برای بررسی چشم‌‌‌انداز گردشگری ایران در سال 1403 باید ضمن ارزیابی سفرهای نوروزی، روند سفرها و بازار گردشگری طی چند سال اخیر بهویژه سه سال پس از کرونا را مورد توجه قرار داد. بر اساس سفرهای نوروزی و روند سفرها طی 3 سال گذشته، باید گفت که سه مانع اصلی بر سر راه رونق گردشگری قرار داشته است که می‌تواند این بازار را در سال‌جاری تحت‌تاثیر قرار دهد. اولین مانع رونق سفرها را باید در کاهش رشد اقتصادی و افزایش تورم دانست که با پایین آوردن سطح معیشت خانوارها، سفرها را به سمت گردشگری فقیرانه پیش برده است.
مانع دوم را باید بر مبنای سبقت کمیت بر کیفیت سفرها دانست. این در حالی است که عیار گردشگری بر مینای کیفیت سفر سنجیده می‌شود و تنها رشد کمّی نمی‌تواند معیار این سنجش قرار گیرد و سومین مانع رونق گردشگری را باید در نوسانات نرخ دلار دانست که اگرچه این موضوع منجر به سفر ارزان‌‌‌تر برای گردشگران بین‌المللی می‌شود اما در مقابل، منجر به افزایش هزینه‌‌‌ها برای گردشگران داخلی شده و امکان سفر با کیفیت مطابق استانداردهای جهانی را نه‌تنها کاهش می‌دهد بلکه سفرها را به سمت گردشگری فقیرانه و چادر سفر پیش میبرد.
ادامه روند گردشگری فقیرانه
اگرچه آمارها نشان از افزایش چشمگیر تردد خودروها در سفرهای بین استانی می‌دهد اما با توجه به کاهش اقامت در مراکز رسمی و حتی غیررسمی چه هتل‌‌‌ها و چه بوم‌گردی‌‌‌ها و دیگر مراکز اقامتی باید گفت که سفرها به سمت سفرهای خانوادگی و فامیلی و اقامت در خانه اقوام و آشنایان پیش رفته است و بیشترین حجم سفرها به دیدار خانوادگی و دوستانه اختصاص داشته است. این موضوع یکی از مهم‌ترین دلایل استقبال پایین از مراکز اقامتی رسمی و غیررسمی بوده است.
البته مهم‌تر از آن، عمده دلیل را باید در بالا بودن بیش از حد هزینه سفر و پایین آمدن توان مالی خانوارها دانست که امکان سفر مانند گذشته را ندارند و سفرهای نوروزی خود را به دیدار اقوام و ماندن در خانه اقوام و آشنایان محدود کرده‌‌‌اند. یا برخی سفرهای کوتاه یک‌روزه یا نهایت سه‌روزه و کمپ یا چادرزنی را به جای اقامت در مراکز اقامتی انتخاب می‌کنند. در این سفرهای فامیلی فرصتی هم برای بازدید از مکان‌‌‌های تفریحی و گردشگری در مقصد فراهم می‌شود. همچنین با توجه به بالا بودن هزینه سفرها در شهرها و روستاها، شکل سفرها مانند آنچه در جهان اتفاق افتاده، بیشتر به سمت طبیعت‌گردی و کمپ زدن در طبیعت پیش رفته است.
البته ادامه روند افزایش قیمت‌ها هزینه‌‌‌های سفر را نیز بالا میبرد، که می‌تواند چشم‌‌‌انداز گردشگری ایران را حداقل در بعد گردشگری داخلی با ادامه روند گردشگری فقیرانه همراه کند. بر اساس مشاهدات صورت‌گرفته قیمت برخی از مراکز اقامتی در مقاصد جنوبی کشور حتی به 20 میلیون و بیشتر رسید و دیگر مراکز اقامتی نیز رشد چند برابری قیمت در ایام نوروز را نشان می‌دهند. این افزایش قیمت می‌تواند در چشم‌‌‌انداز یکساله ایران تاثیرات منفی گسترده داشته باشد و گردشگری کشور بیش از پیش به سمت گردشگری فقیرانه یا همان «چادر سفر» پیش برود. این امر بحران جدی در فعالیت فعالان و مشاغل این صنعت ایجاد خواهد کرد، زیرا با از دست دادن مسافران دیگر امکان ادامه فعالیت در این حوزه را نخواهند داشت.
