«انسداد نوار مرزی ایران و افغانستان یک طرح ملی است.» امیرکیومرث حیدری، فرمانده نیروی زمینی ارتش چند روز پیش با اعلام این خبر مواضع ایران نسبت به حضور افغانستانی‌ها در کشور را مشخص کرد. اما به نظر می‌رسد طالبان از این حرف رنجیده شده‌اند. ذبیح‌الله مجاهد، سخنگوی امارت اسلامی پس از این اعلام رسمی عنوان کرد: «اکنون افغانستان کشوری امن است و برای هیچ کشوری خاک افغانستان تهدید نیست. به‌طور کلی اقدامات مرزی از هر کشوری صورت می‌گیرد باید تفاهمات هم باشد و دوم اینکه هیچ کشوری نباید از افغانستان هراس داشته باشد.» این اظهارنظر مجاهد اما سرتیپ حیدری را واداشت که بار دیگر تاکید کند: «طالبان نمی‌توانند درباره انسداد مرزها برای ما تعیین تکلیف کنند.»
آخرین شنیده‌های روزنــــــــــامــــــــه «دنیای‌اقتصاد» هم از سختگیری‌های جدیدی در مرزهای شرقی خبر می‌دهد. یکی از موارد، تجمع در مرزهای شرقی به ویژه دوغارون و افزایش چشم‌گیر رد مرز افغان‌هاست. چندی پیش هم تعدادی از زنان افغانستانی از رد مرز شدن شوهرانشان به «دنیای اقتصاد» گفته بودند. فرآیندی که چراغ خاموش از هفت، هشت ماه پیش آغاز شده بود.
پیگیری از اداره اتباع و مهاجران خارجی هم گویای آن است که «اجرای طرح ضربتی جمع‌آوری اتباع غیرمجاز در استان تهران» ادامه خواهد داشت. مساله اما این است که خروج اتباع از ایران همواره وابسته به مواضع سیاسی ایران است و چندین دوره شاهد اقداماتی در این زمینه بودیم، اما بررسی‌ها نشان می‌دهد که حضور افغان‌ها در ایران (به خصوص غیرمجازها) در چندین دهه گذشته همواره افزایشی بوده است. حال باید دید که این‌بار مرزهای ایران دچار انسداد می‌شوند و بالاخره جلوی ورود غیرمجازها به ایران گرفته می‌شود یا نه؟
طرح مرزی چهار مرحله‌ای
موج افغان‌هراسی از اوایل تابستان در ایران شدت و پس از اخراج بیش از یک میلیون افغانستانی از پاکستان اوج گرفت. تصاویر کامیون‌های پر از زن و بچه آواره، پیرمرد و پیرزن‌های دردمند که از پاکستان بیرون و به سمت افغانستان راهی شده بودند دل بسیاری را به درد می‌آورد، اما در میان خبرهای حمله اسرائیل به غزه، این تصاویر بسیار کم در جوامع بین‌المللی بازخورد داشت. از سوی دیگر این آوارگی یک تهدید بالقوه هم برای ایران به شمار می‌آمد، چرا که احتمال حضور نیروهای تندرو در میان‌شان هم زیاد بود و اینکه ممکن است وارد مرزهای ایران شوند. با این حال در تمام این مدت مسوولان ایران موضعی رسمی نگرفتند تا اینکه فرمانده نزاجا اعلام کرد: «طرح مرزی در چهار عملیات عمرانی انجام می‌شود و تاکنون فنس‌کشی‌های آن انجام شده که سپس بسترسازی و جاده‌سازی آن آغاز خواهد شد.»
