بی‌‌کیفیتی خودخواسته اینترنت

بر اساس داده‌های شاخص کیفیت اینترنت، اکنون وضعیت اینترنت ایران شباهت زیادی با کشورهای فقیر و توسعه‌نیافته دارد؛ با این تفاوت که این بی‌‌کیفیتی نه از سر ناچاری و نبود امکانات، بلکه به دلیل سیاستذاری‌ها برای محدودسازی فضای آنلاین از طریق اعمال فیلترینگ و ایجاد اختلال است. اعضای این انجمن معتقدند قرار دادن شهروندان و کسب‌وکارهای ایرانی در شرایطی که ناچار به درگیری با نا امنی و بی‌کیفیتی روز افزون اینترنت کشور هستند، مرگ تدریجی رویای توسعه اقتصاد دیجیتال و یونیکورن‌های دانش‌بنیان را رقم می‌زند. فارغ از تحلیل وضع ناامیدکننده‌ای که اینترنت ایران در انواع رتبه‌بندی‌های جهانی دارد، بارها این سوال مطرح شده است که چه کسی باید پاسخگوی کیفیت پایین اینترنت و محدودیت‌های آن باشد و برای پایان دادن به این وضعیت قدم پیش بگذارد. حالا انجمن در گزارش اخیر خود با ترسیم نمودارهایی تحلیل کرده است که دولت و در راس آن رئیس‌جمهور به واسطه موقعیتی که در نهادها و شوراهای مختلف مرتبط با محدودسازی اینترنت دارند، از قدرت و اختیار کافی برای پایان دادن به این وضعیت برخوردارند.

بی‌کیفیت‌تر از چین

انجمن تجارت الکترونیک تهران در گزارش خود برای ترسیم وضعیت فعلی کیفیت اینترنت کشور، به بررسی جایگاه ایران در سه شاخص اختلال، محدودیت و سرعت اینترنت میان 50 کشور جهان پرداخته است. با توجه به رتبه‌ ایران در شاخص اختلال (47.50)، محدودیت (49.50) و سرعت (50.50) مجموع امتیاز منفی کسب شده از مجموع 150 امتیاز ممکن، 146 شده و با این حساب، ایران در صدر کشورهای با پایین‌ترین کیفیت اینترنت قرار گرفته است. در نتیجه می‌توان گفت ایران همچنان از عنوان خود در بی‌کیفیتی اینترنت در دور‌ه‌های پیشین دفاع می‌کند. طبق این رتبه‌بندی چین با کسب امتیاز منفی 135 و اندونزی با امتیاز منفی 131 به ترتیب در جایگاه‌های دوم و سوم بی‌کیفیتی اینترنت قرار گرفته‌اند.

در بخشی از این گزارش که با هدف تشریح وضعیت اختلالات اینترنتی کشور آماده شده، اختلالات بازه زمانی فروردین تا آذر ماه امسال در دو گروه «مقطعی» (ناشی از حوادث طبیعی تا حوادث فنی خارج از کنترل) و «مستمر» مورد بررسی قرار گرفته‌اند. طبق این بررسی‌ها، اختلالات مقطعی پیش آمده در این مدت از 40دقیقه تا 4 ساعت به طول انجامیده‌اند و به دلایل مختلفی از جمله حمله سایبری تا قطع برق و خطاهای پیکربندی بروز پیدا کرده‌اند. با این حال بررسی‌های انجمن از اختلالات مستمر موجود در شبکه اینترنت، نشان می‌دهد که این اختلالات بهبود چندان زیادی در این ماه‌ها نداشته‌اند و در فاصله 11 تا 17 درصد در نوسان بوده‌اند که در ساعات اوج مصرف (ساعات 20 تا 23) به شکل محسوسی کاربران را آزرده‌خاطر می‌کنند.

