واردات در انحصار دو کشور

یکی از محورهای تبلیغاتی دولت سیزدهم از زمان شروع به‌کار، وعده رشد حجم تجارت و تنوع‌بخشی به مبادی و مقاصد تجاری ایران بوده‌است، با این‌وجود آمارهای تفکیکی از تجارت ایران در 8 ماه نخست سال‌جاری بیانگر آن است که دولت حداقل در هدف متنوع‌کردن شرکای تجاری ناکام بوده‌است. از ابتدای سال‌مقاصد صادراتی کشور ثابت بوده و کشور جدیدی به لیست مقاصد مهم اضافه نشده‌است. در بین کشورهای هدف نیز صادرات به 16 کشور کاهش داشته‌است. در سمت واردات نیز بررسی آمارها نشان می‌دهد که سهم واردات از امارات، چین در حال افزایش است؛ به‌نحوی‌که 64.5درصد ارزش واردات در ماه آبان از مبدا این دو کشور وارد شده است. این در حالی است که در 10سال گذشته سهم این دو کشور از واردات ایران بین 20 تا 57درصد در نوسان بوده است. روشن است که واردات به سمت تمرکز بیشتر پیش می‌رود که این مساله ضربه‌پذیری اقتصاد ایران را افزایش خواهد داد.

بر اساس آمارها صادرات کالا طی هشت ماهه 1402 به 90‌میلیون و 44‌هزار‌تن و ارزش 32‌میلیارد و 243‌میلیون دلار رسیده‌است کـه نسـبت بـه مدت مشابه سال‌قبل 27‌درصد از لحاظ وزن افزایش و 1.6درصد از نظر ارزشی کاهش داشته‌است. واردات کشور طی هشت ماهه 1402 به 24‌میلیون و 709‌هزار‌تن و به ارزش 42‌میلیارد و 199‌میلیون دلار رسیده‌ که نسبت بـه سال‌قبل 4.3درصد از نظر وزن و12.4درصد از نظر ارزش‌افزایش داشته‌است. در عملکرد تجارت خارجی در هشت ماهه 1402 در مجموع با 72 کشور تـراز تجـاری مثبـت بـه میـزان 11‌میلیارد دلار و با 65 کشور تراز تجاری منفی به میزان منفی 20.8میلیارد دلار محاسبه شده‌است.

