واژه «عید» از ریشه عود گرفته شده‌و به معناى بازگشت است، و واژه « فطر» از فطرت‌گرفته شده و به معناى سرشت است. بنابراین عید فطر; یعنى بازگشت‌به فطرت و سرشت.
بازگشت از این نظر که آیا رابطه ما با فطرت پاک انسانى به طور صحیح برقرار است‌یا نه؟ آیا آن اعماق روح و فطرت پاکى که خداوند به ما داده و بر اثر حجاب‌هاى‌جهل، انحراف و گناه، زنگار بر رویش نشسته، در کلاس ماه رمضان زنگارها زدوده‌شده‌اند یا نه؟ که اگر چنین است‌باید ابتداى نجات و آغاز پیروزى بر طاغوت نفس رادر نماز عید فطر اعلام بدارند و جشن بگیرند. به عنوان این که: آن چه را در ماه‌رمضان آموخته‌اند و در راه خودسازى و بهسازى به کار برده‌اند ابراز بدارند، باکلمات و حرکات، بلکه در قلب و درون، با تمام وجود و احساس، و با شعار آمیخته باشعور و فریاد برون و درون که:
« الله اکبر، الله اکبر، لا اله الا الله و الله اکبر و لله الحمد والحمدلله على ما هدانا و له الشکر على ما اولانا; خدا بزرگ‌تر از آن است که توصیف‌گردد. آرى چنین است، معبودى جز خداى یکتا و بى‌همتا نیست، و خدا بزرگ‌تر از آن‌است که وصف شود، حمد و سپاس اختصاص به ذات پاک خدا دارد به خاطر آن که ما رادر راستاى پاکسازى و بهسازى هدایت کرده، و شکر او را که جمعیت ما و امت ما رابرترین جمعیت و امت قرار داده است.» رمضان اندک اندک پایان مى‌پذیرد، و به‌انتهاى خود مى‌رسد، مسلمانان در مکتب رمضان و روزه، در پرتو آیات قرآن و نیایش‌هاو تقویت صبر و اراده، پس از فراگیرى و آموزش به خودسازى پرداخته‌اند; اینک جشن‌مى‌گیرند که در راه پر دست‌انداز جهاد اکبر، با گام‌هاى استوار عبور کرده‌اند و به‌مقصود رسیده‌اند. چرا که براى انسان بازگشت‌به خویشتن، فرا رسیدن بهار معنویت‌است; مانند درختانى که پس از گذران زمستان سرد زمستانى، به بهار رسیده‌اند و درمسیر حرکت قرار گرفته‌اند، به راستى چه عیدى شیرین‌تر و چه پیروزى‌اى شکوهمندتر ازبازگشت‌به خویشتن، و پیروزى بر طاغوت نفس اماره؟ که فطرت را زیر پاى سهمگین خود منکوب کرده است.
چهار عید در اسلام در اسلام به طور رسمى چهار عید وجود دارد که عبارت‌اند از:
عید قربان، عید غدیر، عید جمعه و عید فطر، عید قربان جشن ایثار و فداکارى است،و مسلمان در این رابطه به خویشتن باز مى‌گردد که آیا به باطن و ماهیت چنین عیدى‌رسیده است‌یا نه آن گونه که ابراهیم خلیل(ع) قهرمان توحید رسید، و حسین بن‌على(ع) آن را در کربلا تکمیل کرد. عید غدیر جشن ولایت و امامت است و انسان مسلمان‌با ژرف‌اندیشى به خویشتن مى‌نگرد که آیا انتخاب او در مسئله بسیار مهم رهبرى،صحیح بوده است‌یا نه؟ که در بینش اسلام ناب، مسئله بسیار عمیقى است، و از ارکان‌زیربنایى نظام اسلام است، که اگر او نباشد هیچ یک از مفاهیم اسلام، ارزش و اصالت‌خود را نمى‌توانند نشان دهند. عید جمعه بازگشت‌به خویشتن است که نقش اساسى درپیشبرد اهداف، و وصول به مقصود دارد، و به راستى که برقرارى اتحاد و یک‌رنگى وهمدلى مسلمانان، وسیعترین و ژرف‌ترین برکات را براى آنها به ارمغان خواهد آورد.