در مجموع بررسی‌ها از حدود اختلالات اینترنتی از ابتدای امسال تا ماه آذر، ایران با کسب متوسط امتیاز 48 در جایگاه اول فهرست پراختلال‌ترین اینترنت‌ جای گرفته و پس از آن کشورهای چین و رژیم صهیونیستی رده‌های دوم و سوم را به خود اختصاص داده‌اند. نکته قابل‌توجه درباره چین و ایران در این فهرست، تداوم اختلالات در اینترنت این کشورها در تمامی ماه‌های سال است. زیرا جدول ارائه شده برای تشریح اختلالات اینترنتی در کشورهای مختلف نشان می‌دهد که حتی اینترنت اسرائیل نیز که حالا در رتبه سوم پراختلال‌ترین اینترنت جای گرفته، برای تمام ماه‌ها پراختلال نبوده و صرفا در ماه‌های منتهی به اوج‌گیری تنش‌های مربوط به غزه، با اختلالات جدی همراه شده است.

این انجمن با طرح این سوال که چه کسی مسوول اختلال در اینترنت ایران است به تشریح حدود اختیارات نهادهای مختلف پرداخته و چنین نتیجه‌گیری کرده است که احتمالا بیش از هرکس باید از رئیس‌جمهور انتظار پایان دادن به این وضعیت را داشت. طبق آنچه در این گزارش آمده است، اگر پراکندگی قدرت و تصمیم‌گیری بخش‌های مختلفی که به نوعی در وضعیت اینترنت نقش دارند را مورد بررسی قرار دهیم، در می‌یابیم که رئیس‌جمهور با حضور در جایگاه ریاست شورای عالی امنیت ملی و نقشی که در تعیین رئیس شورای عالی امنیت کشور (وزیر کشور) دارد، در کنار تصدی ریاست شورای عالی فضای مجازی و داشتن اختیار در تعیین دبیر شورای عالی فضای مجازی و همچنین نقش داشتن در تعیین 6 عضو از 12 عضو کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه، بزرگ‌ترین نقش را در کنترل وضعیت اینترنت و حرکت به سمت رفع مشکلات موجود دارد. این اختیارات با نقشی که وی در تعیین وزیر ارتباطات و در نتیجه سازمان‌های تابع آن یعنی شرکت ارتباطات زیرساخت، سازمان تنظیم مقررات و افتا و همچنین تعیین و ریاست هیات دولت و کارگروه ویژه اقتصاد دیجیتال دارد، تکمیل شده و می‌توان ادعا کرد که او از اختیار و کنترل کافی برای بهبود کیفیت اینترنت کشور برخوردار است و بیش از هر کس دیگر باید پاسخگوی کیفیت فعلی اینترنت به مردم باشد. انجمن این استدلال را با استناد به قوانین کشور و اساس‌نامه‌های شرکت‌های تابعه وزارت ارتباطات انجام داده است.

بیشترین خاموشی مطلق اینترنت

بخش دیگری از گزارش اخیر انجمن برای بررسی وضعیت اینترنت کشور، به موضوع محدودیت‌های اینترنتی معطوف شده بود و چنین اظهار شد که بر اساس رتبه‌بندی سال 2023‌OONI، ایران پس از چین، در رده دوم سانسور اینترنتی قرار گرفته و این جایگاه ایران با حضور روسیه و عربستان در رده‌های سوم و چهارم دنبال شده است. تحلیل محدودیت‌های اینترنتی در چهار سطح «قطع کامل/کنترل شده اینترنت»، «فیلترینگ»، «تحریم» و «مقررات داخلی» انجام و طبقه‌بندی‌های جداگانه‌ای از جایگاه کشورهای مختلف در هر دسته آورده شده است. با این‌حال در بخش بیشترین خاموشی مطلق اینترنت دنیا، باز هم ایران صدرنشین شده‌ و پس از آن کشورهای هند، پاکستان، اتیوپی و موریتانی نیز در رده‌های بعدی جای گرفته‌اند. در طبقه فیلترینگ، ایران پس از چین و پیش از روسیه در جایگاه دوم جدول جای گرفته و میانگین امتیازش در محدودیت اینترنتی در 9 ماه اخیر، 49.5 از 50 عنوان شده است. یکی از موضوعاتی که در این گزارش و نشست خبری آن مورد تاکید قرار گرفت، اعمال بی‌دلیل فیلترینگ در سطح IP بود که باعث می‌شود دسترسی کاربران به بسیاری از منابعی که محتوای آموزنده دارند و هیچ ارتباطی با سیاست‌های فیلترینگ ندارند قطعی شود.