این 10 کشور

آمارهای صادرات ایران به کشورها در آبان ماه تفاوتی با ماه گذشته و دیگر ماه‌های سال‌جاری ندارد. 10مقصد اصلی صادرات ایران تغییری نکرده و همچنان صادرات ایران محدود به چند کشور خاص است. در آبان ماه از مجموع 3‌میلیارد و 877‌میلیون دلار صادرات ایران، 3‌میلیارد و 321‌میلیون دلار، به مقصد 10کشور انجام شده‌است. در این ماه، ایران یک‌میلیارد و 123‌میلیون دلار کالا به چین صادر کرده که به تنهایی 29‌درصد از مجموع صادرات ایران را شامل می‌شود. همچنین در آبان، ایران 668‌میلیون دلار به عراق، 491‌میلیون دلار به امارات، 278‌میلیون دلار به ترکیه و 178‌میلیون دلار به هند کالا صادر کرده‌است. این 4 کشور نیز سهم نزدیک به 42‌درصدی از مجموع صادرات ایران در ماه هشتم سال‌دارند، بنابراین از کل ارزش صادرات ایران، 71‌درصد به مقصد 5 کشور اول صادر شده‌است. پاکستان، افغانستان، عمان، روسیه و اندونزی دیگر مقاصد مهم صادراتی ایران هستند. در آبان ماه، ایران 164‌میلیون دلار به پاکستان، 169‌میلیون دلار به افغانستان، 115‌میلیون دلار به عمان، 93‌میلیون دلار به روسیه و 42‌میلیون دلار به اندونزی کالا صادر کرده‌است.  این آمارها به روشنی نشان می‌دهد که به‌رغم دیپلماسی فعال دولت در حوزه اقتصاد، تغییر عمده‌ای در نقشه صادرات ایران پدید نیامده است. مقاصد تغییر عمده‌ای نداشته‌اند و رنکینگ واردکنندگان اصلی کالای ایرانی تقریبا ثابت مانده‌است. تنها تفاوت آن است که صادرات آبان ماه به عراق، امارات و ترکیه، رقم پایین‌تری را نسبت به میانگین هفت ماه نخست امسال نشان‌داده و صادرات به افغانستان و روسیه در ماه آبان، نسبت به میانگین 7 ماه نخست سال‌قدری بیشتر است. البته با توجه به اینکه واریانس این تغییرات چندان بالا نیست، نمی‌توان از آن الگوی خاصی را استخراج کرد. همچنین آمارهای 8 ماهه نشان می‌دهد که صادرات به نیمی از کشورهایی که سازمان توسعه‌تجارت آنها را به‌عنوان کشورهای دارای اولویت مشخص کرده، نسبت به مدت مشابه در سال‌گذشته از نظر ارزشی کاهش داشته‌است. به‌عنوان مثال صادرات به اندونزی 22‌درصد، به آفریقای‌جنوبی 60‌درصد، به سوریه 44‌درصد و به نیجریه 60‌درصد از نظر ارزشی کاهش داشته‌است. همچنین ارزش صادرات به برزیل 97‌درصد و به عربستان‌سعودی 40‌درصد کاهش یافته و در حالی است که برخی تحلیلگران اقتصادی امیدوار بودند که نتیجه دیپلماسی اقتصادی را در آمارهای صادراتی ایران مشاهده کنند، اما جزئیات آخرین آمارها همچنان تغییری را نشان نمی‌دهد.

واردات در قله 8 ماهه

درحالی‌که آمارهای صادرات تغییر عمده‌ای را در ماه آبان نشان نمی‌دهد، آمارهای واردات چند تغییر محسوس داشته‌است. اولین تغییر آن است که واردات آبان ماه با ثبت رقم 6‌میلیارد و 6‌میلیون دلاری به قله خود در 8 ماه نخست امسال رسید. از ابتدای مرداد سال‌جاری، میزان واردات ایران پیوسته در حال افزایش بوده‌است. در مرداد ایران 2‌میلیون و 651‌هزار‌تن به ارزش 5‌میلیارد و 261‌میلیون دلار کالا وارد کرده‌است.

واردات شهریور با رشد 6‌درصدی نسبت به ماه قبل به رقم 5‌میلیارد و 578‌میلیون دلار رسید. در ماه بعدی (مهر) نیز این روند ادامه پیدا کرد و واردات با رشد 2‌درصدی رقم 5‌میلیارد و 690‌میلیون دلار را ثبت کرد. در نهایت در آبان ماه، ارزش واردات نسبت به ماه قبل 5.5‌درصد رشد داشت، بنابراین ارزش ماهانه واردات در آبان نسبت به مرداد نزدیک به 14‌درصد رشد داشته‌است. علت رشد واردات را می‌توان در افزایش درآمدهای نفتی جست‌وجو کرد. از ابتدای سال ‌تحلیلگران غربی بارها به خبرهایی مبنی‌بر افزایش صادرات نفت ایران اشاره کرده‌اند.  این خبرها تا چند هفته قبل بیشتر مبتنی بر اخبار غیررسمی و تخمین‌‌‌‌ها بود، اما اعلام رسمی وزیر اقتصاد از میزان فروش نفت ایران در 3 فصل ابتدای سال، رقم دقیق فروش نفت را در اختیار تحلیلگران قرار داد. بر اساس آمارهای رسمی صادرات نفت در 9 ماهه امسال به 26‌میلیارد و 460‌میلیون دلار رسیده‌است، در نتیجه اکنون می‌توان گفت که دولت تلاش دارد تا با واردات بیشتر بخشی از کمبودها در بازار داخلی را جبران کند تا از این طریق تورم مزمن در سال‌های اخیر را قدری کنترل کند.

