تراز تجاری بخش کشاورزی در 11 ماه از سال‌گذشته منفی 7میلیارد و 991میلیون دلار محاسبه شده‌است. ممکن است برخی این مساله را امری منفی تلقی کنند، اما واقعیت این است که با توجه به جغرافیای ایران، تامین بخشی از نیاز محصولات کشاورزی از سایر کشورها، امری اجتناب‌ناپذیر به‌نظر می‌رسد. نکته دیگری که توجه به آن اهمیت دارد، افت قابل‌توجه در واردات سه کالای اساسی کشاورزی است. از ابتدای سال‌گذشته تا پایان بهمن ماه این سال، واردات برنج 45درصد، گندم 39درصد و شکر 36درصد نسبت به مدت مشابه در سال1401 کاهش داشته‌است. این کاهش را می‌توان در راستای چرخش دوباره دولت به سمت سیاست خودکفای ارزیابی کرد.
شرکای تجاری بخش کشاورزی
به‌طور کلی نزدیک به 70درصد محصولات کشاورزی ایران توسط 6 کشور تقاضا می‌شود. عراق اصلی‌ترین متقاضی تولیدات کشاورزی ایران است؛ 26درصد از صادرات ایران در این بخش، به مقصد این کشور ارسال می‌شود. پس از عراق، امارات با سهم 16درصدی، روسیه با سهم 10درصدی و چین، هند و پاکستان، هرکدام با سهم 6درصدی از صادرات ایران، مهم‌ترین مشتریان در این بخش محسوب می‌شوند. بخش کشاورزی در صادرات به روسیه نیز جایگاه ویژه‌ای دارد؛ بیش از 30درصد صادرات ایران به روسیه را میوه و تره‌بار و 11درصد را خشکبار تشکیل می‌دهد. میوه و تره‌بار، سهم 8درصدی در ارزش صادرات به عراق و سهم 6درصدی در ارزش صادرات به امارات دارد. همچنین از ابتدای سال1402 تا پایان بهمن ماه همین سال، ایران در حدود 160میلیون دلار خشکبار به مقصد هند ارسال کرده که سهم 8درصدی در مجموع ارزش صادرات به این کشور را نشان می‌دهد.
در بخش واردات ایران شرکای متنوع‌تری دارد. مبدا اصلی در واردات کشاورزی، امارات است. طبق آمار 35درصد از نیاز کشاورزی ایران از مبدا این کشور وارد می‌شود، اما واقعیت آن است که بیشتر این آمار شامل صادرات دوباره محصولات دیگر کشورها توسط امارات می‌شود. همچنین 11درصد از واردات کشاورزی ایران از ترکیه، 9درصد از هند و 9درصد از روسیه تامین می‌شود.کشورهای اروپایی نیز نقش قابل‌توجهی در تامین محصولات کشاورزی مورد‌نیاز ایران دارند. نزدیک به 7درصد واردات کشاورزی ایران از انگلستان و 4درصد از مبدا هلند وارد کشور می‌شود. کالای کشاورزی، اصلی‌ترین اقلام وارداتی ایران از مبادی اصلی است. بر اساس آمار، 42درصد از ارزش واردات ایران از هند شامل برنج می‌شود و نزدیک به 60درصد واردات ایران از روسیه را غلات تشکیل می‌دهد. همچنین عمده واردات ایران از هلند، هفتمین مبدا مهم وارداتی ایران را محصولات کشاورزی تشکیل می‌دهد. 18درصد از مجموع ارزش واردات از هلند را غلات و 17درصد را انواع بذر و دانه تشکیل می‌دهد.
