دین مبین اسلام بر سهولت و آسان‌گیری بر پیروان خود بنا شده است؛ چنان‌که توبه‌پذیری یکی از نمونه‌های آشکار سهولت در این آیین و از مهم‌ترین نشانه‌های رحمت الهی است. زیرا ممکن بود خداوند سبحان به محاسبۀ دقیق و بدون عفو کردار بندگان بپردازد؛ که در این صورت، غیر از معصومان: هیچ بندۀ دیگری نجات نمی‌یافت و تمام خلایق از رحمت خداوند متعال بی‌بهره می‌ماندند؛ اما پذیرش توبه و قبول عذر گنه‌کاران، بزرگ‌ترین نشانۀ رحمت بی‌انتهای الهی است.
خداوند در قرآن کریم ضمن آیاتی به موضوع پذیرش توبۀ گناه‌کاران اشاره فرموده است:
کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْکُمْ سُوءًا بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ[1]؛ «پروردگارتان رحمت را بر خود مقرر داشته؛ بنابراین هرکس از شما از روی نادانی کار زشتی مرتکب شود، آن‌گاه بعد از آن روی به توبه آرد و [مفاسد خویش را] اصلاح کند [مشمول آمرزش و رحمت خداوند می‌شود؛ زیرا] خداوند بسیار آمرزنده و مهربان است.»
وَهُوَ الَّذِی یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَیَعْفُو عَنِ السَّیِّئَاتِ وَیَعْلَمُ مَا تَفْعَلُونَ[2]؛ «اوست که توبۀ بندگانش را می‌پذیرد، و از بدی‌ها گذشت می‌کند، و هر عملی را که انجام می‌دهید می‌داند.»
این آیات نشان از سهولت توبه‌پذیری در دین اسلام است. البته شخص عاصی و گناه‌کار می‌بایست از خطای خود پشیمان شده و درصدد جبران برآید، تا بدین‌طریق خداوند گناهان و لغزش‌هایش را ببخشاید. چنان‌که در مصحف شریف می‌خوانیم:
إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعًا[3]؛ «همانا خداوند همۀ گناهان [شما] را می‌آمرزد.»
امام باقر(ع) نیز به محمّدبن‌مسلم چنین فرمودند:
«ای محمّدبن‌مسلم! گناهان مؤمن که از آن توبه کند، برای او آمرزیده است و باید برای آینده ـ پس از توبه و آمرزش ـ کار نیک و عمل پسندیده انجام دهد. به خدا سوگند! این فضیلت فقط برای اهل ایمان است.
محمّدبن‌مسلم می‌گوید: به حضرت(ع) عرض کردم، پس اگر بعد از توبه و استغفار از گناهان دوباره گناه کرده و باز توبه کند، چگونه است؟
امام فرمودند: ای محمّدبن‌مسلم! آیا باور داری که بندۀ مؤمن از گناه خود پشیمان شود و از خداوند آمرزش بخواهد و توبه کند و خداوند توبه‌اش را نپذیرد؟! عرض کردم: اگر چند بار گناه کند و آن‌گاه توبه نماید و از خدا آمرزش بخواهد، این چگونه است؟ حضرت7 فرمودند: هر زمانی که مؤمن به استغفار و توبه بازگردد، خداوند نیز به آمرزش او بازمی‌گردد و گناهانش را می‌آمرزد و یقیناً خداوند آمرزنده و مهربان است. او توبه را می‌پذیرد و از کردارهای بد می‌گذرد. پس مبادا تو مؤمنان را از رحمت خدا دور سازی.»[4]
از همین‌رو یکی از صفات خداوند متعال «توّاب» است:
وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِیمٌ[5]؛ «از خداوند [اطاعت کرده، از محرّماتش] بپرهیزید که خداوند بسیار توبه‌پذیر و مهربان است.»