اگرچه نوسانات نرخ ارز فرصت مناسبی را برای گردشگران خارجی برای سفرهای ارزان فراهم می‌کند این امر برای گردشگران داخلی کاملا معکوس بوده و منجر به جهش چشمگیر هزینه‌‌‌های سفر و گرانی فراتر از انتظار مسافران شده است که امکان سفر را برای بسیاری از گردشگران سخت کرده است. میزان هزینه در برخی از مقاصد برند آنچنان افزایش یافته و گران شده که سفر به کشورهای اطراف ارزان‌‌‌تر از سفر به مقاصد داخلی است و همین امر منجر به تحریک بیشتر افراد به سفرهای خارجی به منظور کاهش هزینه‌‌‌های سفر به جای سفرهای داخلی شده است. رشد اقتصادی و کاهش تورم دو عامل مهم و محرک اصلی خانوارها برای سفر و گردشگری است و در صورتی صنعت گردشگری می‌تواند از افزایش گردشگران و مسافران منتفع شود که رشد اقتصادی و کاهش تورم در زندگی و معیشت و سطح درآمدی خانوارها به صورت عینی و عملی مشاهده شود و تنها محدود به آمارها و ارقام نوشته یا گفته‌شده نباشد.
یکی از موضوعاتی که می‌تواند گردشگری را در سال‌جاری تحت‌‌‌الشعاع خود قرار دهد، تبدیل شدن سفرهای طولانی به سفرهای کوتاه‌‌‌مدت است. آمارهای ارائه‌شده ازسوی مرکز آمار ایران در سال گذشته نشان می‌دهد که نزدیک به 60درصد از سفرهای ثبت‌شده بدون اقامت شبانه بوده است. کوتاه شدن مدت اقامت در مراکز اقامتی بهویژه هتل‌‌‌ها و حتی اقامتگاه‌‌‌های بوم‌گردی می‌تواند نشان دهد که دیگر تعطیلات طولانی نقشی در سفرهای طولانی و اقامت‌های طولانی نخواهد داشت. علت طولانی بودن اقامت برخی از مسافران نوروزی را باید به دلیل اقامت در خانه اقوام یا آشنایان دانست نه بر اساس نرم استاندارد گردشگری و اقامت در مراکز اقامتی.
این در حالی است که افزایش تسهیلات و ایجاد شرایط سفر در استطاعت برای تمامی اقشار جامعه و وعده سفرهای ارزان نقشه راه گردشگری عنوان شد که اقشار ضعیف جامعه هم امکان سفر برایشان فراهم شود و 40درصدی که در سال 1400 امکان سفر نداشتند فرصتی برای سفرهای داخلی به دست آورند. البته پارامتر مهم دیگری که می‌توان در سفرهای نوروزی در نظر گرفت، همزمانی نوروز با ماه رمضان تاثیر مستقیمی بر محدود شدن سفرها به زادگاه‌‌‌ها و دیدارهای فامیلی داشت و بخش بسیاری از مسافران سفرهای سال جدید خود را به تعطیلات عید فطر موکول کرده‌‌‌اند که این امر نشان می‌دهد، سفرها در تعطیلات عید فطر می‌تواند به مراتب بیشتر از تعطیلات نوروز باشد.