صادرات و واردات به تفکیک بخش‌های عمده
در 11 ماه نخست سال‌گذشته 4.8میلیون تن میوه و تره‌بار از کشور صادرشده که مهم‌ترین کالای صادراتی ایران در بخش کشاورزی محسوب می‌شود. صادرات 1.8میلیارد دلاری میوه و تره‌بار 45درصد ارزش صادرات ایران در بخش کشاورزی و 4درصد از مجموع صادرات ایران را شامل می‌شود. خشکبار دومین کالای مهم صادراتی در بخش کشاورزی محسوب می‌شود. در مدت مذکور 630هزار‌تن خشکبار به ارزش یک‌میلیارد و 219میلیون دلار از ایران به سایر کشورها صادرشده که 31درصد از ارزش صادرات در بخش کشاورزی و 2.7درصد از مجموع ارزش صادرات کشور را به خود اختصاص داده‌است. به‌طور کلی صادرات محصولات کشاورزی 8.8درصد از مجموع ارزش صادرات کشور است که همچنان رقم قابل‌توجهی محسوب می‌شود. ارزش هر‌تن کالای کشاورزی صادراتی در 11ماهه نخست 1402، در حدود 653 دلار محاسبه‌شده که نسبت به 11ماهه سال1401 نزدیک به 16درصد رشد را نشان می‌دهد.
به دلیل مشکلات در سال‌های اخیر واردات مواد غذایی اهمیت زیادی در اقتصاد کشور پیدا کرده است. واردات کشاورزی در حدود نزدیک به یک‌پنجم مجموع ارزش واردات ایران را شامل می‌شود. مهم‌ترین کالا در این بین «گروه غلات» است. در 11ماهه نخست سال1402، بیش از 6میلیارد و 456 دلار غلات به کشور واردشده که 54درصد مجموع ارزش واردات کالاهای کشاورزی و بیش از 10درصد مجموع واردات را شامل می‌شود. نکته قابل‌توجه آن است که وزن واردات غلات در 11ماهه نخست سال‌گذشته تغییری نسبت به مدت مشابه در سال1401 نداشته، اما ارزش واردات غلات 17درصد کاهش یافته که نشان‌دهنده افت قیمت جهانی این کالای استراتژیک است.
بذر و دانه، دومین کالای مهم وارداتی در بخش کشاورزی است. در 11ماهه نخست سال‌گذشته 2.6میلیون‌تن بذر و دانه به ارزش 2میلیارد و 124میلیون دلار به کشور واردشده که 13درصد در وزن و 4درصد در ارزش‌افزایش داشته‌است. همچنین در مدت مذکور 1.881میلیارد دلار محصولات حیوانی و صنایع وابسته، 735میلیون دلار گل و گیاه دارویی و خوراکی، 446میلیون دلار میوه و تره‌بار و 279میلیون دلار خشکبار وارد کشور شده‌است.
در نهایت با بررسی آمارها می‌توان گفت که در حوزه واردات، ایران موفق شده کالاها را با رقمی نزدیک به قیمت‌های جهانی صادر کند که پیشرفت قابل‌توجهی محسوب می‌شود، در مقابل گرچه وزن واردات تغییر عمده‌ای نسبت به سال1401 نداشته، اما محصولات با قیمت پایین‌تری وارد کشور شده که نشان‌دهنده آن است که ایران برای واردات محصولات کشاورزی با مشکلات مشابه در بخش‌های دیگر روبه‌رو نیست.
تنها نکته‌ای که سیاستگذاران بهتر است در واردات کشاورزی مدنظر داشته باشند مساله تغییرات اقلیمی است. گرچه تولید محصول گندم در داخل باعث‌شده در سال‌گذشته واردات گندم کاهش قابل‌توجهی داشته‌باشد، اما باید این نکته را درنظر گرفت که ممکن است به دلیل تغییرات آب‌و‌هوایی، پیش‌بینی‌ها در مورد تولید سالانه تحقق پیدا نکند و به همین دلیل بهتر است سیاستگذاران از افت ناگهانی در واردات محصولات اساسی اجتناب کنند؛ زیرا ممکن است باعث ایجاد شُک قیمتی در بازار این محصولات شود.