با انتشار آمارها، برخی تحلیلگران بیشتر بر تراز تجاری (غیرنفتی) منفی ایران تاکید کرده‌‌‌‌اند. گرچه رصد وضعیت تراز تجاری کشور اهمیت دارد، اما لزوما واردات بیشتر امر مذمومی نیست. آنچه مهم‌تر است البته، ترتیبات قانونی واردات، جنس کالاهای وارداتی و نوع تخصیص آن است. در صورتی‌که با درآمدهای ارزی واردات با همان روند فاقد شفافیت انجام پذیرد، ممکن است مسائلی همچون آنچه در فرآیند چای دبش شاهد بودیم تکرار شود. از سوی دیگر اگر درآمد ارزی کشور صرف کالاهای سرمایه‌ای و واسطه تولید شود، رشد تولید و در نتیجه درآمد ناخالص امکان‌پذیر است، در مقابل اگر به دلایل سیاسی (مانند نزدیکی به انتخابات) بخش عمده این درآمد ارزی صرف واردات محصولات مصرفی شود تا از این طریق قیمت‌ها در بازار کنترل شود، علاوه‌بر اتلاف منابع طبیعی، به‌زودی کشور با مشکلاتی همچون افزایش قیمت در کالاهای غیرقابل تجارت مواجه خواهد شد.

به سمت تمرکز بیشتر در واردات

آمارهای 8 ماهه در رابطه با مبادی وارداتی کشور، در نگاه اول تغییر خاصی را نشان نمی‌دهد. همچنان 10مبدا اول وارداتی کشور تغییر نکرده و در جدول تنها کشور هشتم و نهم جای خود را با یکدیگر عوض کرده و هلند بالاتر از سوئیس قرارگرفته‌است، با این‌وجود بررسی میانگین واردات از کشورها در 7 ماهه نخست امسال و مقایسه آن با آمارهای آبان ماه، تغییر قابل‌توجه دیگری را در آمارهای واردات نشان می‌دهد.

امارات‌متحده‌عربی مثل همیشه مهم‌ترین مبدا واردات کشور است. ایران در 8 ماهه نخست امسال 13‌میلیارد و 47‌میلیون دلار از این کشور کالا وارد کرده‌است، پس از امارات چین در جایگاه دوم و ترکیه در جایگاه سوم قرار دارند. در 8 ماهه نخست 1402 ایران از این دو کشور به ترتیب 12.188‌میلیارد دلار و 4.432‌میلیارد دلار کالا وارد کرده است؛ در واقع از ابتدای سال‌تا پایان آبان ماه، 70.3‌درصد از مجموع ارزش واردات ایران از مبدا این سه کشور انجام شده و این در حالی است سهم این سه کشور در واردات ایران برای 7 ماهه نخست امسال معادل 69.7‌درصد بوده که به‌معنای تمرکز بیشتر در واردات کشور است.

بررسی آمارهای آبان ماه، تصویر روشنی از علت این تغییر را نشان می‌دهد. از مجموع 6‌میلیارد و 6‌میلیون دلار  واردات ایران در آبان سال‌جاری، 2‌میلیارد و 95‌میلیون دلار از مبدا امارات و یک‌میلیارد و 774‌میلیون دلار از مبدا چین وارد کشور شده‌است؛ در نتیجه سهم این دو کشور از واردات آبان، 64.5‌درصد بوده‌است.

