دسترسی آنلاین کودکان به دود و دم!

یکی از مهم‌ترین مزایای خرید آنلاین، دسترسی به محصولات متنوع‌تر با قیمت مناسب‌تر است و باتوجه به اینکه در شهرهای بزرگ به دلیل ازدیاد جمعیت، شهروندان ساعت‌ها در ترافیک به سر می‌برند، اغلب ترجیح می‌دهند کالای مورد نیاز خود را از نزدیک‌ترین مکان‌ها و یا به شکل آنلاین تهیه کنند.

 

به گزارش ایسنا، با پیشرفت تکنولوژی و پدید آمدن دستگاه‌ها و ابزارهای ارتباطی نوین، تعداد این فروشگاه‌ها افزایش یافته و کار به‌جایی رسیده که از طریق پلتفرم‌های مجازی می‌توان به هر نوع محصولی دسترسی پیدا کرد و حتی برخی از دوستداران و مصرف‌کنندگان سیگار هم ترجیح می‌دهند برای خرید این محصول به فروشگاه‌های آنلاین مراجعه کنند. 

 

گرچه دیوان عدالت اداری برای کاهش دسترسی به سیگار، عرضه آن را در فضای مجازی ممنوع کرده است و گرچه طبق قانون، فروش دخانیات به نوجوانان زیر 18 سال هم ممنوع است؛ اما فروشگاه‌های اینترنتی با نقض این موارد وعلی‌رغم مغایرت فروش اینترنتی سیگار به خصوص در میان نوجوانان، با هدف کسب سود بیشتر، به‌راحتی مواد دخانی را در اختیار این گروه سنی قرار می‌دهند. 

 

این سایت‌ها که با هدف تأمین دخانیات فعالیت می‌کنند، مدعی‌اند که «بسیاری از دوستداران سیگار نمی‌دانند از کجا می‌توان سیگارهای اصل و خارجی که گاها در ایران کمیاب هستند را به‌صورت آنلاین خریداری کرد. استعمال دخانیات در برخی مناطق مجاز نیست اما غیرقانونی هم نیست. بنابراین دوستداران سیگار می‌توانند از وقت خود لذت ببرند!» خرید مواد دخانی از این سایت‌ها به گفته خودشان، کمک می‌کند تا مصرف‌کنندگان حداقل 5٠ درصد از هزینه‌های سیگار کشیدن خود را کاهش دهند و تنها گزینه برای پس‌انداز و شکسته نشدن بودجه ماهانه، سفارش آنلاین سیگار است!

 

حال اینکه مسئولان وزارت بهداشت بارها از فروش آنلاین دخانیات و تبلیغ آن انتقاد کرده و تخلف محرز در این زمینه را گوشزد کرده‌اند، بااین‌حال فروشگاه‌های اینترنتی در سایه بی‌عملی نهادهای نظارتی، بدون هیچ‌گونه مشکلی دخانیات را عرضه می‌کنند. اقدامی که موجب شده دسترسی نوجوانان و جوانان زیر 18 سال به دخانیات آسان‌تر شود. این فروشگاه‌ها با عرضه محصولات دخانی مختلف امکان ثبت سفارش آنلاین را برای متقاضی فراهم کرده و افراد می‌توانند پس از ثبت سفارش مواد دخانی را درب منزل تحویل بگیرند. 

 

حالا مدت هاست که نوجوانان نه در اولین مغازه و نخستین کیوسک مطبوعاتی، بلکه هر لحظه اراده کنند با مراجعه به فروشگاه‌های آنلاین و با یک کلیک ساده بر آیکون خرید دخانیات، از دود و دم کام می‌گیرند. آن‌ها با ارائه مشخصاتی نظیر کد ملی و تاریخ تولد، هویتشان به سادگی احراز می‌شود. درواقع با دور زدن قانون و وارد کردن کد ملی فرد دیگری که بالای ١٨ سال است، بسته‌های سیگار با دستانی نامرئی در اختیار آن‌ها گذاشته می‌شود.

 

به این ترتیب مواد دخانی راحت‌تر ازهر زمانی در اختیار مصرف‌کنندگان قرار می‌گیرد و با این وصف، افزایش آمار کودکان و نوجوانان سیگاری فقط زیر سر فیلم و سریال ‌ها یا دسیسه تولیدکنندگان دخانیات نیست و باید بخش بزرگی از تقصیر را ناشی از سهولت در خرید این محصولات دانست.  

