بحران آبی در انتظار ایرانیان

مهدی زارع در اعتماد نوشت: بر اساس نقشه‌های پیش‌بینی هفتگی بارش کشور و گزارش سازمان هواشناسی بر مبنای نقشه‌های احتمالاتی از 17 اردیبهشت تا 27 خرداد 1403، بارش (17 تا 23 اردیبهشت) در استان‌های همسایه کوه‌های البرز، زاگرس و شمال غرب بیش از نرمال و در سایر مناطق کمتر از نرمال بود. هسته‌های بیشینه بارش انباشته به مقدار 20 تا 60 میلیمتر روی شمال غرب، زاگرس شمالی، نیمه غربی البرز و به مقدار کمتر در شمال شرق کشور قرار دارند.

 

کم بارشی در محدوده تهران و وضعیت رودخانه و سد کرج به عنوان یکی از مهم‌ترین منابع تامین‌کننده آب تهران و کرج برای ماه‌های بعد مورد پرسش است. طی بارش‌های اخیر ذخایر برفی حوضه‌های آبریز سد‌های طالقان و کرج افزایش داشته و به حجم آب ذخیره شده در سد‌های کرج و طالقان تا حدودی افزوده شده است. از حجم 180 میلیون مترمکعبی سد کرج حدود 38 میلیون مترمکعب آب ذخیره شده که در مقایسه با سال گذشته حدود 17 درصد منفی است. حجم 429 میلیون مترمکعبی سد طالقان هم حدود 170 میلیون مترمکعب پرشده که نسبت به سال گذشته پنج درصد افزایش داشته است.

 

آخرین وضعیت ذخایر آب سد‌ها نشان می‌دهد که به‌رغم بارش‌های اخیر و افزایش ورودی‌هایی که اتفاق افتاده برای سال آتی و ماه‌های پیک مصرف آب شرب باید برای ساماندهی وضع آب در تهران در تابستان 1403 تدبیر کنیم. سطح آب در مخازن ایران به دلیل افزایش تولید برق آبی در بحبوحه کمبود‌های ناشی از دما‌های بالا، خشکسالی و سوءمدیریت، کاهش شدیدی داشته است.

 

26 آذر 1402 گزارش شد که حجم آب موجود در مخازن نیروگاه‌های برق آبی ایران 40 درصد ظرفیت دارد و این حجم نتیجه کاهش یک میلیارد مترمکعبی ذخایر سالانه آب است. از 2600 مگاوات انرژی خورشیدی و بادی که در ابتدای سال وعده داده شده بود، تاکنون درصدی ناچیز محقق شده است. در مجموع، در حالی که دولت اعلام کرده بود در سال جاری 6000 مگاوات بیشتر تولید خواهد شد، اما تنها 15 درصد از این هدف محقق شده و اکثر تاسیسات جدید تولید بر پایه نیروگاه‌های کم بازدهی است که از گاز و مازوت استفاده می‌کنند.

 

در حالی که ایران یکی از آسیب‌پذیرترین کشور‌های خاورمیانه در برابر تغییرات اقلیمی است، مدیریت ناپایدار منابع کم آبی بر کمبود‌ها افزوده است. کارشناسان آب می‌گویند آب‌های زیرزمینی و تالاب‌های ایران به‌طور جبران‌ناپذیری کاهش می‌یابد. به دلیل تغییرات اقلیمی، ایران دمای بیشتر و دوره‌های خشک طولانی‌تر و همچنین خطر بیشتر سیلاب‌های مخرب را تجربه خواهد کرد.

 

کمبود آب با تغییرات اقلیمی تشدید شده است و ایران در میان آسیب‌پذیرترین آن‌ها قرار دارد. ایران با عدم تعادل خطرناکی که تقاضای آب بیشتر از عرضه طبیعی موجود است، روبه‌رو است. کاهش بی‌وقفه منابع آب تجدیدناپذیر سلسله‌ای از چالش‌های محیط زیستی و اجتماعی- اقتصادی را در سراسر کشور به وجود آورده است. گزارش توسعه جهانی آب سال 2024 سازمان ملل متحد با عنوان «آب برای رفاه و صلح»، ایران را با استفاده از بیش از 80 درصد از منابع آب شیرین تجدیدپذیر سالانه خود به عنوان یکی از کشور‌هایی که «تنش آبی بسیار بالا» را تجربه می‌کنند، معرفی کرده است.

 

سرانه منابع آب شیرین داخلی تجدیدپذیر ایران (جریان‌های داخلی رودخانه‌ها و آب‌های زیرزمینی ناشی از بارندگی) برای دهه‌ها رو به کاهش بوده است. افزایش جمعیت در ایران به کاهش منابع آب تجدیدپذیر و تشدید بیشتر کمبود آب کمک کرده است. آب‌های سطحی کشور در رودخانه‌ها، دریاچه‌ها، تالاب‌ها و مخازن با سرعتی زیاد در حال کاهش است. پروژه اسناد جهانی آب و هوا (WAA) گزارش داده است که بخش قابل توجهی از ایران در 36 ماه منتهی به خرداد 1402 شرایط خشکسالی شدید و استثنایی کشاورزی را تحمل کرده و این خشکسالی تاکنون ادامه داشته است.

 

کاهش گسترده مساحت تالاب‌های کشور عمدتا با گسترش زمین‌های زراعی و شهری مرتبط است. مدیریت ضعیف منابع آب کشور یک مشکل دیرینه است. اصلاحات ارضی که در دهه‌های چهل و پنجاه شمسی انجام شد شامل توسعه بخش صنعتی در یا نزدیک مناطق اصلی شهری و ساخت تاسیسات عظیمی بود که عمدتا تنگنا‌های هیدرولوژیکی را نادیده می‌گرفت. بخش عمده‌ای از آب قابل دسترس ایران به تلاش‌های توسعه ناپایدار کشاورزی، اغلب بدون توجه به محدودیت‌های طبیعی، اختصاص یافته است.

 

کشاورزی آبی بزرگ‌ترین مصرف‌کننده آب در ایران است که 92 درصد مصرف را به خود اختصاص می‌دهد، با این حال بهره‌وری آب به‌طور نگران‌کننده‌ای پایین است و بهره‌وری آب کشاورزی در بین پایین‌ترین رتبه‌ها در منطقه قرار دارد.

 

بهره‌برداری بیش از حد از آب‌های زیرزمینی و سطحی، ناشی از برنامه‌ریزی ناقص سد‌ها و ساخت و ساز‌های هیدرولیکی و همچنین طرح‌های انتقال آب، جریان‌های طبیعی آب را مختل کرده است.

 

این اختلال منجر به خشک شدن آب‌های محلی، کاهش ذخایر آب زیرزمینی و حتی فرونشست زمین شده است. استحصال بی‌رویه آب و تکنیک‌های کشاورزی پرمصرف آب به خطر افتاده است.