ام البنین: همسر امام علی(ع) و از دفن شدگان در بقیع

فاطمه دختر حزام / حرام[1] بن خالد بن ربیعه، از تیره بنی کلاب بن ربیعه، از قبیله بنی عامر بن صعصعه از عرب عدنانی است.[2] برخی صحابه نگاران از حزام با تعبیر «له ادراک» یاد کرده اند؛ یعنی دوران پیامبر را درک کرده، اما صحابی نبوده است.[3] مادر ام البنین، ثمامه (لیلی[4]) دختر سهیل بن عامر بن مالک نیز به تیره بنی کلاب نسب می برد.[5] عاتکه یکی از جده های ام البنین را دختر عبد شمس بن عبد مناف خوانده اند.[6] عموی او، لبید بن ربیعه، از شاعران مشهور عرب است.[7] هنگام ولادت وی مشخص نیست. برخی تولد او را حدود سال پنجم ق. دانسته اند.[8] ام البنین را زنی شاعر و فصیح[9] و از خانواده ای اصیل و شجاع شمرده اند.[10] از زندگی او تا پیش از ازدواجش با امام علی(ع) خبری در دست نیست. پس از شهادت حضرت زهرا(ع) به همسری امام علی(ع) در آمد با توجه به تولد نخستین فرزند او، عباس، به سال 26ق.[11] و وجود گزارش هایی درباره ازدواج حضرت علی(ع) با أمامه، خواهر زاده حضرت فاطمه بر پایه وصیت ایشان[12]، به نظر می رسد ازدواج ام البنین حدود سال 25ق. رخ داده باشد. نیز گزارش هایی از ازدواج او به عنوان دومین همسر امام علی(ع) در دست است.[13]

به هر روی امیر مؤمنان(ع) از برادرش عقیل که به نسب عرب آشنا بود، خواست تا زنی از خاندانی اصیل و شجاع را برای او خواستگاری کند تا از او دارای فرزندانی شجاع شود. عقیل با اعتقاد به شجاعت پدران ام البنین، او را برای ازدواج با ایشان پیشنهاد کرد.[14] بر پایه گزارشهایی پدران و خویشان ام البنین از دلیران عرب پیش از اسلام؛ چنان که ابوبره عامر بن مالک، جد دوم او، در میان قبایل عرب در شجاعت بینظیر خوانده شده و از او با تعبیر کنایی «ملاعب الأسنه» (بازیگر با نیزه ها) یاد کرده اند.[15] به گزارش ابن عبدالبر، وی پیش از مسلمان شدن نزد رسول خدا آمد و با تقدیم، هدایایی از ایشان خواست مبلغانی را به نجد اعزام کند.[16]

بر پایه گزارشهایی که در شماری از منابع متأخر آمده اند، ام البنین پس از خواستگاری امام علی(ع)، سوگند یاد کرد که برای فرزندان ایشان همچون مادری دلسوز باشد. با ورود ام البنین به خانه امیر مؤمنان، او ضمن پرستاری از کودکان امام، همانند مادر واقعی با آنان رفتار می کرد. آنان نیز او را بسیار دوست می داشتند.[17] آورده اند که ام البنین از امام علی(ع) نا خواست که او را فاطمه صدا نکند؛ زیرا ممکن است فرزندان حضرت زهرا با شنیدن این نام به یاد مادرشان افتند و غمگین شوند.[18]

ثمره ازدواج ام البنین با علی(ع)، فرزندانی به نامهای عباس جعفر، عبدالله و عثمان بود.[19] شماری دیگر ابوبکر را نیز بر فرزندان او افزوده[20] و شماری از عثمان یاد نکرده اند.[21] به سبب داشتن این پسران، فاطمه به ام البنین (مادر پسران) شهرت یافت. منابع بیش از این به زندگی او در مدینه و هجرتش به کوفه در دوران خلافت امیر مؤمنان (35-40ق.) و نیز به ازدواج او پس از شهادت امام علی(ع) اشاره نکرده اند. این شاید از این رو است که وی دیگر ازدواج نکرد و حتی آن گاه که برخی همسران امام علی(ع) برای مشورت درباره ازدواجشان نزد ام البنین آمدند، به آنان سفارش کرد که سزاوار نیست پس از علی(ع)، با مردی دیگر پیمان همسری ببندند و آنان نیز به سفارش وی عمل کردند.[22]

ام البنین در کربلا حضور نداشت؛ اما فرزندانش همگی در رکاب امام حسین(ع) به شهادت رسیدند. عثمان با کنیه ابوعمرو در 21 سالگی، جعفر با کنیه ابوعبدالله در 29سالگی[23] و عبدالله (اکبر)[24] با ابو محمد در 25 سالگی به شهادت رسیدند.[25] عباس که از او با لقب عباس الاکبر و با کنیه ابوالفضل یاد شده است[26]، از دیگر برادران تنی خود بزرگ تر و واپسین شهید از آنان است.[27] در شب تاسوعا عبد الله بن ابی المحل بن حزام، برادرزاده ام البنین، و نیز شمر بن ذی الجوشن کلابی، از قبیله ام البنین امان نامه ای را از عبیدالله بن زیاد برای فرزندان ام البنین در کربلا آوردند؛ اما با

