دعا و نیایش در قرآن

در قرآن اغلب آیاتى که به عبارت ربّنا مزین شده بیانگر این واقعیت است که اهل ایمان را ارشاد فرماید تا چه چیزهایی را با چه جملاتى از خداوند تبارک و تعالى طلب کنند. از مسائل مهمى که جزء نیازهاى انسان محسوب می‌شود دعا و نیایش است و درست مثل خداجویى از فطرت و ضمیر آدمى نشأت می‌گیرد.

در قرآن اغلب آیاتی که به عبارت ربّنا مزین شده بیانگر این واقعیت است که اهل ایمان را ارشاد فرماید تا چه چیزهایی را با چه جملاتی از خداوند تبارک و تعالی طلب کنند.

از مسائل مهمی که جزء نیازهای انسان محسوب می شود دعا و نیایش است و درست مثل خداجویی از فطرت و ضمیر آدمی نشأت می گیرد.

وقتی سیر و سیاحتی به این کرة خاکی می کنیم و با ملتهای مختلف و ادیان گوناگون و سنن و رسوم متفاوت آنها روبرو می شویم، می بینیم که هر کدام برای خود اوراد و اذکار و دعاهای مخصوصی دارند و هیچ جای دنیا را نمی یابیم که مردمش از دعا جدا و بی نیاز باشند. حتی آنها که بت می پرستند در معابدشان با تمام قد به خاک می افتند و دعا می خوانند.

بنابراین دعا جزء نکات جدی و فطری ماست، ولی جای این گفت وگو هست که چگونه دعا کنیم و در برابر چه کسی دعا نماییم و بالاخره مسیر صحیح دعا کدام است؟

پاسخ به اینها در بحث های ما روشن خواهد شد. قرآن شریف که چیزی را فرو گذار نکرده و جامعیت آن بر کسی پوشیده نیست، در تمامی مسائل مربوط به دعا، رهنمودهای بسیار روشن و جالبی را فرموده و در این جا که محور سخن دربارة لزوم و ضرورت دعاست به دو آیه اشاره می شود تا فطرتهای خفته و آشفته در خواب بیدار شوند و بیش از پیش به این مهم بپردازند.

قُلْ ما یعْبَؤُا بِکمْ رَبِّی لَوْ لا دُعاؤُکمْ؛

بگو اگر دعایتان نباشد پروردگار من اعتنایی به شما ندارد.

وَ قالَ رَبُّکمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکمْ إِنَّ الَّذِینَ یسْتَکبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی سَیدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِینَ»؛

یعنی پروردگارتان گفته: مرا بخوانید تا اجابت تان کنم کسانی که از پرستیدن من کبر می ورزند به خواری به جهنم وارد خواهند شد.

امام محمد باقر علیه السّلام در تفسیر و تبیین این دو آیه چنین فرموده است:

منظور از کلام خداوند که می فرماید: ان الذین یستکبرون...دعاست که برترین عبادت دعا می باشد. و از آن گرامی سؤال شد آیا زیاد قرآن خواندن بهتر است یا زیاد دعا کردن.

امام علیه السّلام فرمود:

دعا خواندن، آیا نشنیده ای که خداوند متعال می فرماید: قل ما یعبو ابکم...

بگو اگر دعایتان نباشد پروردگار من به شما اعتنایی ندارد.

ادب در دعا

این که انسان باید بداند چه چیزهایی از پروردگار خویش طلب کند و چه عباراتی را در این مرتبه استخدام نماید تعبیر به ادب در دعا می شود.

قرآن و عترت به ما آموخته اند که چگونه دعا کنیم و چه چیزهایی را جهت سعادت دنیا و آخرت خویش از حضرت حق مسألت نماییم.

در قرآن اغلب آیاتی که به عبارت ربّنا مزین شده بیانگر این واقعیت است که اهل ایمان را ارشاد فرماید تا چه چیزهایی را با چه جملاتی از خداوند تبارک وتعالی طلب کنند.

رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الْ آخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ»؛

خدایا در دنیا و آخرت بر ما نیکی عطا کن و ما را از آتش نگه دار.

رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَینِ لَک وَ مِنْ ذُرِّیتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَک»؛

خدایا ما را از مسلمین قرار ده و نسل ما را از ایمان آورندگان بر تو قرار ده.

رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَیتَنا وَ هَبْ لَنا مِنْ لَدُنْک رَحْمَةً»؛

خدایا قلب ما را بعد از هدایت آلوده نکن و برنگردان و رحمتت را بر ما هدیه کن.

و ده ها آیات دیگر که همانند آیات فوق، ادب در دعا را به ما می آموزند.