 در کنار اینها، جدیت سیاستگذار در قطع دسترسی کاربران ایرانی از انواع شبکه‌های اجتماعی باعث شد تا رتبه‌بندی دیگری نیز در بخشی از این گزارش گنجانده شود و میزان اعمال محدودیت روی شبکه‌های اجتماعی در کشورهای مختلف مورد بررسی قرار بگیرد. در جدول ارائه شده برای این موضوع که بر اساس گزارش سرف‌شارک آماده شده، مشخص شد که ایران یکی از کشورهایی است که محدودترین دسترسی به شبکه‌های اجتماعی را برای کاربرانش ایجاد کرده است. طبق جدول ارائه شده، در قطع دسترسی آزاد کاربران به پلتفرم‌هایی مانند فیس‌بوک، واتس‌اپ، یوتیوب، اینستاگرام، تلگرام و توییتر، ایران، چین و ترکمنستان که دسترسی به تمام این پلتفرم‌ها را قطع کرده‌اند، مشترکا در صدر فهرست قرار گرفته‌اند و کشورهای کره شمالی، گینه، پاکستان که کاربرانشان هنوز امکان دسترسی به برخی از این پلتفرم‌ها را دارند، در رده دوم جای دارند. جایگاه سوم نیز مشترکا به میانمار و ازبکستان رسید.

سیاست‌های ناکارآمد فیلترینگ

در بخشی از نشست خبری برگزار شده برای رونمایی از این گزارش، پویا پیرحسینلو، رئیس کمیسیون اینترنت انجمن تجارت الکترونیک بر الگوبرداری  از چین در زمینه شیوه‌های مدیریتی اینترنت اشاره کرد و گفت: انتظار می‌رفت وضعیت اینترنت ایران مثل چین شود، ولی حالا شبکه اینترنت کشور از چین هم بدتر شده است. او تاکید کرد: وقتی از وزیر ارتباطات انتقاد می‌شود، انتظار دارد در جا اختلال اینترنتی را به او نشان دهند، حال آنکه این کار سختی است و در همین راستا ما در این گزارش سعی کردیم شمایی از این اختلالات متعدد را نشان دهیم. پیرحسینلو تاکید کرد که منشأ بسیاری از این اختلالات وزارت ارتباطات است؛ چراکه تامین‌کننده انحصاری اینترنت این نهاد است. طبق اظهارات رئیس کمیسیون اینترنت انجمن تجارت الکترونیک که با استناد به گفته‌های یک منبع آگاه مطرح شد، بخش زیادی از اختلالاتی که این روزها کاربران در ساعات پیک مصرف تجربه می‌کنند، ناشی از اشباع پردازنده‌های تجهیزات فیلترینگ است و شرکت ارتباطات زیرساخت باید پاسخگوی این وضع باشد.

 حمیدرضا احمدی، نایب‌رئیس کمیسیون اینترنت انجمن تجارت الکترونیک نیز در بخش دیگری از نشست بر بسته‌ بودن مسیر تعامل و مذاکره با متولیان شرایط موجود تاکید کرد و گفت: متاسفانه هیچ‌ مسیری برای بازنگری فیلترینگ سایت‌ها در ایران وجود ندارد. او با اشاره به اینکه دولت سعی کرده که گوگل‌پلی از فیلترینگ برداشته شود، ولی این موضوع میسر نشده است، گفت: ‌دلیل فیلترینگ بسیاری از مجموعه‌ها در ایران مشخص نیست و هیچ پروسه‌ای برای بازنگری در فیلترینگ آن وجود ندارد و یک مسیر کاملا یک طرفه است.‌ احمدی تاکید کرد: ‌ایران از نظر آزادی‌های دسترسی به اینترنت رتبه 68 از 70 را دارد. فیلتر بودن شبکه‌های اجتماعی در کار شهروندان اختلال ایجاد می‌کند و ایران در صدر کشورهایی است که این شبکه‌ها را فیلتر کرده است.‌