تغییر مقاصد اصلی سفر
از سال 1400 با ورود رسمی به عصر پساکرونا، تغییری جدی در انتخاب مقاصد سفرهای نوروزی ایجاد شد و دیگر مناطق شمالی کشور یکه‌‌‌تاز مقاصد گردشگری نوروزی به شمار نمی‌رود و مقاصد جنوب و گرمسیر و حتی کویرها سهم قابل‌توجهی از مسافران نوروزی را به خود اختصاص داده‌‌‌اند و طی سه سال اخیر عمده سفرهای نوروزی بهویژه در هفته اول نوروز به سمت استان‌‌‌های جنوب کشور بوده است. مقاصد گردشگری فارس و هرمزگان و پس از آن بوشهر و خوزستان سهم قابل‌توجهی از مسافران نوروزی را به خود اختصاص داده‌‌‌اند.
اگرچه هنوز آمار رسمی از سوی مراکز آمار کشور مبنی بر تعداد بالای مسافران و پربازدیدترین مقاصد اعلام نشده است، اما مشاهدات عینی و میدانی نشان می‌دهد که تعداد مسافران و گردشگران به استان‌‌‌های شمالی کشور حداقل در نیمه اول تعطیلات نوروز کمتر از سال‌های گذشته بوده است که شاید عمده دلیل آن را باید در برودت هوا و بارندگی طولانی یک هفته‌‌‌ای در این استان‌‌‌ها دانست که این امر حتی از میزان اقامت به سبک چادر در خیابان‌‌‌ها کاست و شمال کشور کمتر شاهد چادرزنی در هر مسیر و معبر در شهرها و روستاها بوده است. این در حالی است که در تابستان سال گذشته به‌‌‌دلیل پایین آمدن سطح درآمدی و معیشت خانوارها و نبود مراکز اقامتی و خدمات کافی پدیده «چادر سفر» به شکل فراگیر گسترش یافت و شهرها و روستاهای شمالی با این پدیده زشت که شاید بتوان نامش را گردشگری فقیرانه گذاشت، مواجه بوده‌‌‌اند.
این در حالی است که وزیر گردشگری از همان ابتدا، وعده سفرهای در استطاعت و ارزان را که امکان سفر برای همه فراهم شود، داده بود. اما در مقابل شاهد سفرهای حقیرانه بودیم که ضربه سنگینی به صنعت گردشگری وارد کرده و مردم را در شرایط سخت قرار داده است. چرا که به دلیل کمبود خدمات و امکانات لازم، چادرها در هر نقطه‌‌‌ای از مقاصد گردشگری مستقر شد و هیچ چارچوب خاصی در جهت حفاظت از محیط‌زیست، جمع‌‌‌آوری زباله‌‌‌ها و فرهنگ و آداب سفر تعریف نشده است.
البته، در نوروز 1403، شمال کشور کمتر شاهد این پدیده بود که دلیل اصلی آن را نباید در افزایش خدمات گردشگری یا ارزان‌‌‌تر شدن مراکز اقامتی یا افزایش سطح درآمدی افراد دانست بلکه صرفا سرد بودن بیش از حد هوا در 10 روز اول تعطیلات عامل اصلی این اتفاق بود. این در حالی است که بر اساس مشاهدات صورت گرفته جنوب کشور بیش از دیگر مقاصد مورد استقبال قرار گرفت که این امر را می‌توان ناشی از آب و هوای مناسب این منطقه در این فصل گردشگری دانست که پیک مسافران نوروزی را می‌توان در این منطقه مشاهده کرد. به همان اندازه که میزان چادرزنی مسافران در شمال کاهش یافت در مقاصد گردشگری جنوب همچون خوزستان، هرمزگان و بوشهر افزایش چشمگیری داشت و چادرهای مسافران تقریبا در اکثر مناطق و بخش‌‌‌های این مقاصد به پا شد. در مقابل مانند دیگر پیک‌‌‌های سفری، اقامتگاه‌‌‌ها سهم کمی در مقایسه با حجم عظیم مسافران داشتند. زیرا هزینه‌‌‌های چشمگیر اقامتی امکان سفر باکیفیت و استاندارد گردشگری را از مسافران گرفته و سفرهای بدون اقامت در مراکز اقامتی را کاهش و سفرهای اقامت در چادر را افزایش داده است.