 

یک روانشناس بالینی در گفت‌وگویی با بیان اینکه سیگار کشیدن در فیلم‌های سینمایی و سریال‌های نمایش خانگی به‌قدری برجسته شده که ناخودآگاه توجه مخاطب را به خود جلب می‌کند، خطاب به والدین نسبت به افزایش تمایل نوجوانان به سیگار کشیدن به‌واسطه تماشای این فیلم و سریال ها هشدار می‌دهد.

 

رضا فریدی معتقد است: کودکان و نوجوانان با توجه به دوره سنی‌شان به‌شدت تحت تأثیر محیط اطرافشان قرار دارند و تمایل دارند در پوشش و رفتار از دیگران به‌ویژه شخصیت‌هایی که از محبوبیت بالایی برخوردارند، الگوبرداری کنند و چون یکی از در دسترس‌ترین و راحت‌ترین محصولات برای تقلید کودکان و نوجوانان از شخصیت‌های محبوب در فیلم‌ها، سیگار است، به همین دلیل سعی می‌کنند حداقل در سیگار کشیدن شبیه آن‌ها باشند و احساس محبوبیت و جذابیت کنند. 

 

وی با اشاره به پژوهش‌های انجام شده در این زمینه عنوان می‌کند: در یکی از پژوهش‌ها، محققان تعداد دفعات سیگار کشیدن شخصیت‌ها را در بیش از 500 فیلم محبوب شمردند. آن‌ها سپس از 6500 کودک 10 تا 14‌ساله پرسیدند کدام‌یک از فیلم‌ها را دیده‌اند. دو سال بعد با کودکان مصاحبه مجدد شد. محققان دریافتند بچه‌های سنین 10 تا 14 سال که بسیار عمل سیگار کشیدن را در فیلم‌ها مشاهده می‌کرده‌اند، بدون توجه به اینکه والدین یا دوستانشان سیگاری هستند یا نه، بیشتر تمایل به سیگار کشیدن پیداکرده‌اند. بر طبق اولین مطالعه ملی در آمریکا، رابطه مستقیمی بین نمایش سیگارکشیدن در فیلم‌ها و احتمال شروع سیگار کشیدن در کودکان وجود دارد.

 

سازمان بهداشت جهانی نیز تصریح می‌کند فیلم‌هایی که شخصیت‌های آن سیگار می‌کشند، باید در رده فیلم‌های بزرگسالان حساب شوند و محدودیت سنی برایشان قید شود، زیرا شرکت‌های سازنده سیگار از این فیلم‌ها برای بازاریابی استفاده می‌کنند. این موضوع در کنار عرضه آنلاین و تسهیل زمانی و مکانی در دسترسی به دخانیات، بر تعداد کودکان و نوجوانان سیگاری افزوده است.  

 

علیرضا شریفی یزدی، جامعه‌شناس زمانی که می‌توان به دخانیات دسترسی پیدا کرد را «کمتراز ١5 دقیقه» عنوان کرده و به تعبیر او این زمان «کمتر از مدتی است که برای خرید نان صرف می‌شود.» او در گفت‌وگو با ایرنا توضیح می‌دهد: «سهولت زمانی و مکانی برای دسترسی در حالی در کشورمان وجود دارد که برخلاف قانون، به‌راحتی به افراد زیر١٨سال سیگار فروخته می‌شود. در نزدیکی مدارس هم نظارت کافی وجود ندارد و سیگار به آسانی در اختیار دانش‌آموزان قرار می‌گیرد، به طوری که این‌روزها شاهد فروش سیگار توسط برخی از دختران در داخل مدارس هستیم.» 

 

فروش و عرضه مواد دخانی به کودکان زیر 18 سال، مطابق قانون عملی مجرمانه است. ماده 12 قانون جامع کنترل و مبارزه ملی با دخانیات مصوب سال 1385 مجلس شورای اسلامی می‌گوید: «فروش یا عرضه (محصولات دخانی) به افراد زیر18سال یا به واسطه این افراد، علاوه بر ضبط فرآورده‌های دخانی کشف شده نزد متخلف‌، وی به جزای نقدی از یکصد تا پانصد هزار ریال  محکوم می‌شود، تکرار یا تعدد تخلف‌، مستوجب جزای 10 میلیون ریال  مجازات است‌. با این حال اظهارات مقام‌های مسئول در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، ستاد مبارزه با مواد مخدر، شرکت دخانیات و … بر کاهش سن استعمال سیگار و قلیان در ایران حکایت دارد که نشان می‌دهد این قانون ضمانت اجرایی ندارد.