بی‌میلی به تعامل برای حل مشکل

گزارش حاضر که روز گذشته منتشر شد، دومین گزارش جامعی است که با محوریت تحلیل وضعیت اینترنت کشور آماده و با حمایت اتاق بازرگانی تهران، از آن رونمایی شد. نسخه پیشین این گزارش که در اوایل تابستان امسال منتشر شد، پس از بازتاب گسترده آن در شبکه‌های اجتماعی، با انتقاد برخی مدیران دولتی مواجه شد و ایراداتی را به آن وارد دانستند. با این‌حال طبق آنچه حالا اعضای انجمن تجارت الکترونیک تهران اظهار کرده‌اند، بخش‌های مختلف دولت خصوصا وزارت ارتباطات، حاضر به همکاری جدی و ارائه داده‌ها برای نگارش گزارشی جدید نشده‌اند و با وجود دعوت انجمن، در این نشست هم شرکت نکردند. رئیس کمیسیون اینترنت انجمن تجارت الکترونیکی تهران با انتقاد از همین عدم حضور گفت: چرا نباید هیچ‌یک از مدیران دولت و بخش‌های مختلف حاکمیت در این جلسه حضور داشته باشند. پیرحسینلو در ادامه افزود: درحالی که ما خواستار مذاکره و صحبت برای باز کردن گره کلاف سردرگم اینترنت و فیلترینگ بودیم، کمیته مصادیق مجرمانه حاضر به صحبت با ما نشد. مرکز ملی فضای مجازی نیز با برگزاری جلسه‌ای که بتواند زمینه‌ساز بررسی اشکالات موجود باشد، موافقت نکرد. تنها توفیقی که در مسیر ارتباط با بدنه دولت داشتیم، برگزاری چند جلسه با وزارت ارتباطات، شرکت ارتباطات زیرساخت و برخی از نمایندگان مجلس بود و بس.

به اعتقاد نایب‌رئیس کمیسیون اینترنت انجمن الکترونیک تهران، اکنون دلیل فیلتر بودن برخی سایت‌ها مانند وردپرس یا برخی سایت‌های فروشگاهی جهانی و یکسری سایت عکاسی و کوتاه‌کننده لینک هم مشخص نیست. او با تاکید بر اینکه هر فیلترینگی باید امکانی برای بازنگری داشته باشد، گفت: در حال حاضر سایتی که فیلتر می‌شود برای همیشه مسدود باقی خواهد ماند و امیدی به بازنگری در محدودیت اعمال شده و بازگشت شرایطش به حالت عادی وجود ندارد. احمدی در گفته‌های خود در حاشیه نشست تصریح کرد: متاسفانه وقتی مساله‌ای امنیتی می‌شود، دیگر هیچ‌کس وظیفه پاسخگویی درباره آن را در خود نمی‌بیند. اکنون اینترنت نیز چنین وضعی پیدا کرده و با امنیتی خواندن شرایط و محدودیت‌های آن، راه برای حل مساله و پاسخ به سوالات و دغدغه‌های مردم و کسب‌وکارها بسته‌ شده و همین مشکلات عدیده‌ای ایجاد کرده است. به اعتقاد انجمن تجارت الکترونیک تهران، حالا بی‌کیفیتی اینترنت، در کنار رتبه پایین کشور در شاخص‌های اکوسیستم ابری و اقتصاد دیجیتال، بیش از 50 درصد فعالان کسب‌وکارهای دانش‌بنیان کشور را در مسیر مهاجرت قرار داده است و زیان این مساله، مستقیما متوجه اقتصاد کشور خواهد بود.