چند چیز نشانگر رعایت ادب در دعا محسوب می شود، که اینک به مواردی از آنها می پردازیم:

1.بسم الله الرحمن الرحیم؛

رسول خدا صلّی الله علیه و آله می فرماید دعایی که اولش با بسم الله شروع شود رد نخواهد شد.

2.ثنا و تمجید پروردگار؛

امام صادق علیه السّلام می فرمایند: در نوشته های امیر المؤمنین علیه السّلام بود که قبل از دعا، مدح و ثناء حضرت حق را بگویند.

3.صلوات بر محمد و آل محمد.

4.توسل به اهل بیت علیهم السّلام:

امام رضا علیه السّلام فرمودند: هر گاه از خداوند تبارک و تعالی تقاضایی داشتی بگو خداوندا از تو می خواهم که بحق محمد و علی که نزد تو مقام والایی دارند حاجت مرا برآورده سازی.

اخلاص در دعا 

اخلاص در دعا به خاطر تفاوت درک و شناخت افراد مراتبی دارد. بعضی در این مقام هستند که انگیزه را از دعا خواندن از مقاصد مادی و دنیوی پاک کنند و با توجه به ثواب و عقاب اعمال و به قصد رسیدن به حور و غلامان و قصرهای آخرت و ترس از عذاب دوزخ دعا می خوانند و به همین علت در کتابهای دعا جستجو می کنند و هر دعایی که ثواب اخروی بیشتری داشت انتخاب می کنند.

و برخی پا را فراتر نهاده و بدون طمع رفتن به بهشت و یا ترس از آتش جهنم، بلکه فقط جهت برقراری ارتباط با معبود و انس با حضرتش دعا می خوانند که این گروه از احرار و آزادگانند.

قل انّ صلاتی و نسکی و محیای و مماتی لله رب العالمین»؛

بگو ای پیامبر همانا نماز و طاعات و کلیة اعمال من و زندگی و مرگ من همه برای خداست، که پروردگار جهانیان است.

حضرت امیر المؤمنین علی علیه السّلام عبادت های مردم را به سه دسته تقسیم می فرمودند:

انّ قوماً عبدوا الله رغبةً فتلک عبادة التجار:

گروهی خداوند را به امید بهشت عبادت کردند که آن عبادت بازرگانان است.

انّ قوماً عبدوا الله رهبةً فتلک عبادة العبید:

و گروهی خداوند را از ترس جهنم عبادت کردند که آن عبادت بردگان است.

انّ قوماً عبدوا الله شکراً عبادة الاحرار و گروهی خداوند را عبادت کردند از روی شکر و سپاس که آن عبادت آزادگان است.

قصه همه وصل حور و خلد برین است غایت مقصود ما نه آن و نه این است.

شرایط استجابت دعا 

در قرآن نکات مهمی دیده می شود که حکایت از شرایط استجابت می کندکه خلاصه وار اشاره می شود:

1.معرفت و باور به این که پروردگار مالک علی الاطلاق است و همه چیز را در دست قدرت خویش دارد و اگر اراده کند پیچیده ترین گره ها را باز می کند. تَبارَک الَّذِی بِیدِهِ الْمُلْک وَ هُوَ عَلی کلِّ شَی ءٍ قَدِیرٌ»؛

بزرگ است آن که سلطنت به کف اوست و او به همه چیز تواناست.

2.دل را مصفّا کردن، حساسیت و عظمت دل نسبت به سایر اعضا بر کسی پوشیده نیست و بی تردید وقتی دل مصفّا شد دعا اثر می بخشد. أُولئِک کتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ وَ أَیدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ»؛

این مردم پایدارندکه خدا بر دلهایشان نور ایمان انگاشته و بروح قدس الهی آنها را مؤید و منصور گردانیده است».

3.استفاده از لقمه حلال؛ شاید بعضی توجه نداشته باشند که خوردن مال حرام چه اثرات سوء بر وجودشان می گذارد و چگونه راه استجاب دعا را مسدود می نماید؛ وَ لا تَأْکلُوا أَمْوالَکمْ بَینَکمْ بِالْباطِلِ وَ تُدْلُوا بِها إِلَی الْحُکامِ لِتَأْکلُوا فَرِیقاً مِنْ أَمْوالِ النَّاسِ بِالْإِثْمِ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ»؛

مال یکدیگر را بناحق نخورید و کار را به محاکمه قاضیان نیفکنید که به وسیلة رشوه و زور پاره ای اموال مردم را بخورید با این که شما آگاهی دارید.

1. تضرع و انابه: «ادعوا ربّکم تضرّعاً و خفیةً»؛
پروردگار خویش را با تضرع وزاری و در نهان بخوانید. 