 

در همین خصوص، «جعفر جندقی»، رئیس مرکز سلامت و محیط کار وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، در یک نشست خبری گفته است: «براساس مطالعات انجام شده در افراد 13 تا 15 سال کشور، 10/2 درصد آن‌ها مصرف کننده مواد دخانی بودند که 57/7 درصد این گروه سنی قلیان مصرف می‌کردند و 1/9 درصد نیز مصرف کننده مواد دخانی بدون دود بودند. براساس این مطالعات، در این گروه سنی، 24/2 درصد نوجوانان در معرض مواجهه با دود دخانیات در منازل خود و 38/4 درصد نوجوانان نیز در معرض مواجهه با دود دخانیات در اماکن عمومی مسقف بودند. 65 درصد مصرف‌کنندگان دخانیات سیگار مصرفی خود را از سوپرمارکت، دست‌فروشان یا دکه‌های مطبوعاتی تهیه می‌کردند.» 

 

رئیس مرکز سلامت و محیط کار وزارت بهداشت نیز بر رسیدن سن استعمال دخانیات به 13 سال تأکید دارد، ادعایی که پیشتر توسط سایر مسئولان ذیربط هم مطرح شده بود و باتوجه به افزایش دسترسی به دخانیات در فضای مجازی و عدم نظارت بیشتر بر این موضوع، دیدن سیگار لای انگشت دختر یا پسری کم سن وسال به عنوان تصویری پرتکرار، چندان عجیب نیست! 

 

قوانین بسیاری در این حوزه به تصویب رسیده و در آیین نامه اجرایی قانون مبارزه با دخانیات نیز فروش مواد دخانی از طریق اینترنت ممنوع شده است و فروش مواد دخانی توسط افراد حقیقی و حقوقی بدون داشتن پروانه فروش ممنوع است. حتی در فروشگاه‌ها استفاده از دستگاه‌های فروش دخانیات نیز ممنوع است.

 

اما آنطور که بهزاد ولی‌زاده، رئیس دبیرخانه ستاد کشوری کنترل دخانیات وزارت بهداشت می گوید: حمایت‌های لازم در حوزه کاهش مصرف دخانیات کم و در زمینه توسعه بازار دخانیات زیاد است و به همین علت در یکی دو دهه گذشته شماری از مقام‌های مسئول از کاهش سن استعمال دخانیات و رسیدن آن به سن زیر 15 سال خبر داده اند و اطلاعات موجود نشان می‌دهد در حالی که دهه 40، سن شروع مصرف سیگار در کشور 30 سالگی، در دهه 50 حدود 25 سالگی و در دهه 70 زیر 18 سال بود اما امروز به 13 تا 15 سالگی رسیده است.

 

زنگ خطر این اتفاق نامبارک از سال‌ها قبل با هشدارهای متعدد مسئولان به صدا درآمده است. سردار «ابراهیم کریمی»، جانشین معاونت اجتماعی ناجا سال 1398 در یک برنامه تلویزیونی گفته بود: «سن اعتیاد دارد پایین می‌آید، سن مصرف تفننی سیگار 14 تا 15 سال است، اما اگر اعتیاد باشد به 17 تا 18 سال هم می‌رسد.»

 

سابق بر این در سال 1393، «محمدرضا مسجدی» عضو کمیته سیاست‌گذاری ستاد کشوری کنترل دخانیات با اشاره به دو تحقیق ملی که در سال های 1383 و 1387 انجام داده گفته بود: «شیوع مصرف سیگار در گروه سنی  ١٣ تا ١5‌سال ٢‌ درصد بود و 4 ‌سال بعد شده بود ٣ درصد. درحالی‌که استعمال مواد دخانی ١٤‌درصد بود که قلیان سهم بیشتری داشت.»

 

«ایرج حریرچی»، سخنگوی سابق وزارت بهداشت نیز در سال 1396 درصد شیوع مصرف سیگار در دختران و پسران 13 تا 15 ساله را 4 درصد اعلام و عنوان کرده بود، مصرف سیگار در دختران این گروه سنی از 0/9 درصد به 2/12 و پسران به 4/8 رسیده است.

 

«بهزاد ولی زاده»، رئیس دبیرخانه ستاد کشوری کنترل و مبارزه با دخانیات وزارت بهداشت نیز با اشاره به دو تحقیق انجام شده در خصوص شیوع استعمال سیگار در گروه سنی 13 تا 15 سال که در سال‌های 1386 و 1395 تصریح کرده بود: «مصرف سیگار در بین دختران در این گروه سنی در سال 95 نسبت به سال 86 از 0/9 درصد به 2/1 درصد افزایش یافته، یعنی بیش از دو برابر شده بود. در پسران این آمار با کمی کاهش از 5 درصد به 4/8 درصد رسیده است». او با اشاره به نتایج آخرین مطالعه انجام شده در سال 1400 نیز مجموع دختران و پسران زیر 18 سال را که دخانیات مصرف می‌کنند، 4/5 درصد اعلام کرد.