امیر کیومرث حیدری این طرح را ارمغانی برای ایجاد امنیت پایدار در منطقه عنوان کرد: «حضور ارتش در مرزها به معنای ناامنی نیست؛ بلکه برای اشرافیت اطلاعاتی و آمادگی نظامی است. همه مرزهای کشور امن هستند و گاهی اوقات خطاهایی جزئی صورت می‌گیرد که آنها نیز تهدیدی برای امنیت کشور نیستند.» او با بیان اینکه ارتش در کنار نیروهای مرزبانی فراجا و سپاه پاسداران از همه حدود و مرزهای کشور حراست و صیانت می‌کند؛ از مرز دوغارون شهرستان تایباد هم بازدید کرد تا به روند اجرایی کار نظارت کند. مرز دوغارون همواره یکی از مرزهای مهم ایران بوده که بسیاری از آن به صورت غیرقانونی و قانونی وارد ایران می‌شوند، چرا که شهرستان تایباد 90 کیلومتر مرز مشترک با افغانستان دارد. از سوی دیگر مرزهای شرقی ایران در چند ماه اخیر همچون پاشنه‌آشیل عمل کرده‌اند. نگاهی به چند عملیات تروریستی اخیر از حمله به شاهچراغ فارس گرفته تا واقعه تروریستی کرمان در مراسم سردار سلیمانی نشان می‌دهد که بیشتر این مهاجمان از مرزهای شرقی وارد شده‌اند.
تداوم اخراج
در چند دهه گذشته چندین عملیات اخراج اتباع غیرمجاز افغان اجرا شده اما هیچ یک از آنها به نتیجه مشخصی تا امروز نرسیده است. برخی از شهرها همچون یزد پس از قتل یک جوان 17 ساله ایرانی به دست یک مهاجر افغان موضعی کاملا سخت نسبت به حضور افغان‌ها در این شهر گرفتند. از سوی دیگر برخی از خبرها هم از حمله به خانه مهاجران افغان به گوش رسیده است. با این وجود، مسوولان بارها دعوت به آرامش کرده و اظهارنظری در مورد این نوع برخوردها نکرده‌اند. با این وجود به نظر می‌رسد که این‌بار به جز طرح نزاجا در مرزها، اداره کل امور اتباع و مهاجرین خارجی هم در این زمینه ورود کرده است. احسان حیدری می‌گوید: «بر اساس ماده 181 قانون کار، به کارگیری اتباع غیرمجاز در واحدهای صنفی تخلف است و برابر قوانین با فرد متخلف برخورد خواهد شد.» او تاکید می‌کند: «در جمهوری اسلامی ایران نیز مانند سایر کشورها افراد غیرمجاز و فاقد هرگونه مدارک اقامتی معتبر، برابر قوانین اجازه اقامت نخواهند داشت.» برنامه‌های اداره کل امور اتباع و مهاجرین شامل گشت‌زنی‌ها و با همکاری فرمانداری شهرهای تهران در حال اجرا است.
پیروزی طرفداران انسدادمرزها
در همان حول و حوش شکل‌گیری بحث‌های مربوط به حضور افغانستانی‌ها در ایران؛ احمد وحیدی، وزیر کشور حضور 5 میلیون افغان در ایران را تایید، اما تاکید کرد: «رسانه‌ها درباره تعداد مهاجران افغان مبالغه می‌کنند.» همین گفته مشخص می‌کرد که موضع مسوولان در برابر افغانستانی‌ها به ویژه افغان‌های غیرمجاز مبهم است. حتی برخی از شنیده‌ها حاکی از آن بود که طیف‌های مختلفی در جایگاه تصمیم‌گیری در این زمینه وجود دارند که یک سر طیف مخالفان صددرصدی انسداد مرزها هستند و گروه دیگر موافق صددرصدی. می‌گفتند برخی خواستار این هستند که همچون پاکستان عمل کرده و مراکز اصلی حضور افغان‌ها در ایران با خاک یکسان شود و برخی دیگر می‌گفتند که این روش اشتباه محض است و حضور 40 ساله افغانستانی‌های مسلمان و همزبان در ایران بحث اخراج آنها را پیچیده می‌کند. با این حال با گفته‌های اخیر فرمانده نزاجا به نظر می‌رسد که نظر گروه موافقان با انسداد به کرسی نشسته است و شاید این‌بار شاهد برخورد متفاوتی در مرزهای ایران و افغانستان باشیم. همان‌طور که پیش از این هم بسیاری از کارشناسان و متخصصان اتباع خارجی تاکید کرده بودند که باید شیوه‌ای مشخص در پذیرش مهاجر از افغانستان وجود داشته باشد و برخی راهکارها خود می‌توانند مانعی بر بروز مشکلات بعدی و حضور بی‌حساب‌وکتاب افغان‌ها در ایران باشند.