واکنش تند ایشان روبه رو شدند.[28]

به گزارش شماری از منابع، ام البنین در پی آگاهی از واقعه کربلا، برای جان امام حسین با بیش از پسرانش نگران بود. او از حال امام جویا شد و گفت: اگر حسین زنده باشد، غمی نیست که فرزندانم را از دست داده باشم.[29] این سخن او را دلیل اخلاص کامل او به اهل بیت به ویژه امام حسین(ع) دانسته اند از آن پس وی در خانه اش با حضور

زنان بنی هاشم مجلس سوگواری برپا می کرد.[30] او هر روز با نوه اش عبیدالله، فرزند عباس، به بقیع می رفت و سروده هایی را که خود در رثای عباس سروده بود، می خواند و دردمندانه می گریست. وی در این سروده ها، مردم را از ام البنین خواندن خود نهی می کرد؛ زیرا چهار پسرش را که همچون شیر بیشه بودند، از دست داده بود و دیگر پسری نداشت که به نام آنان «مادر پسران» خوانده شود. نیز در سروده های دیگر، از شاهدان نبرد پسرانش می پرسد: چگونه گرز آهنین بر سر عباس فرود آمد؟ و خود پاسخ می دهد: اگر عباس دست داشت و شمشیرش در دستانش بود، کسی به او نزدیک نمی شد.[31] مردم نزد او گرد می آمدند و با وی در گریستن هم نوا می شدند.

گفته اند که حتی مروان بن حکم اموی، از دشمنان اهل بیت نیز با شنیدن سروده های جانسوز او می گریست.[32]

هنگام درگذشت وی را 13 جمادی الثانی سال 64 یا 70ق. گزارش کرده اند.[33] برخی مدفن او را در بقیع، سمت چپ ورودی و کنار صفیه و عاتکه، عمه های پیامبر دانسته اند.[34] اما شماری دیگر این سخن را رد کرده اند؛ زیرا افزون بر فقدان شاهد تاریخی در منابع اصیل حتی در سفرنامه های دو سده اخیر، از این گزارش خبری در دست نیست. از این رو، می توان گفت قبر وی می بایست کنار دیگر همسران امیر مؤمنان(ع) و فرزندان ایشان در بقیع باشد؛ اما مکان دقیق آن مشخص نیست.[35] محبت خالصانه ام البنین به اهل بیت و نیز شهادت فرزندانش در رکاب سیدالشهدا لا موجب شده تا شیعیان برای او جایگاهی والا و ارزشی ویژه قائل باشند و از او نزد خدا شفاعت طلبند.

نسل امام علی(ع) را از همسرش ام البنین تنها از طریق عبید الله بن عباس استمرار یافت:[36] 1. عبید الله بن حسن بن عبیدالله بن عباس که به سال 204ق به امارت حرمین رسید و امیر الحاج آن سال بود.[37] 2. فضل بن حسن بن عبیدالله که به وی ابن هاشمیه می گفتند و نزد خلفا دارای حشمت و احترام بود.[38] 3. محمد بن علی بن حمزه که شاعر و راوی حدیث امام حسن عسکری بود و مادر امام پس از شهادت فرزندش در منزل او ماند.[39] 4. عباس بن حسن بن عبیدالله که به اعتقاد علویان در شعر سرآمد فرزندان ابوطالب بود و در بقیع دفن شد.[40]

در ایران شماری از تبار حضرت عبا دارای آرامگاه و بارگاه هستند و مردم به زیارت آنان میروند. امامزاده سید (شاه سید علی) در قم از آن جمله است که نسب او را این گونه گزارش کرده اند: علی بن ابراهیم بن جعفر بن عباس بن امیر المؤمنین.[41] البته بیشتر نوادگان عباس در عربستان و کشورهایی مانند عراق، مصر، اردن و ترکمنستان پراکنده اند که از ایشان برخی در دانش و ادب و شعر و حدیث سرآمد دوران خویش بوده اند؛ از جمله ابو یعلی حمزة بن قاسم بن علی بن حمزة بن حسن بن عبید الله بن عباس از محدثان مورد اعتماد شیعه و صاحب کتاب التوحید، الزیاره و المناسک که مزار او در حله عراق معروف است و مردم به زیارتش میروند.[42]