 

اگر این اطلاعات را که گفته می‌شود مبتنی بر مطالعات علمی است، ملاک قرار دهیم، نشان می‌دهد که درصد شیوع استعمال سیگار در نوجوانان افزایش یافته است. 

 

نتایج یک پژوهش که توسط دانشگاه تربیت معلم انجام شده نیز نشان می‌دهد که 33 درصد دختران و 37 درصد پسران مقطع دبیرستان تجربه کشیدن سیگار دارند. 

 

اطلاعات مندرج در گزارش‌های بین‌المللی نیز با اظهارات مقام‌های مسئول هماهنگی دارد و آنها نیز همین اعداد و ارقام را تأیید کرده‌اند که البته دلیل آن می‌تواند استنادات نهادهای بین‌المللی به گزارش‌های رسمی مسئولان ما باشد.

 

سازمان بهداشت جهانی و مرکز کنترل بیماری‌های ایالات متحده در پروژه‌ تحقیقاتی مشترک که در سراسر دنیا از جمله ایران انجام داده‌اند، به بررسی شیوع مصرف دخانیات در میان نوجوانان 13 تا 15 ساله پرداخته‌اند. این تحقیق که تاکنون در سه مقطع زمانی 2003، 2007 و 2016 در ایران انجام شده نشان می‌دهد که حدود 4 درصد نوجوانان ایرانی سیگار مصرف می‌کنند.

 

در نتایج تحقیقات انجام شده در سال 2007 آمده: 3/1 درصد نوجوانان ایرانی سیگار می‌کشند. (سال 2007)67 درصد نوجوانان تجربه خرید سیگار دارند؛ بدون اینکه فروشنده از فروش سیگار به آنها خودداری کند.17/5 درصد دانش‌آموزان ایرانی تجربه کشیدن سیگار دارند.

 

(23/7 درصد پسران و 11 درصد دختران)26 درصد دانش‌آموزان ایرانی نوعی از دخانیات (عمدتا قلیان) مصرف می‌کنند.

 

(32/9 درصد پسران و 19/5 دختران)بسیاری از نوجوانان، با هر پکی که به سیگار می‌زنند، احساس بزرگی می‌کنند و از سوی دیگر، تقلید از والدین و اطرافیان هم تأثیر بسیاری در سیگاری شدن نوجوان‌ها دارد. اضطراب، تنش، محرک‌های شدید روانی و ناراحتی‌های خانوادگی عوامل عمده زمینه‌ساز برای روی آوردن به سیگار است. اما سوای این مؤلفه ها که محرکی برای مصرف سیگار است، خرید اینترنتی این محصول و قیمت ارزان آن هم ازجمله عوامل استعمال دخانیات به شمار می‌رود.

 

براساس نتایج یک مطالعه 97 درصد نوجوانان (15 تا 17 سال) در مراکز استان‌ها صاحب گوشی همراه هستند و از طرفی بسیاری از خانواده‌ها از همان بدو کودکی فرزندانشان، برای سرگرم نگه‌داشتن‌شان، آن‌ها را با گوشی و تبلت هوشمند آشنا می‌کنند. با شیوع ویروس کرونا هم بسیاری از افراد کم‌سن و سال به گوشی هوشمند دسترسی آزادتری پیدا کردند و با گشتی در صفحات مجازی و جست وجوی کالایی مانند سیگار در برنامه‌های فروشگاهی آنلاین، امکان خرید سیگار برای تمامی سنین در هر زمانی با امتیاز تحویل در منزل فراهم است. به طوری که معاون اجتماعی ستاد فرهنگی و اجتماعی شورای‌عالی انقلاب فرهنگی پیش‌بینی کرده است که «تا سال 2025 رتبه ایران در مصرف سیگار تک‌رقمی شود و این عدد وحشتناکی است.» 

 

«محمد شیخان»، مدیرعامل شرکت دخانیات ایران که پیش تر از کاهش سن مصرف سیگار در ایران از 20 سال به 13 سال خبر داده، گفته است: «شرکت‌های خارجی چند ملیتی تولیدکننده سیگار دنبال این هستند که حتی بچه‌های مهد کودکی ما را معتاد و سیگاری کنند.» اما واقعیت این است که نمی توان تمام تقصیرها را به گردن شرکت‌های خارجی چند ملیتی انداخت، چراکه عرضه دخانیات در برخی از فروشگاه‌های آنلاین و اینترنتی با وجود ممنوعیت فروش مواددخانی درفضای مجازی، هم دسترسی به آن را آسان‌تر کرده، و هم به نوعی تبلیغی برای تهیه این محصول به شمار می‌رود.

 

علیرغم انتقاد رسانه‌ها از فروش اینترنتی دخانیات، تاکنون اقدام مؤثری صورت نگرفته است. حتی به دلیل نرخ سود هنگفت از این طریق به تعداد فروشگاه‌های آنلاین فروش محصولات دخانی نیز افزوده شده است. اگر مسئولان وزارت بهداشت و سایر نهادهای نظارتی مربوط به کنترل دخانیات، در موضوع فروش آنلاین محصولات دخانی تنها به دادن هشدار دراین رابطه بسنده کنند، عملا باید منتظر افزایش بیش‌ازپیش استعمال دخانیات در میان کودکان یا نوجوانان بود.  

 

بررسی‌ «رسانه‌ها» نشان می‌دهد که طی دو دهه گذشته همواره مصرف سیگار و قلیان میان گروه سنی 13 تا 15‌ساله شیوع داشته ولی به‌مرور زمان بر جمعیت افراد مصرف‌کننده دخانیات در این گروه سنی افزوده شده است.

 

آمارهای ارائه شده توسط مقام‌های ذی‌صلاح، گویای آن است که جمعیت نوجوانان سیگاری در ایران اعم از دختر و پسر از 2 درصد در سال 1383 به 4/5 درصد در سال 1400 رسیده است. آمار شیوع مصرف قلیان در نوجوانان نیز بسیار بیشتر و جمعیتی حدود یک‌چهارم کل نوجوانان را شامل می‌شود. طبیعی است که شرکت‌های تولید سیگار خواهان فروش بیشتر و کسب منافع مادی بیشتر باشند؛ ولی علل افزایش شیوع مصرف دخانیات در میان نوجوانان تنها به سیاست شرکت‌های تولیدکننده برنمی‌گردد؛ بلکه عدم اجرای قانون ممنوعیت فروش مواد دخانی به افراد زیر 18 سال و بالا بودن شیوع مصرف دخانی در میان بزرگسالان و مواجهه نوجوانان با دخانیات در خانه و دسترسی آسان از طریق فضای مجازی، در گرایش نوجوانان به مواد مخدر اثر دارد. 

 

اعداد و ارقام روایت می‌کنند که 67 درصد نوجوانان ما تجربه خرید مواد دخانی، بدون خودداری فروشندگان را دارند و 24 درصد آنها در خانه و 38 درصد آنها در اماکن عمومی در مواجهه دود دخانیات قرار دارند. بنابراین قانون ممنوعیت فروش و عرضه مواد دخانی به کودکان و قانون ممنوعیت استعمال دخانیات در اماکن عمومی به عنوان دو پارامتر اثرگذار بر گرایش نوجوانان به مواد دخانی در کشور اجرا نمی‌شود و همین می‌تواند عاملی در افزایش میزان شیوع مواد دخانی میان نوجوانان باشد و همانطور که اشاره شد، حضور بی قاعده نوجوانان در فضای مجازی آسیب زاست و این امکان را به کاربران می‌دهد که اوقات فراغتشان را بدون محدودیت در این دنیای بی‌حد و مرز بگذرانند، غافل از اینکه نوجوانان در حساس‌ترین مرحله زندگیشان قرار گرفته‌اند: مرحله کشف هویت و شکل‌گیری شخصیت.

 

آن هم در شرایطی که استعمال سیگار در بسیاری از سریال‌های امروزی به خصوص در سینما و شبکه نمایش‌خانگی به کاری رایج تبدیل شده است. یکی از مهم ترین معایب استعمال ولع انگیز سیگار فراوان در چنین سریال ‌هایی، رفع قبح و عادی‌سازی استعمال سیگار در بطن جامعه است که در کنار تبلیغ و تسهیل تهیه دخانیات به شکل آنلاین در آینده‌ای نه‌چندان دور شاهد آثار سوء اجتماعی، اقتصادی و بهداشتی این مسئله در کودکان و  نوجوانان  و در نهایت شیوع هرچه بیشتر مصرف موادمخدر در جامعه خواهیم بود.