در آیات نورانی دیگری نیز به این صفت خداوند نسبت به بندگان عاصی و گناه‌کار اشاره شده است، آن‌جا که می‌فرماید:
ثُمَّ إِنَّ رَبَّکَ لِلَّذِینَ عَمِلُوا السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابُوا مِنْ بَعْدِ ذَلِکَ وَأَصْلَحُوا إِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَحِیمٌ[6]؛ «سپس پروردگارت به آنان‌که بر اثر جهل [به حقایق، و عدم توجه به عاقبت شوم بدکاری] مرتکب گناه شدند، و بعد از آن [بیدار گشته و] به توبه روی آوردند و [مفاسد خود را] اصلاح کردند [لطف ویژه دارد؛ زیرا] پروردگارت پس از آن بسیار آمرزنده و مهربان است.»
وَإِذَا جَاءَکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِآیَاتِنَا فَقُلْ سَلَامٌ عَلَیْکُمْ کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْکُمْ سُوءًا بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ[7]؛ «هرگاه باورکنندگانِ آیات ما نزد تو آیند، بگو: سلام بر شما، پروردگارتان رحمت را بر خود مقرر داشته؛ بنابراین هرکس از شما از روی نادانی کار زشتی مرتکب شود، آن‌گاه بعد از آن روی به توبه آرد و [مفاسد خویش را] اصلاح کند [مشمول آمرزش و رحمت خداوند می‌شود؛ زیرا] خداوند بسیار آمرزنده و مهربان است.»
إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَرِیبٍ فَأُولَئِکَ یَتُوبُ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَکَانَ اللَّهُ عَلِیمًا حَکِیمًا[8]؛ «توبۀ واقعی در پیشگاه خداوند فقط برای کسانی است که کار زشتی را از روی نادانی انجام می‌دهند آن‌گاه بدون تأخیر [و از دست‌رفتن فرصت] توبه می‌کنند، مسلّماً خداوند توبۀ آنان را می‌پذیرد؛ خداوند همواره دانا و حکیم است.»
آری! بنده با استغفار و توبۀ قلبی آمرزیده می‌شود، ولی به شرط آن‌که گذشتۀ خویش و حق و حقوقی را که از دیگران ضایع نموده، جبران کند.
تمام انبیا: و اولیا خداوند نیز مأمور به ابلاغ این صفت بوده‌اند و در همۀ ادیان الهی به گذشت و بخشش توصیه شده است. زیرا در زندگی و تعاملات اجتماعی، معمولاً بین افراد کدورت‌ها و رنجش‌هایی پیش می‌آید و افراد در زندگی فردی و اجتماعی خود دچار خطاها و لغزش‌هایی می‌شوند. در این صورت، هرکسی ممکن است به حق و یا ناحق از دیگری رنجیده‌خاطر شود. گاهی در روابط خانوادگی هم این کدورت‌ها شکل می‌گیرد. خداوند متعال در همۀ این موارد به عفو و گذشت شخص پشیمان و عذرخواه امر می‌کند. از این‌رو پیامبر اسلام9 می‌فرمایند:
«تَخَلَّقُوا بِأَخْلَاقِ اللَّه([9])؛ خودتان را به اخلاق خدا بیارایید.»
بنابراین انسان‌ها باید روحیۀ عفو و گذشت را در وجود خود احیا نمایند. البته گذشت از شخص نادم باید عفو و گذشتی قلبی باشد؛ بدین‌معنا که انسان نباید حتی ذره‌ای از طرف مقابل کدورتی به دل داشته باشد. چراکه گذشت و بخشش خدایی یعنی در ظاهر و باطن و به معنی واقعی کلمه، خطای دیگران را نادیده گرفتن؛ نه این‌که شخص در ظاهر گذشت کند، اما در باطن کدورت طرف مقابل را به دل داشته باشد. زیرا چنین گذشتی، گذشت منافقانه است. حال‌آن‌که انسان باید همواره به‌خاطر خدا از خطاها و اشتباهات دیگران گذشت کند.
--------------------------------------------------------------------
[1]. انعام(6): 54.
[2]. شوری(42): 25.
[3]. زمر(39):.53
[4]. الکافی: 2 / 434، ح6؛ ارشاد القلوب: 1 / 180؛ وسائل الشیعة: 16 / 79 ـ 80، ح21033.
[5]. حجرات(49): 12.
[6]. نحل(16): 119.
[7]. انعام(6): 54.
[8]. نساء(4): 17.
[9]. بحارالانوار: 58 / 129، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه: 1 / 312.
برگرفته از کتاب اسلام دین آسان نوشته استاد انصاریان
