ابو جعفر، امام محمد باقر (ع) پنجمین آفتابی است که بر افق امامت، جاودانه درخشید.زندگیش سراسر دانش و ارزش بود، از این رو باقر العلوم نامیده شد، یعنی شکافنده دشواریهای دانش و گشاینده پیچیدگیهای معرفت.
خصلت آفتاب است که هماره گام بر فرق ظلمت می نهد و در لحظه های تاریک، بر افق زمان می روید تا ارزشهای مهجور و نهان شده در سیاهی جهل و جور را، دوباره جان بخشد و آشکار سازد.
او نیز در عصر حاکمیت جور و تشتت اندیشه های دینی امت اسلام، تولد یافت تا پیام آور معرفت و احیاگر اسلام ناب محمدی (ص) باشد.
ولادت
حضرت ابو جعفر، باقر العلوم، در شهر مدینه تولد یافت.و بر اساس نظریه بیشتر مورخان و کتابهای روایی، تولد آن گرامی در سال 57 هجری بوده است. (1) این نقل، با روایاتی که نشان می دهد امام باقر (ع) به هنگام شهادت جد خویش حسین بن علی (ع) در سرزمین طف حضور داشته و سه سال از عمرش می گذشته است هماهنگی دارد. (2)
در روز و ماه ولادت آن حضرت نیز نقلهای مختلفی یاد شده است:
الف سوم صفر 57 هجری. (3)
ب پنجم صفر 57 هجری. (4)
ج جمعه اول رجب 57 هجری. (5)
د دوشنبه یا سه شنبه اول رجب 57 هجری. (6)
بیشتر محققان با ترجیح نظریه نخست، یعنی سوم صفر آن را پذیرفته اند.
تبار والای امام باقر (ع)
امام محمد باقر (ع) از جانب پدر و نیز مادر، به شجره پاکیزه نبوت منتهی می گردد.
او نخستین مولودی است که در خاندان علویان از التقای دو بحر امامت (نسل حسن بن علی و حسین بن علی علیهما سلام) تولد یافت: (7)
پدر: علی بن الحسین، زین العابدین (ع) .مادر: ام عبد الله، فاطمه، دختر امام حسن مجتبی (ع) (8)
مادر گرامی امام باقر (ع) نخستین علویه ای است که افتخار یافت فرزندی علوی به دنیا آورد . (9) برای وی کنیه هایی چون ام الحسن و ام عبده آورده اند، اما مشهورترین آنها، همان ام عبد الله است.
در پاکی و صداقت، چنان نمونه بود که صدیقه اش لقب دادند. (10)
امام باقر (ع) مادر بزرگوار خویش را چنین توصیف کرده است:
«روزی مادرم کنار دیواری نشسته بود، ناگهان دیوار ریزش کرد و در معرض ویرانی قرار گرفت، مادرم دست بر سینه دیوار نهاد و گفت، به حق مصطفی (ص) سوگند، اجازه فروریختن نداری.دیوار بر جای ماند تا مادرم از آن جا دور شد.سپس دیوار فرو ریخت. (11)
نام و کنیه
نام آن حضرت محمد است.این نامی است که رسول خدا (ص) از دیر زمان برای وی برگزیده بود .
جابر بن عبد الله انصاری یار دیرین پیامبر (ص) افتخار دارد که سلام رسول خدا را به امام باقر (ع) ابلاغ کرده است.از بیان او که بتفصیل خواهد آمد استفاده می شود که نامگذاری امام باقر (ع) به وسیله پیامبر اکرم (ص) صورت گرفته است.کنیه آن گرامی ابو جعفر (12) است و جز این کنیه ای برای وی نقل نکرده اند. (13)
القاب
برای امام باقر (ع) این القاب یاد شده است:
1 باقر.
این لقب مشهورترین القاب آن حضرت بشمار می آید و بیشتر منابع بدان تصریح کرده اند. (14)
در بیان فلسفه تعیین این لقب برای وی، آمده است:
شکافنده معضلات علم و گشاینده پیچیدگیهای دانش بود. (15)
به دلیل گستردگی معارف و اطلاعاتی که در اختیار داشت، باقر نامیده شد. (16)
بدان جهت که در نتیجه سجده های بسیار، پیشانیش فراخ گشته بود. (17)
احکام را از متن قوانین کلی، استنباط و استخراج می کرد. (18)
2 شاکر
3 هادی
4 امین شبیه، به جهت شباهت آن حضرت به رسول خدا (ص) (19).
همسران
در منابع تاریخی، برای امام باقر (ع) دو همسر و دو «ام ولد» (20) نام برده اند.
همسران عبارتند از:
1 ام فروة دختر قاسم بن محمد بن ابی بکر.
او هر چند از نسل ابو بکر بود، اما همانند پدرش قاسم بن محمد حق امامان را می شناخت و اهل ولایت معصومین (ع) بود، چنان که در روایتی از امام رضا (ع) آمده است که روزی نام قاسم بن محمد نزد آن حضرت برده شد، امام فرمود: او به ولایت و امامت اعتقاد داشت. (21)
2 ام حکیم دختر اسید بن مغیره ثقفی.
فرزندان
برای امام باقر (ع) هفت فرزند یاد کرده اند، پنج پسر و دو دختر.
1 جعفر بن محمد الصادق (ع) .
وی مشهورترین، ارجمندترین و با فضیلت ترین فرزند امام باقر (ع) می باشد که از ام فروة زاده شد و نسل امامت از طریق او استمرار یافت.
