تداوم شکاف آبی کشور

حجم بارش‌‌‌های بهاره امسال تا حدود زیادی به بهبود منابع آبی منجر شده است؛ اما بررسی‌‌‌ها حاکی از این است که شکاف آبی کشور به دلایلی همچون حجم برداشت از سفره‌‌‌های آب زیرزمینی به‌ویژه در برخی مناطق و استان‌‌‌ها همچنان پابرجاست. کارشناسان معتقدند اگر آب‌‌‌های زیرزمینی سالانه 5میلیارد مترمکعب ورودی نیز داشته باشند، دوبرابر این میزان از این سفره‌‌‌های آب زیرزمینی برداشت می‌شود. از طرفی بررسی‌‌‌ها نشان می‌دهد اهداف برنامه ششم توسعه در زمینه کاهش حجم استفاده از منابع آب زیرزمینی تا10درصد، نه‌تنها محقق نشده، بلکه میزان برداشت با افزایش همراه بوده است.

 بررسی حجم بارش‌ها در ماه گذشته نشان می‌دهدکه  برخلاف پاییز، بارش در فصل بهار مناسب بوده و میزان بارش کشور از منفی 8.4میلی‌متر تا 29اسفند، به 19.7میلی‌متر تا 14اردیبهشت رسیده است. براین اساس 21استان در شرایط بهتری نسبت به سال پایه خود قرار دارند و 10استان دچار کم‌‌‌بارشی هستند. این در حالی است که هنوز به فصل گرم سال نرسیده‌‌‌ایم و مصرف آب و برق خانوار شدت نیافته است. از طرف دیگر در 35سال اخیر، بیش از نیمی از آب‌‌‌هایی که در طول صدها ‌هزار سال در سفره‌‌‌های زیرزمینی ایجاد شده، به مصرف رسیده است و در مرحله زنگ خطر قرار دارد. این در حالی است که چند سال طول می‌‌‌کشد تا بارندگی‌‌‌ها به آب‌‌‌های زیرزمینی برسد.

براساس جدیدترین آمار منتشرشده، وضعیت بارش بهاری در تمامی نقاط کشور بهبود داشته است. پربارش‌‌‌ترین استان کشور در اردیبهشت‌ماه، ایلام با 57.7میلی‌متر بارندگی بوده و گیلان با منفی 26.3میلی‌متر، کم‌بارش‌‌‌ترین استان بوده است. بارش‌‌‌های بهاره که 30 تا 40‌درصد از بارش‌‌‌های سالانه را شکل می‌دهد، در نواحی جنوبی کشور می‌‌‌تواند موجب آسیب به گیاهان زراعی شود.

وضعیت کشت دیمی خوب است

سیروس جعفری، کارشناس حوزه‌‌‌ آب و استاد دانشگاه با بیان اینکه وضعیت بارش از دو حیث حائز اهمیت است، گفت: در بررسی بارش‌‌‌ها، مقدار و زمان بارش دارای اهمیت است. در بخش‌‌‌هایی از کشور تعداد سدها قابل‌توجه است و همچنین از نظر ذخیره‌‌ آبی، بررسی حجم بارندگی مهم است و مورد رصد قرار می‌گیرد. در حال حاضر کارون حدود 14میلیارد مترمکعب آب دارد و آب به صورت پلکانی در آنجا ذخیره می‌شود.

او افزود: زمان بارش برای نقاط مختلف مهم‌تر است. بارش باران در پاییز بر فرآیند کشت و آبیاری اثر مثبت دارد، اما در فصل بهار، در بسیاری از مناطق چنین نیست. در جنوب کشور، بارندگی‌‌‌های بهاره می‌‌‌تواند گیاهانی مانند جو را مورد آسیب قرار دهد. جعفری معتقد است بر اثر بارندگی آب وارد سنبله گندم شده و به قارچ‌‌‌زدگی یا پوسیدگی گیاه منجر می‌شود. به بیان او در حال حاضر شهرهایی مانند خوزستان، بوشهر و ایلام و بخش‌‌‌هایی از کردستان و لرستان با این مشکل روبه‌‌‌رو هستند.

این استاد دانشگاه بیان کرد: در قسمت میانی زاگرس و زاگرس شمالی، بارندگی به رشد گیاه، تعدیل هوا و آبیاری جنگل‌‌‌ها کمک می‌کند. ولی موضوعی که در این حوزه‌‌‌ها مطرح است، «شدت بارندگی» است. به بیان این کارشناس، زمانی که حجم بارندگی از حد نفوذ خاک بیشتر باشد، از آستانه‌‌ فرسایش گذر کرده و باعث فرسایش خاک می‌شود. او با توضیح بیشتر این موضوع گفت: حجم زیاد بارندگی در زمان کم، در خاک نفوذ نمی‌‌‌کند و سطوح بالایی از خاک را می‌‌‌شوید و این خاک‌‌‌های حاصلخیز که بخش مهمی از کیفیت خاک را شکل می‌دهند با آب باران حرکت می‌کنند و به صورت گل‌‌‌آلود دفن می‌‌‌شوند.

جعفری گفت: افزایش بارندگی‌‌‌ها در این فصل سال، در زاگرس میانی، از لرستان تا کردستان موجب اتفاقات خوبی در بخش کشاورزی می‌شود؛ زیرا رطوبت موردنیاز گندم و جو را تامین می‌کند و موجب افزایش رطوبت نسبی هوا شده و تولید دانه بیشتر می‌شود.

این استاد دانشگاه معتقد است ذخیره‌‌ آبی ناشی از بارندگی در کشور مطلوب است. او بیان کرد: سد دز از سال 1397 تاکنون سرریز نکرده بود، ولی امسال با بارندگی‌‌‌های زیاد در این منطقه شاهد سرریز شدن آب از سد بودیم. به دلیل پربارشی این منطقه، آب‌‌‌های مرده سد تخلیه شد تا آب تازه با کیفیت بهتر جایگزین شود. به طور کلی امسال حدود هزار مترمکعب آب از سدهای کارون و دز تخلیه شد تا کیفیت آب بهبود پیدا کند.

او با توضیح وضعیت بارندگی قسمت‌‌‌های میانی کشور گفت: در نواحی میانی کشور میزان بارندگی نسبت به سال نرمال، کاهش داشته است. علاوه بر این بارندگی در اغلب این مناطق توزیع مناسبی نداشت.

در ابتدای سال زراعی میزان بارندگی کم و در انتهای آن زیاد شد که سبب کاهش شدید اثربخشی بر تولیدات زراعی به‌خصوص زراعت دیم شد. در زراعت دیم، عملیات آبیاری صورت نمی‌گیرد و همه مراحل رشد گیاه به آب باران و نزولات آسمانی وابسته است. بر این اساس در سال اخیر به دلیل عدم‌توزیع مناسب بارندگی، در بخش دیم شرایط مناسبی برای تولیدات زراعی نداریم و ذخیره‌‌ آبی و برفی کشور نیز مساعد است، ولی باید به ذخیره‌‌‌های اکولوژیک نیز توجه کافی شود.

این استاد دانشگاه معتقد است به‌رغم وضعیت مساعد بارندگی، شرایط سفره‌‌‌های زیرزمینی خوب نیست. او در این باره گفت: در سال‌های اخیر که برداشت از آب‌‌‌های زیرزمینی زیاد شده، سطح آب در اغلب دشت‌های زراعی کشور بسیار پایین‌‌‌ رفته و تخلخل‌‌‌هایی که پیش‌تر پر از آب بوده، خالی مانده و سبب بروز فرونشست در این مناطق شده است. اگر هر سال میزان بارش باران مثبت شود نیز کمبود آب‌‌‌های زیرزمینی جبران نخواهد شد؛ زیرا سطح این آب‌‌‌ها و بیلان منفی سبب کاهش چشمگیری شده است. به‌عنوان مثال، در دشت ممسنی استان فارس، در سال 1369، آب‌‌‌های زیرزمینی در عمق 25متری بوده، ولی در حال حاضر عمق این آب‌‌‌های زیرزمینی به بیش از 150متر نیز رسیده است که زنگ خطر واضحی برای تمامی ساکنان این منطقه و مناطق مشابه است.

مجوزدارها بیش از بقیه برداشت غیرقانونی آب دارند

مسعود تجریشی، معاون اسبق سازمان حفاظت محیط‌‌‌زیست و استاد دانشگاه شریف معتقد است، اقلیم ایران مناطق مختلفی با جوهای گوناگون دارد. او بیان کرد: در حال حاضر، سد دز پر شده است و سد کارون تا 90‌درصد گنجایش خود آب دارد و در غرب و شمال غرب کشور وضعیت مطلوب بوده است، اما باید توجه کرد که این ذخیره‌‌ آبی پیش از رسیدن به اوج گرماست.

او افزود: حدود 30‌درصد تا نهایتا 40‌درصد بارندگی‌‌‌های سالانه در بهار اتفاق می‌‌‌افتد. با وجود اینکه در بهار امسال، بارندگی خوب بوده و پیش‌بینی نمی‌شود در خرداد بارندگی زیادی داشته باشیم، بارش‌‌‌ها به حد نرمال نرسیده است. البته می‌‌‌توان امیدوار بود غرب و شمال غرب کشور به دلیل متاثر بودن از اثر جوی مدیترانه و خزر، باران داشته باشند.

این استاد دانشگاه بیان کرد: با وجود اینکه بارندگی‌‌‌ها به حد نرمال نرسیده است ولی به طور کلی شرایط بارشی در کشور خوب بوده است. برای مثال در زاینده‌‌‌رود حدود 350میلیون مترمکعب آب جمع شده است.

تجریشی معتقد است با وجود بارش‌‌‌های کافی در بهار، بارش در فصل پاییز مطلوب نبود، اما دیم‌‌‌زارها شرایط بدی را پشت سر نگذاشتند و پیش‌بینی می‌شود امسال برای کشاوزی سال خوبی باشد.