انس دائمی با دعا 

این نمک نشناسی است که انسان در مواقع گرفتاری و هجوم مشکلات به درگاه الهی التجاء و انابه کند و همین که حاجتش برآورده شد و به مرادش رسید دست از دعا و نیایش بردارد و از آن بدتر گاهی ناسپاسی و طغیان کند.«وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ دَعا رَبَّهُ مُنِیباً إِلَیهِ ثُمَّ إِذا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِنْهُ نَسِی ما کانَ یدْعُوا إِلَیهِ مِنْ قَبْلُ»؛

چون انسان را سختی رسید پروردگار خویش را بخواند و سوی او بازگردد وچون خدا نعمتی از جانب خویش بدو دهد آن سخت را که سابقاً خدا را به رفع آن می خواند فراموش کند. 

طلب مغفرت و رحمت 

در تمام قرآن 9 مورد به قهر خداوند، 20 مورد به سخط او، 13 مورد به انتقام حقتعالی اشاره شده، در حالی که به فضل حضرت پروردگار 107 مورد و به غفران و مغفرت 180 مورد و به رحمت او 352 مرتبه اشاره گردیده است. البته به غیر از 113 باری که اوّل سوره هاو در سورة نمل دو بار قرار گرفته و این همه گواه این حقیقت است که ای بندگان الهی خود را زیر چتر رحمت خداوند مهربان و رؤف قرار دهید که خود فرموده است:

کتب علی نفسه الرّحمة؛ یعنی رحمت را برای خود نوشته و واجب کرده است پس انسان همواره باید طلب مغفرت و رحمت کند، چنان که از آیات زیادی بر می آید که به یکی از آنها اشاره می کنیم.

ربنا فاغفرلنا ذنوبنا و کفّر عنا سیئاتنا و توفّنا مع الابرار»؛

پروردگارا گناهان ما را بیامرز و بدیهایمان را بپوشان و مرا با نیکان بمیران.[19] 

دعا برای سعادت دنیا و آخرت 

رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الْ آخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ.

از بعضی آیات شریفه قرآن مثل آیه 193 و 194 از سورة آل عمران و 7 تا 10 سورة مؤمن برداشت می شود که ضمن داشتن عمل و انجام تکالیف شرعی باید جهت سعادت دنیا و آخرت در درگاه الهی دعا کرد و از حضرت حق خواست که رفع گرفتاری دنیا و عذاب آخرت را از ما بنماید.

موانع استجابت دعا 

اللهم اغفرلی الذنوب التی تجس الدّعاء.

موانع تا نگردانی ز خود دور درون خانة دل نایدت نور

بعضی می گویند ما دعا می کنیم پس چرا مستجاب نمی شود؛ این اشخاص باید علت را در خودشان بیابند و موانع را بر سر راه استجابت دعا بردارند و اینک به بررسی خلاصة موانع استجابت دعا می پردازیم.

1.ظلم: تا مادامی که شخص گنهکار توبه واقعی نکند و از عمل زشت خویش نادم و پشیمان نباشد دعایش محجوب می ماند. امام صادق علیه السّلام می فرماید:

بیت الغناء لا تؤمن العجیعة و لا تجاب فیه الدّعوة و لا یدخلُهُ الملک»؛

خانه ای که کانون غنا باشد، ایمنی از فجایع و حوادث تلخ ندارد، دعا در آن مستجاب نمی شود، فرشتگان در آن داخل نمی شوند.

2.ظلم و حق الناس: مهمترین راه استجابت دعا برطرف کردن ذمّة خود از حقوق مردم است زیرا اگر حقی از حقوق مالی یا آبرویی مردم به گردن ما باشد هر چه هم دعا با سوز و گداز باشد مورد اجابت واقع نمی شود. خداوند تبارک و تعالی به حضرت عیسی بن مریم علیه السّلام وحی فرستاد که به بنی اسرائیل بگو:

انی غیر مستجیبٌ لاحدٍ منکم دعوةً و لاحدٍ من خلقی قبله مظلمةٌ»؛ به تحقیق دعای احدی از شما را مستجاب نمی کنم در آن هنگام که مظلمه و حقی از بندگانم را بر گردن داشته باشید.

3.با حکمت الهی منافات داشته باشد: خیلی چیزهاست که مورد علاقة انسان است و فکر می کند که اگر دعا کند به آن می رسد در حالی که حکمت بالغة الهی خلاف آن را مصلحت می داند و چه بسا ما خیال می کنیم مصلحت ما در آن است و لذا گاهی زبان به شکوه و اعتراض باز می کنیم!

وَ عَسی أَنْ تَکرَهُوا شَیئاً وَ هُوَ خَیرٌ لَکمْ وَ عَسی أَنْ تُحِبُّوا شَیئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَکمْ وَ اللَّهُ یعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»؛

شاید چیزی را که مکروه دارید که برای شما خوب است و شاید چیزی را دوست دارید که برای شما بد است خدا می داند و شما نمی دانید.