منابع

آثار اسلامی مکه و مدینه رسول جعفریان، قم، مشعر، 1386ش؛ ابصار العین فی انصار الحسین محمد السماوی، به کوشش الطبسی مرکز الدراسات الاسلامیه 1419ق؛ الاختصاص المفید (م.413ق.)، به کوشش غفاری و زرندی بیروت، دار، المفید، 1414ق؛ ادب الطف او شعراء الحسین جواد شبّر، بیروت، مؤسسة التاریخ 1422ق؛ الارشاد: المفید (م.413ق.)، بیروت، دار، المفید، 1414ق؛ الاستیعاب ابن عبدالبر (م.463ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، 1412ق؛ اسد الغابه ابن اثیر (م. 30 6ق.)، بیروت، دار الفکر، 1409ق؛ اشعار النساء المؤمنات ام، علی نشر سعید بن جبیر، 1413ق؛ الاصابه ابن حجر العسقلانی (م 852ق.)، به کوشش علی معوض و عادل عبد الموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه 1415ق؛ اعلام النساء فی عالمی العرب و الاسلام عمر رضا کحاله، دمشق، المکتبة

الهاشمیه اعلام الوری الطبرسی (م. 548ق.) قم آل البیت، 1417ق؛ اعیان الشیعه: سید محسن الامین. (م 1371ق) به کوشش حسن، الامین بیروت دار التعارف ام البنین سیدة نساء العرب السید مهدی السیوج المکتبة الحیدریه، 1377ق؛ ام البنین: ام زینب الکتبی المکتبة الحیدریه الامامة و السیاسه ابن قتیبه. م. 276ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت الرضی، 1413ق؛ انساب الاشراف البلاذری (م 279ق.)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، 1417ق؛ بحار الانوار المجلسی (م. 1110ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق؛ تاریخ حرم ائمه بقیع الام محمد صادق نجمی، قم، مشعر 1380ش؛ تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک) الطبری (م 310ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (م.292ق.) بیروت، دار صادر، 1415ق؛ تذکرة الخواص سبط بن الجوزی. م) 654ق.)، قم، الرضی، 1418ق؛ تربت پاکان آثار و بناهای قدیم قم مدرس طباطبایی، قم مهر؛ تربت پاکان قم شرح حال مدفونین در سرزمین قم عبدالحسین جواهر کلام، قم، انصاریان 1424ق؛ تنقیح المقال فی علم الرجال المامقانی (م. 1351ق)، نجف، المرتضویه 1352ق؛ جمهرة انساب العرب: ابن حزم (م. 456 ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق؛ رجال طوسی الطوسی (م 460 ق.)، به کوشش، قیومی قم نشر اسلامی 1415ق؛ رجال النجاشی: النجاشی (م 450 ق.)، به کوشش شبیری زنجانی، قم نشر اسلامی، 1418ق؛ ستاره درخشان مدینه حضرت ام البنین(ع) علی ربانی خلخالی، مکتب الحسین، 1425ق؛ الشجرة المبارکة فی انساب الطالبیه الفخر الرازی (م. 606ق.)، به کوشش الرجانی، قم مکتبة النجفی، 1409ق شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار لا النعمان المغربی (م.363ق.)، به کوشش جلالی، قم، نشر اسلامی، 1414ق؛ الطبقات الکبری: ابن سعد (م 230ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق؛ عباس رجل العقیدة و الجهاد محمد علی یوسف الاشیقر به کوشش محمد صادق محبین 1422ق؛ العقد الفرید احمد بن عبد ربه (م.328ق.)، به کوشش مفید قمیحه، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1404ق؛ عمدة الطالب ابن عنبه (م. 828 ق.)، به کوشش آل الطالقانی نجف المطبعة الحیدریه 1380ق؛ الفتوح ابن اعثم الکوفی (م. 314ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الاضواء، 1411ق الکنی و الالقاب القمی (م 1359 ق.) تهران، مکتبة الصدر المجدی فی انساب الطالبیین علی بن محمد العلوی (م.709ق.)، به کوشش المهدوی قم مکتبة النجفی 1409ق؛ مروج الذهب المسعودی (م. 346ق.)، به کوشش اسعد داغر، قم، دار الهجره، 1409ق؛ مع رکب الحسین من المدینة الی المدینه محمد امین الامینی، قم، کوثر غدیر، 1423ق؛ المعارف ابن قتیبه (م. 276ق.)، به کوشش ثروت عکاشه قم الرضی، 1373ش؛ مقاتل الطالبیین ابوالفرج الاصفهانی (م. 356ق.)، به کوشش سید احمد صقر، بیروت، دار المعرفه مناقب آل ابی طالب این شهر آشوب (م) 5880ق.) به کوشش گروهی از اساتید، نجف، المکتبة الحیدریه، 1376ق؛ المنتظم: ابن الجوزی (م. 597ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1412ق، نهایة الارب احمد بن عبد الوهاب التسویری (م7330ق.)، قاهره دار الکتب و الوثائق، 1423ق.

پی نوشت ها: