیّد نورالدین، الخصائص الزینبیه، ص 216. این روحیه ی عرفانی در زینب به حدی شکوه و عظمت دارد که امام (علیه السّلام) از خواهرش می خواهد در چنین حالتی (در وقت نماز شب) او را فراموش نکند؛ محلاتی، ذبیح الله، ریاحین الشریعه، ج 3، ص 62-61.
121. ضیّع و اضاع به معنای « از دست داد و بی بهره شد » است، اضاع حقه یعنی حقش پایمال شد، طباطبایی، سید مصطفی، فرهنگ نوین، ص 396.
122. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج 45، ص 15-13؛ اسد حیدر، مع الحسین فی نهضته، ص 214.
123. از آن رو که این نوشتار را گنجایش پرداختن به همه جنود عقل نبود، به تناسب چهارده اسوه پاک و معصوم، به عدد چهارده بسنده شد؛ علاوه به جهت رعایت اختصار و وضوع مطلب، از ذکر شواهد نسبت به برخی از جنود جهل، خودداری گردید.
124. « ان الله اشتری من المؤمنین... ذلک هوالفوز العظیم »؛ توبه، 111.
125. مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 98، ص 337.
126. مجادله، 21.
127. مائده، 56.
128. صافات، 172.
129. من یقاتل فی سبیل الله فیقتل او یغلب فسوف نوتیه اجراً عظیماً؛ نساء، 74، البته این مقابله بین واژه قتل و ظفر هم دیده می شود، مثلاً امام حسین (علیه السّلام) می فرماید: « اما والله انی لارجو ان یکون خیراً ما اراد الله بنا قتلنا او ظفرنا »، موسوعه کلمات الامام الحسین (علیه السّلام)، ص 362.
130. امام حسین (علیه السّلام) به هنگام حرکت از مدینه، خطاب به بنی هاشم کردند و این گونه فرمودند: هر کس با من بیاید به شهادت می رسد و هر کس نیاید به فتح و پیروزی نایل نمی شود: « من تخلف لم یبلغ الفتح »؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 44، ص 330.
131. در مواردی که پیروزی در مقابل کشته شدن آمده، مراد از غلبه و ظفر، پیروزی ظاهری است.
132. در مواردی که پیروزی و رستگاری توأم با کشته شدن باشد، مراد از فوز و فتح یا غلبه، پیروزی واقعی است.
133. قرآن کافر را مرده می داند (یس، 70) زیرا زنده نور دارد و کافر از آن رو که نور ندارد (نور عقلش خاموش است) در مقابل زنده ذکر می شود.
134. توبه، 23؛ انعام، 26.
135. « لَأقعُدَنَّ لَهُم صِراطَکَ المُستقیم »؛ اعراف، 16.
136. بقره، 203 و 207.
137. « وبذل مهجته لیستنفذ عبادک من الجهاله و حیره الضلاله »؛ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج 6، ص 59.
138. حضرت علی (علیه السّلام) فرمود: « من کرمت علیه نفسه لم یهنها بالمعصیه »؛ محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج 10، ص 147.
139. حضرت علی (علیه السّلام) در این باب می فرمایند: « النفس الدنیه لا تنفک عن الدنائات »؛ آمُدی، عبدالواحد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص 232.
140. موت اختیاری همان پیاده شدن از مرکب تن است، و در چنین حالتی پرده ها و حجاب ها به کناری نهاده می شود، همان گونه که بعد از مرگ اضطراری و غیر اختیاری پرده ها کنار می رود.
141. ابن طاووس، اللهوف علی قتلی الطفوف، ص 98.
142. و این همان منطق مولی علی (علیه السّلام) است که می فرماید: « الغالب بالشر مغلوب »؛ نهج البلاغه، قصار الحکم، 327.
143. مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 45، ص 177؛ شیخ طوسی، محمدبن حسن، الأمالی، ص 677.