4.چیز غیر ممکن خواستن: امیر المؤمنین علیه السّلام می فرماید: «یا صاحب الدعا لا تسأل ما لا یکون و لا یحلّ»؛ ای کسی که دعا می کنی هیچ گاه چیز غیر ممکن و چیزی که حلال نیست از خداوند تبارک و تعالی طلب مکن.

دعا برای نسلی پاک 

هر مرد و زنی که با هم زندگی مشترک تشکیل می دهند به طور طبیعی خواهان نسلی صالح و سالم هستند و این نیاز به دعا و مطالبه از جانب فضل پروردگار دارد.

قرآن و اهل بیت علیهم السّلام در این زمینه به آموزش داده اند که از برای نسلی پاک باید دعا کرد و خاضعانه و عاجزانه از درگاه احدیت تقاضای اولاد صالح را نمود. هُنالِک دَعا زَکرِیا رَبَّهُ قالَ رَبِّ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْک ذُرِّیةً طَیبَةً إِنَّک سَمِیعُ الدُّعاءِ»؛

در این هنگام زکریا پروردگار خویش را بخواند، گفت: پروردگارا مرا از جانب خویش فرزندی پاکیزه بخش که تو شنوای دعائی. 

دعا برای پدر و مادر 

پدر و مادر چه در قید حیات باشند و یا از دنیا رفته باشند از فرزندان خود توقع توجه و عنایت به خود دارند. به خصوص وقتی در عالم برزخ قرار می گیرند و دستشان از دنیا کوتاه می گردد، نیازمند به دعا و خیرات فرزندان هستند. بلی دو رکعت نمازی که اولاد برای پدر و مادر می خواند و یا چند آیه ای که تلاوت می کند در آن عالم روحشان شاد و متعالی می شود. رَبَّنَا اغْفِرْ لِی وَ لِوالِدَی وَ لِلْمُؤْمِنِینَ یوْمَ یقُومُ الْحِسابُ»؛

پروردگارا روزی که حساب بپا می شود من و پدر و مادرم را با همة مؤمنان بیامرز.

پس به بیان قرآن بعد از طلب مغفرت برای خویش باید برای پدر و مادر دعا کرد و چه بسا فرزندانی که به خاطر فراموش کردن پدر و مادر حتی بعد از فوت آنها گرفتار نفرین شان در عالم برزخ شده اند. 

دعا برای سلامت نفس 

گر چه اصلاح نفس و پاکیزه کردن جان صرفاً با دعا و نیایش انجام نمی گیرد، ولی نقش دعا و طلب توفیق از جانب پروردگار نقش اوّل را دارد و تا امدادهای غیبی نباشد کسی موفق به تزکیه نفس نخواهد شد.

خداوند تبارک و تعالی وقتی داستان حضرت یوسف علیه السّلام را نقل می کند می فرماید:

لَوْ لا أَنْ رَأی بُرْهانَ رَبِّهِ کذلِک لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَ الْفَحْشاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمخْلَصِینَ»؛

یوسف اگر برهان پروردگار خویش را ندیده بود رو بدو (زلیخا) کرده بود، چنین شد تا گناه و بدکاری از او دور کنیم که وی از بندگان خالص ما بود. آری باید از پروردگار تمنّا کرد تا دل وجان ما را از لغزشها حفظ کند. 

طلب توفیق در برپایی عبادات  

الَّذِینَ یذْکرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلی جُنُوبِهِمْ وَ یتَفَکرُونَ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَک فَقِنا عَذابَ النَّارِ»؛

کسانی که خدا را ایستاده و نشسته و به پهلو خوابیده یاد کنند و در خلقت آسمانها و زمین بیندیشند و گویند: پروردگارا اینها را بیهوده نیافریده ای. پاکی پس ما را از عذاب جهنم نگهدار.

به عبارت دیگر دعا سیم رابطه بین عمل و خداوند است و تا این اتصال برقرار نگردد عمل بالا نمی رود.

پیامبر عظیم الشأن صلّی الله علیه و آله می فرمود: «عمل البرّ کلّه نصف العبادة و لدّعاء نصف» یعنی مجموعة کار پسندیده نیمی از عبادت محسوب می شود و نیم دیگر را دعا تشکیل می دهد.به احتمال زیاد منظور آن حضرت از بیان این مطلب آن است که عبادت از هر نوعش که باشد باید همراه با دعا و طلب توفیق از درگاه خداوند باشد که در غیر این صورت آن عمل و عبادت ناقص و کارساز نخواهد بود.