به بیان او، مناطقی از کشور که از آب‌‌‌های زیرزمینی استفاده می‌کنند به شرایط اسفناکی رسیده‌‌‌اند. او بیان کرد: وقتی از واژه‌‌ اسفناک استفاده می‌‌‌کنیم، یعنی به شرایطی رسیده‌‌‌ایم که بیش از مقدار ورودی به سفره‌‌‌های زیرزمینی از آنها برداشت می‌‌‌کنیم. در استان‌‌‌هایی مانند خراسان‌رضوی و قزوین، به دو دلیل از آب‌‌‌های زیرزمینی استفاده می‌شود؛ بارندگی‌‌‌های کم و سهل‌‌‌الاستفاده بودن برداشت از آب‌‌‌های زیرزمینی.این کارشناس حوزه‌‌ آب گفت: در سال‌هایی که بارش باران نرمال است، چند سال طول می‌‌‌کشد تا آب باران به آب‌‌‌های زیرزمینی برسد و آنها را پر کند.

تجریشی گفت: اگر آب‌‌‌های زیرزمینی سالانه 5میلیارد مترمکعب ورودی داشته باشند، دو برابر آن مقدار از اینها برداشت می‌شود. وزارت نیرو در قالب طرح صیانت از آب‌‌‌های زیرزمینی که در برنامه ششم ذکر شده بود، نه‌تنها نتوانست حجم استفاده از این منابع را 10‌درصد کاهش دهد، بلکه شاهد افزایش برداشت از این آب‌‌‌ها نیز بودیم. او افزود: کاهش برداشت از آب‌‌‌های زیرزمینی تنها در مناطقی رخ داد که سفره‌‌‌ آب‌‌‌های زیرزمینی شور شده بود.

به توضیح این استاد دانشگاه، زمانی که برداشت از آب‌‌‌های شیرین زیرزمینی بیش از اندازه زیاد و غیراصولی باشد، به دلیل تفاوت فشار بین آب شیرین و شور، آب شور به سمت آب‌‌‌های شیرین کشیده شده و آنها را نیز شور و بدون استفاده می‌کند؛ مانند استان کاشان که به این مرحله رسیده است.

 او در این باره بیان کرد: از بین رفتن آب شیرین در یک منطقه برای تمام ساکنان اتفاقی مخرب است؛ در نبود آب شیرین حیات گونه‌‌‌های حیوانی مختلف تهدید می‌شود، در پی تخریب پوشش گیاهی معضلات گرد و خاک افزایش می‌‌‌یابد، کشاورزی از بین می‌رود و کشاورزان ناچار به حاشیه‌‌ شهرها می‌‌‌روند و در پی بروز معضلات زیست‌محیطی، معضلات اجتماعی نیز به وجود می‌‌‌آید.به بیان این کارشناس، با وجود آسیب‌‌‌های جدی که برداشت بیش از حد از آب‌‌‌های زیرزمینی ایجاد می‌کند، برخورد و مدیریت جدی‌‌‌ای در این باره صورت نگرفته است.

او بیان کرد: در حال حاضر در استان تهران شغلی با عنوان «مقنی‌‌‌های مقیم» وجود دارد که در تمام طول سال به طور پیوسته از دشت‌‌‌های تهران آب تخلیه می‌کنند.

به عقیده‌‌ تجریشی، صیانت از آب‌‌‌های زیرزمینی مهم‌ترین اولویت محیط‌‌‌زیستی این روزهاست؛ زیرا اگر امروز برای بهبود وضعیت آب‌‌‌های زیرزمینی تلاش نشود، شاهد فرونشست بیشتر دشت‌‌‌ها خواهیم بود.

او بیان کرد: طبق آمار منتشرشده از سوی وزارت نیرو، میزان برداشت آب‌‌‌های زیرزمینی غیرمجاز از طریق افراد دارای مجوز، دوبرابر بیشتر از افراد غیر‌مجاز است و به عبارتی افراد دارای مجوز به سهم تعیین‌شده‌‌ خود قانع نیستند و بیش از برداشت‌‌‌های غیرقانونی از منابع آبی استفاده می‌کنند.

تجریشی بیان کرد: آب‌‌‌های زیرزمینی در طول صدها‌ هزار سال شکل گرفته‌‌‌اند و تنها در حدود 35سال بیش از 50درصد این آب‌‌‌ها استفاده شده است. برای جلوگیری از ادامه‌‌ این روند باید ابتدا سهم طبیعت و آب‌‌‌های زیرزمینی از بارش هر سال کنار گذاشته شود تا سپس برای مدیریت باقی آب‌‌‌ها برنامه‌‌‌ریزی کرد.در پایان می‌‌‌توان گفت بارش‌‌‌های بهاره باعث جبران کم‌‌‌بارشی پاییز شد و در سال‌جاری با کم‌آبی مواجه نخواهیم بود، ولی همواره باید در نظر داشت ایران کشوری غنی از آب شیرین نیست و نیازمند مدیریت منابع و مصرف است.