2 عبد الله بن محمد.او یگانه برادر امام صادق (ع) بشمار می آید که هم از ناحیه پدر و هم از ناحیه مادر با آن حضرت متحد است.مورخان وی را صاحب فضل و صلاح دانسته اند و متذکر شده اند که فردی از بنی امیه به او سم خورانید و او را به شهادت رساند. (22)
3 ابراهیم بن محمد، از ام حکیم.
4 عبید الله بن محمد، از ام حکیم.
5 علی بن محمد.
6 زینب بنت محمد، این دو (یعنی زینب و علی) از یک مادرند که ام ولد بوده است.
7 ام سلمه، مادر وی را نیز ام ولد دانسته اند. (23)
برخی از منابع، تنها شش فرزند برای امام باقر (ع) نام برده اند و بر این باورند که امام باقر فرزندی به نام عبید الله نداشته است. (24)
گروهی دیگر گفته اند: امام باقر (ع) دو دختر نداشته است، بلکه زینب و ام سلمه در حقیقت دو نام برای یک دختر است. (25)
پی نوشت ها:
1 در سال تولد امام باقر (ع) جهار نقل وجود دارد که عبارتند از: سالهای 56، 57، 58، 59 هجری در این میان نقل دوم، یعنی سال 57 از پشتوانه تاریخی و حدیثی بیشتری برخوردار است.برخی از منابعی که سال 57 را یاد کرده اند عبارتند از: دلائل الامامة 194 اصول کافی 2/372، ارشاد مفید 2/56، مصباح المتهجد 557، اعلام الوری 259، مناقب ابن شهر آشوب 4/210، روضة الواعظین 1/207، کفایة الطالب 455، وفیات الاعیان 4/..174.و منابعی که سال 58 را سال ولادت امام باقر (ع) دانسته اند عبارتند از: اثبات الوصیة 150 153، عیون المعجزات 75 و منابعی که سال 59 را نقل کرده اند چنینند: فرق الشیعة 61، عمدة الطالب 138 139، بحار 46/217 به نقل از مصباح کفعمی.
2 ر.ک: سبائک الذهب 74، عیون المعجزات 75، اخبار الدول و آثار الاول .11
3 کشف الغمة 2/318، الفصول المهمة 211، مصباح کفعمی 522، نور الابصار شبلنجی 142، و...
4 تذکرة الائمة، لاهیجی .125
5 دلائل الامامة 94، مصباح المتهجد 557، اعلام الوری .259
6 اعیان الشیعة 1/ .650
7 انه اول من اجتمعت له ولادة الحسن و الحسین (ع) .رک: مناقب ابن شهر آشوب 4/208، عمدة الطالب 138 139، نور الابصار، مازندرانی .51
8 برخی منابع، ام عبد الله، فاطمه را فرزند حسن مثنی (حسن بن حسن) دانسته اند مانند : تذکرة الخواص 302، وفیات الاعیان 4/174.اما بیشتر منابع وی را فرزند بی واسطه امام حسن مجتبی (ع) به شمار آورده اند مانند: تاریخ یعقوبی 2/320، فرق الشیعة، نوبختی 61، دلایل الامامة 95، اصول کافی 2/372، اثبات الوصیة 150، اعلام الوری 259، تذکرة الخواص 302، البدایة و النهایة 9/309، اخبار الدول و آثار الاول ...111
9 هی اول علویة ولدت علویا.دلائل الامامة .95
10 همان.
11 عیون المعجزات 75، اثبات الهداة 5/270، بحار 46/217، نور الابصار، مازندرانی 44، الانوار البهیة .115
12 مثیر الاحزان، جواهری 237، تاریخ ابن خلکان 2/23، تاج الموالید، طبرسی/39، المعارف 215، سیر اعلام النبلاء، 4/401 و...
13 الفصول المهمة 211، بحار 46/216، سیرة الائمة الاثنی عشر 2/ .200
14 سبائک الذهب 74، عیون الاخبار، ابن قتیبه 1/312، ارشاد مفید 2/156، تذکرة الخواص 302، مرآة الجنان 1/248، تاریخ ابن وردی 1/248، روض الریاحین 67، الصواعق المحرقة 210، شذرات الذهب 1/ .149
15 تاریخ یعقوبی 2/302، سیر اعلام النبلاء 4/402، الفصول المهمة 211، شذرات الذهب 1/ .149
16 تاج الموالید 39، کشف الغمة 2/318، تذکرة الخواص 302، اعیان الشیعة 1/ .650
17 تذکرة الخواص 302، اعیان الشیعة 1/ .650
18 البدایة و النهایة 9/ .309
19 این القاب در منابع زیر آمده است: دلائل الامامة 94، تاج الموالید 39، کشف الغمة 2/318، تذکرة الخواص 5/302، احقاق الحق 12/165 و...
20 ام ولد به کنیزی گفته می شود که از مولای خود صاحب فرزند شده باشد.
21 ذکر عند الرضا (ع) القاسم بن محمد...و سعید بن المسیب فقال: کانا علی هذا الامر ...قرب الاسناد 210، بحار 46/ .366
لازم به یادآوری است که در متن حدیث قاسم بن محمد دایی امام موسی بن جعفر (ع) یاد شده که جد مادری به جای آن صحیح است و آنچه می نماید که مراد از قاسم بن محمد همان جد مادری است، ذیل حدیث می باشد.
22 الفصول المهمة .221
23 برخی از منابع که این هفت تن را یاد کرده اند عبارتند از: ارشاد مفید 2/172، تاج الموالید 118، مناقب 4/210، تذکرة الائمة .216
24 طبقات ابن سعد 5/236، تذکرة الخواص .306
25 اعلام الوری 265، کشف الغمة 2/322، الفصول المهمة 221، بحار 46/ .365