سرگردانی
مساله این است که از چند ماه پیش نشانه‌های خروج بسیاری از افغان‌ها از ایران دیده می‌شود. اوایل پاییز امسال بود که خبر آمد؛ بیش از 24 هزار نفر از «اتباع غیرمجاز کشور افغانستان» در کمتر از دو هفته توسط مرزبانان ایران اخراج و بازگشت داده شده‌اند. سردار مجید شجاع، فرمانده مرزبانی ولایت خراسان رضوی هم عنوان کرد: «24 هزار و 884 نفر از افغان‌های بدون مدرک اقامت در طی 10 روز گذشته شناسایی و از مرز دوغارون اخراج شده‌اند.» این روند حالا به نظر می‌رسد که رنگ متفاوتی به خود گرفته و حالا بیشتر این رسانه‌های افغانستانی هستند که روی خروج اتباع غیرقانونی مانور می‌دهند و اظهار نگرانی می‌کنند: «از ابتدای سال 1402، به تعداد 350 هزار افغان از ایران به افغانستان بازگشته‌اند که 160 هزار تن از آنها اخراج و رد مرز شده‌اند.»
فاطمه قاسم‌زاده، یکی از کارشناسان بنام حامی کودکان کار به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «این اخبار ضد و نقیض مطرح می‌شود. اطلاعات مختلف از منابع مختلف در زمینه اخراج افغانستانی‌ها شنیده می‌شود، اما سیاست و هدف کلی در بلندمدت کاملا مشخص نیست.» او تا امروز خودش با هیچ رد مرزی مواجه نشده، اما معتقد است که اهداف در این زمینه باید برای گروه‌های مرجع شفاف باشد.
یکی دیگر از فعالان حقوق کودک می‌گوید: «در خانواده‌هایی که ما با آنها ارتباط مستقیم داریم رد مرز اتفاق نیفتاده است. اما ما هم شنیده‌ایم که این روند تشدید شده. این اتفاق اما نزدیک یک سال است که به خصوص در شهرستان‌ها دیده می‌شود اما ما در تهران با آن مواجه نشده‌ایم. در واقع میدان ما گویای این نیست.» علی‌اکبر اسماعیل‌پور، مدیرعامل موسسه مردم‌نهاد «ندای ماندگار» می‌گوید: «ما در این زمینه اخبار مشخص نداریم، اما سال‌هاست که این مشکل را داریم، به دلیل مشخص نبودن یک سری مواضع در زمینه اخراج افغان‌ها، کودکان افغان گاه با ترس و لرز به مدرسه می‌آیند، اما اگر سیاست مهاجرتی مشخص باشد، هرگز این مشکلات ایجاد نمی‌شود.» به نظر می‌رسد بسیاری از انجمن‌های فعال در زمینه حمایت از کودکان کار و اتباع هیچ‌گاه با رویکرد مشخصی از سوی مسوولان مواجه نبوده‌اند. یکی از این فعالان به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «امیدواریم که بسته شدن مرزهای افغانستان واقعی باشد. این روند همواره با تصمیمات سیاسی ایران گره خورده است. برای همین خیلی از اتباع که کارت هم دارند و در ایران در حال تحصیل هستند با مشکل جدی مواجه می‌شوند. اما اگر ورود مهاجران با سخت‌گیری بسیار زیادی صورت بگیرد در آن صورت می‌توان با آنهایی که با استانداردهای مهاجرتی مطابقت دارند همچون یک شهروند برخورد کرد.»
قاسم حسنی، مدیرعامل انجمن حمایت از کودکان کار هم به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «من هم در حد خبرهای منتشر شده در این زمینه شنیده‌ام، اما تمامیت ارضی هر کشوری متناسب با مسائل ملی تعیین می‌شود. هیچ کشور دنیا این کاری را که ما انجام می‌دهیم، انجام نمی‌دهد. در واقع سیستم درستی باید برای مهاجرت تعریف شده باشد و حقوق اجتماعی افراد مشخص شود و در نهایت به عنوان شهروند شناخته شوند.» با این حال به نظر می‌رسد که بعد امنیتی و سیاسی مرزهای ایران این‌بار تعیین‌کننده است و باید دید که این روند تداوم پیدا می‌کند یا نه؟