بررسی میانگین ارزش واردات از این دو کشور در 7ماه قبلی، نشان می‌دهد که سهم امارات، چین و ترکیه از واردات ایران در حال افزایش است. به‌عنوان مثال میانگین ماهانه واردات ایران از امارات در 7 ماه نخست امسال یک‌میلیارد و 564‌میلیون دلار بوده که واردات آبان از این کشور، افزایش 34‌درصدی نسبت به این میانگین را نشان می‌دهد. همچنین میانگین ماهانه واردات از چین در 7 ماهه نخست امسال یک‌میلیارد و 487‌میلیون دلار بوده‌است، بنابراین واردات آبان، نشان‌دهنده رشد 19‌درصدی نسبت به میانگین ماهانه است.کارشناسان اقتصادی بارها هشدار داده بودند که تمرکز در واردات از دو یا چند کشور خاص یک خطر سیاسی و امنیتی برای ایران است. در ماه‌های گذشته، ورود ایران به توافق‌ها و گروه‌های مختلف این امید را زنده کرد که شرکای تجاری ایران متنوع‌‌‌‌تر شوند، با این‌وجود آمارهای واردات در آبان ماه نشان می‌دهد که 75‌درصد ارزش واردات از مبدا 3 کشور انجام‌شده و مبادی وارداتی کشور نه‌تنها متنوع‌‌‌‌تر نشده، بلکه به سمت تمرکز بیشتر پیش‌می‌رود.

بقیه واردات از کجاست؟

ایران به‌صورت نظام‌مند 75‌درصد از واردات خود را از 3کشور تامین کرده‌است. از 25‌درصد باقی‌مانده، حدود 13‌درصد از مبدا 7 کشور وارد می‌شود. آلمان، هند، روسیه، انگلستان، هلند، سوئیس و عمان دیگر مبادی مهم وارداتی کشور هستند که ایران در آبان ماه مجموعا از آنها 781‌میلیون دلار کالا وارد کرده‌است. آمارها نشان می‌دهد که برخلاف سه شریک اول، واردات از این کشورها در آبان ماه، نوسان بالایی دارد. در این ماه، ایران 214‌میلیون دلار از آلمان کالا وارد کرده که رشد 23‌درصدی نسبت به میانگین ماهانه 7 ماه قبل را نشان می‌دهد.

در مقابل واردات از هند در ماه هشتم سال‌نسبت به میانگین ماهانه در 7 ماه ابتدایی سال، 32‌درصد کاهش یافته‌است. همین شاخص برای واردات از روسیه 39‌درصد، برای واردات از سوئیس 42‌درصد و برای واردات از عمان 14‌درصد کاهش را نشان می‌دهد، در مقابل‌مقایسه واردات آبان با میانگین 7 ماهه نخست سال‌برای واردات از انگلستان 60‌درصد رشد و برای واردات از هلند 17‌درصد افزایش را نشان می‌دهد؛ در واقع برخلاف 3 مبدا اول واردات از این 7 کشور نوسان زیادی دارد. در سطح کلان‌‌‌‌تر نیز ارزش واردات در 8 ماه نخست امسال از کشورهای عضو پیمان شانگهای 9‌درصد نسبت به مدت مشابه سال‌گذشته افزایش داشته که سهم عمده آن مربوط به واردات از چین است. همچنین ارزش واردات از کشورهای عضو سازمان همکاری‌های اقتصادی (ECO) تنها 4‌درصد و همچنین ارزش واردات از کشورهای اتحادیه اوراسیا 9‌درصد نسبت به مدت مشابه در سال‌1401 افزایش داشته‌است. علاوه‌بر این گروه‌ها، واردات ایران از قاره آفریقا نیز در 8 ماه نخست امسال، به لحاظ وزنی 40‌درصد و از نظر ارزشی 9‌درصد کاهش داشته‌است. در نهایت با درنظرگرفتن آمار تجارت با کشورها در 8 ماه نخست امسال می‌توان گفت در بخش صادرات تغییر ملموسی در شرکای ایران، میزان صادرات و ترکیب صادراتی مشاهده نمی‌شود. در سمت واردات اما، نشانه‌هایی از تمرکز بیشتر مبادی وارداتی مشاهده می‌شود. علاوه‌بر این، تا انتهای آبان همچنان دیپلماسی اقتصادی دولت اثر خاصی بر تنوع مبادی و مقاصد صادراتی کشور نداشته‌است.