ولى آیا مى‌دانید که اگر عید فطرت و خودسازى نباشد، عیدهاى دیگر تکمیل نخواهدشد. اگر چنین عیدى در زندگى انسان تحقق یابد همه روز، روز عید است چنان‌که‌امیرمومنان على(ع) فرمود: «انما هو عید لمن قبل الله صیامه و شکر قیامه، و کل‌یوم لا یعصى الله فیه فهو عید; (1) امروز تنها عید کسانى است که روزه آنها در پیشگاه‌خدا پذیرفته شود، و عبادت‌هاى شبانه آنها مورد پذیرش خداوند شده باشد، و هر روزى‌که گناه نکنى روز عید تو است.» حضرت على(ع) این سخن را از سرچشمه وحى گرفته‌بود، چرا که وقتى خطبه رسول خدا(ص) را در مسجد پیرامون فضایل ماه رمضان شنید، از آن حضرت پرسید: «بهترین کار در ماه رمضان چیست؟» پیامبر(ص) پاسخ داد:
«الورع عن محارم الله عزوجل; (2) ورع و پرهیزکارى از آن چه خداوند حرام نموده است‌مى‌باشد; یعنى همان خودسازى و بازگشت‌به فطرت پاک توحیدى».
مسئله عید و فطرت در قرآن
براى این که مسئله «بازگشت‌به فطرت» را که ماهیت‌عید فطر را تبیین مى‌کند، بهتر بفهمیم و به اهمیت آن، بهتر و عمیق‌تر پى ببریم،مسئله عید و فطرت را به طور خلاصه از دیدگاه قرآن، مورد بررسى قرار مى‌دهیم.
در قرآن مجید کلمه عید یک بار آمده، که در رابطه با حضرت عیسى(ع) و حواریون وشاگردان مخصوص او است، به این ترتیب که: آن شاگردان مخصوص براى تکمیل ایمان خودبه عیسى(ع) گفتند: «آیا پروردگار تو مى‌تواند غذایى از آسمان (مائده) براى مابفرستد؟» حضرت عیسى(ع) از این تقاضا که بوى شک و تردید مى‌داد، نگران شد و به‌آنها فرمود:
«از خدا بترسید اگر ایمان دارید.» ولى به زودى حضرت عیسى(ع) دریافت که‌مقصود آنها مشاهده معجزه بزرگ از عیسى(ع) است، تا در پرتو دیدار آن، قلبشان پاک‌و سرشار از اطمینان و یقین گردد، از این رو به خدا عرض کرد: «اللهم ربنا انزل‌علینا مائده من السماء تکون لنا عیدا لاولنا و آخرنا و آیه منک; (3) خداوندا مائده‌اى از آسمان بر ما بفرست تا عیدى براى اول و آخر ما باشد و نشانه‌اى از تو.
» و از آن جا که روز نزول مائده روز بازگشت‌به پیروزى و پاکى و ایمان به خدابوده است، حضرت مسیح(ع) آن را «عید» نامیده است، و مطابق روایات چون«مائده» در روز یک شنبه نازل شده، مسیحیان این روز را مانند جمعه مامسلمانان، روز عید مى‌دانند و تعطیل مى‌کنند. نتیجه این که در قرآن کلمه «عید» به عنوان تکمیل ایمان، و وصول به مرحله یقین که اساس خودسازى است، مطرح شده است. بنابراین ما که پیرو قرآن هستیم، باید به مسئله عید به عنوان محور پاکسازى وبهسازى بنگریم. عید فطر وقتى براى ما عید واقعى است که در مسیر خودسازى، پیروزشده باشیم، و تحول عمیقى در ما پدیدار شده باشد.