تمرکز بر «کمیت» به جای «کیفیت» سفر
اگرچه آمارهای ارائه شده حاکی از تمایل بیشتر افراد به سفر است، اما بیشتر از «کمیت» در گردشگری «کیفیت» سفرها حائز اهمیت است. و باتوجه به پایین آمدن بیش از حد کیفیت سفرها طبق تعریف گردشگری مطابق با استانداردهای بین‌المللی نمی‌توان بالا رفتن کمیت سفرها را به‌‌‌معنای توسعه گردشگری یا پیش رفتن به سمت پایداری در نظر گرفت. این موضوع تاثیری در رشد و توسعه و بهبود صنعت گردشگری نخواهد داشت چرا که تنها بر بعد کمیت سفرها تکیه شده و فعالان گردشگری چندان از این حجم انبوه مسافران بهره‌‌‌ای نخواهند برد.
افزایش تقاضا با افزایش چشمگیر هزینه‌‌‌ها و قیمت‌ها توسط ارائه‌دهندگان خدمات گردشگری اتفاق افتاد که این امر سفر را برای بسیاری از افراد با دشواری‌‌‌های گسترده‌‌‌ای همراه کرد که آنها را مجبور به انتخاب مقاصد نزدیک به خانه با هزینه بسیار کمتر کرد. همچنین ضعف در ارائه خدمات توریستی و نبود زیرساخت‌‌‌های لازم در بیشتر مقاصد گردشگری در عید 1401 افزایش یافت که این میزان پس از بازگشت ناگهانی سفرها پس از دو سال بیش از گذشته قابل مشاهده بود.
با توجه به اینکه تنها یک بار در طول سال فرصت سفر به مناطق دیگر وجود دارد، سفرهای تهاجمی، آماده نبودن زیرساخت‌‌‌های گردشگری و کمبود مراکز در عید 1401 چشمگیر بود که منجر به نارضایتی مسافران از مقاصد گردشگری شد. در باقی ایام سال به دلیل نداشتن تعطیلات آخر هفته و پراکندگی تعطیلات مناسبتی در طول سال امکان سفر و گردشگری برایشان فراهم نیست و هر ساله شاهد سفرهای تهاجمی، کمبود امکانات و ارائه خدمات باکیفیت هستیم که این امر هر ساله نه تنها تکرار می‌شود بلکه در شرایط بدتری نسبت به سال قبل قرار می‌گیرد. دلیل مهم آن را باید در عدم‌تعادل بین عرضه و تقاضا دانست که ضعف بزرگ بازار گردشگری و نارسایی در بازار خدمات گردشگری است.
حذف تدریجی ناوگان حمل‌ونقل عمومی
علاوه بر این، سفر با خودرو با افزایش چشمگیری در مقایسه با سال‌های گذشته مواجه شد و توانست جایگزین بخش عمده حمل‌ونقل عمومی شود. این در حالی است که در سال‌های گذشته بخش حمل‌ونقل عمومی سهم قابل‌توجهی از حمل‌ونقل سفرهای نوروزی را به خود اختصاص می‌‌‌داد. اما طی سه سال گذشته میزان استفاده از خودروی شخصی در مقایسه با سال‌های گذشته از وسایل حمل‌ونقل عمومی پیشی گرفت که عمده دلیل آن را می‌توان در گران شدن بیش از حد هزینه‌‌‌های ناوگان حمل‌ونقل عمومی کشور دانست و همچنین کمبود ناوگان و قدیمی بودن آنها که با استانداردهای ملی و بین‌المللی بسیار فاصله دارد.