اما در مورد فطرت، باید توجه داشت که قرآن با صراحت، خداشناسى و دین رامسئله‌اى فطرى مى‌شمرد. آیات متعددى در قرآن به این مطلب دلالت دارد، از جمله درآیه 30 روم مى‌خوانیم: «فاقم وجهک للدین حنیفا فطره الله التى فطر الناس علیهالاتبدیل لخلق الله ذلک الدین القیم; اى پیامبر! روى خود را متوجه آیین خالص‌پروردگار کن، این فطرتى است که خداوند انسان‌ها را بر آن آفریده، دگرگونى درآفرینش خدا نیست.» این آیه با صراحت‌بیان کننده آن است که دین اسلام بر اساس‌فطرت و سرشت و نهاد انسان مى‌باشد، و دستورهاى آن همه و همه هماهنگ با درون ذات‌وجود انسان است، و اگر فطرت از دستبرد جهل، خرافات، تبلیغات غلط و تربیت‌هاى‌ناسالم، محفوظ باشد، همان را مى‌خواهد که آیین ناب اسلام آن را مى‌خواهد، و خداوندآئینش را بر اساس نیازهاى فطرى بشر تدوین نموده است. و اگر انسان داراى فطرت‌نخستین، به دور از حجاب‌ها و زنگارها باشد، بدون هیچ‌گونه تردید و دغدغه، راه‌توحید و دستورهاى صحیح الهى را مى‌پسندد و برمى‌گزیند، معناى جهاد اکبر و مبارزه‌بى‌امان با طاغوت نفس این است که پرده‌ها و حجاب‌ها و زنگارها را از روى فطرت پاک‌برداریم و آن را پیروى کنیم.
فطرت در تعبیرات دانشمندان بر دو گونه است: فطرت عقل و فطرت دل.
فطرت عقل یعنى استدلال روشن عقلى، که انسان بعد از رسیدن به کمال عقل بامشاهده نظام جهان و دقت در اسرار هستى، بى‌درنگ به این حقیقت منتقل مى‌شود که‌محال است، این نظام و اسرار شگفت‌انگیز معلول مبدئى فاقد عقل و شعور باشد و این«عقل فطرى» بدون نیاز به استاد و معلم به مقصود مى‌رسد، ولى فطرت مفهوم دیگرى‌نیز دارد که از آن تعبیر به «فطرت دل» مى‌شود، که تفسیر فطرى بودن دین با این‌تعبیر، صحیح‌تر و مناسب‌تر به نظر مى‌رسد. و منظور از آن این است که انسان وقتى به‌اعماق جانش مى‌نگرد، نور حق را مى‌بیند، و ندایى را با گوش دل مى‌شنود، ندایى که‌او را به سوى مبدا علم و قدرت بى‌نظیر هستى دعوت مى‌کند، که گاهى از آن تعبیر به«درک وجدانى» مى‌شود، مانند آن که وقتى انسان یک گل زیبا را مى‌بیند، بدون‌مقدمه و استدلال به زیبایى آن پى مى‌برد و از آن لذت مى‌برد. اینک پس از این بیان‌به اصل بحث‌باز مى‌گردیم که «عید فطر» به معناى بازگشت‌به فطرت است، یعنى‌مساله جهاد اکبر و خودسازى در ماه رمضان، انسان را به مقامى مى‌رساند که‌پرده‌هاى جهل، هواپرستى و خرافات و هرگونه موانع ضد فطرت، از سر راه فطرت‌برداشته مى‌شود، و انسان مسلمان در این هنگام به فطرت ناب خود که از درون ذات‌وجودش مى‌جوشد باز مى‌گردد، همان فطرتى که آیینه صاف خدانما و حق نما است; همان‌پیامبر باطن که اگر از اسارت زنجیرهاى جهل و هواپرستى آزاد گردد، راهنماى کامل‌و دقیق انسان به سوى کمالات است. و به طور روشن موجب سعادت انسان مى‌گردد.
هرگاه انسان در پرتو فیوضات و برکات ماه رمضان و عبادت روزه، به این درجه‌رسید، به حقیقت مفهوم عید فطر رسیده است، و آغاز ماه رمضان در واقع براى او عیداست و باید جشن پیروزى بگیرد، وگرنه هرگز براى او عید نخواهد بود.
جالب این که در آیه مذکور، دین « قیم» و استوار و به عبارت دیگر خالص و ناب،آن دینى است که با فطرت بى‌آلایش و سالم آمیخته شده باشد.
نکته قابل توجه این که شواهد زنده متعدد عینى وجود دارد که نشان‌دهنده فطرى‌بودن ایمان به حق است; مانند واقعیت‌هاى تاریخى که نشان مى‌دهد، در میان هر ملتى‌در هر دوره‌اى اعتقاد به خداشناسى و مذهب وجود داشته است، چنان‌که شواهدباستان‌شناسى و آثار و علائم به جا مانده از دوره‌هاى قبل از تاریخ بیان کننده این‌واقعیت است.
مطالعات روانى و اکتشافات روان‌کاوى در ابعاد روح انسان نیز شاهد دیگرى برفطرى بودن اعتقادات دینى است، روان‌شناسان چهار تمایل عالى و اصیل را به عنوان‌ابعاد چهارگانه روح معرفى مى‌کنند که عبارت‌اند از حس دانایى، حس زیبایى، حس‌نیکى، و حس مذهبى. که این خود نیز دریچه دیگرى بر فطرى بودن دین است. (4)
شاهد دیگر بر واقعیت فطرى بودن دین حق، «ناکامى تبلیغات ضد مذهبى» است، که‌در همه جاى دنیا مشاهده مى‌شود، فروپاشى شوروى و کمونیسم در عصر حاضر یکى ازنمونه‌هاى آن است.
و هم چنین تجربیات شخصى در سختى‌هاو رنج‌ها شاهد دیگر بر توجه انسان به خواست‌فطرت یعنى خداجویى و پناه آوردن به حق است، که در قرآن در آیات گوناگونى به این‌مطلب اشاره شده است.
این بحث را با چند گفتار از پیامبر(صلی الله علیه واله) و امامان معصوم(علیهم السلام) پایان مى‌بریم:
در حدیث معروفى از پیامبر اکرم(صلی الله علیه واله) مى‌خوانیم فرمود: «کل مولود یولد على‌الفطره حتى لیکون ابواهما اللذان یهودانه و ینصرانه; (5) هر نوزادى بر فطرت اسلام ودین خالى از شرک آفریده شده است، و رنگ‌هایى همچون یهودیت و نصرانیت انحرافى است‌که از طریق پدر و مادر به آنها انتقال مى‌یابد.» و امیر مومنان در ضمن گفتارى‌مى‌فرماید: «فبعث فیهم رسله، و واتر الیهم انبیائه لتستادوهم میثاق فطرته; (6) خداوند رسولان خود را به سوى انسان‌ها فرستاد و انبیاى خود را یکى پس از دیگرى‌ماموریت داد تا وفاى به پیمان فطرت را از آنها مطالبه کند.» نتیجه این که‌نباید فطرت را که همانند آیینه خدانما و حق‌جو، در درون، ما را راهنمایى مى‌کند،و آیین حق را نشان مى‌دهد به باد فراموشى بسپاریم، بلکه باید در پرتو جهاد اکبربه ویژه در ماه رمضان خود را به این مرحله برسانیم تا از این پیامبر و چراغ‌فروزان درون بهره‌مند گردیم.
پى‌نوشت‌ها
1- سید رضى، نهج البلاغه، حکمت428.
2- شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ج1، ص295.
3- مائده (4- آیه 114.
4- شرح این مطلب در کتاب «حس مذهبى یا بعد چهارم روح انسانى» ترجمه مهندس‌بیانى آمده است.
5- علامه طبرسى، تفسیر جمع الجوامع، ذیل آیه 30 روم.
6- سید رضى، نهج البلاغه، خطبه اول.
نویسنده:محمد محمدى اشتهاردى
منبع : راسخون
