تپه قلایچی مربوط به عصر آهن است که در استان آذربایجان غربی، شهرستان بوکان و در روستای قالایچی واقع شده است. قلایچی همان جایی است که در اوایل دهه 1360خورشیدی مورد تاراج گسترده قاچاقچیان و حفاران غیرمجاز قرار گرفت.
به گزارش ایسنا، از مهم ترین این آثار به یغما رفته به 51 قطعه آجر لعابدار می توان اشاره کرد که در سال 1370 در انباری در بندر چیاسو (نزدیک مرز سوئیس و ایتالیا) از سوی خانواده‌ای ایرانی برای فروش عرضه شد.
دکتر جان کرتیس در مقام موزه‌دار از موزه بریتانیا وقتی در 17 مهر 1370 خورشیدی از این آثار بازدید کرد تا در صورت امکان، موزه بریتانیا آن‌ها را خریداری کند، متوجه شد این آثار متعلق به فرهنگ «مانایی» و محوطه قلایچی است و باید به ایران بازگردانده شود. روند حقوقی برای استرداد این مجموعه با مشارکت دکتر جان کرتیس، کشور سوئیس و دستگاه دیپلماسی و میراث فرهنگی ایران حدود سه دهه طول کشید تا سرانجام در واپسین روزهای آذرماه سال 1399 به ایران تحویل داده شد.
از قلایچی آجرهای لعابدار بیشتری کشف شده است که نشان‌دهنده اهمیت بالای قلایچی و به احتمال زیاد این منطقه همان شهر «زیرتو» یا «ایزیرتو» پایتخت مانایی‌ها است.
گفته می‌شود محوطه قلایچی در فاصله سال های 1364 تا 1385 به سرپرستی اسماعیل یغمایی و بهمن کارگر حدود 9 فصل کاوش باستانشناسی شده است. با این وجود گورستان قلایچی هرگز کاوش نشده است.
پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری اکنون و در پی آسیب‌های وارده به گورستان قلایچی بوکان، مجوز کاوش این محوطۀ مربوط به دورۀ ماناها را صادر کرده است.
یوسف حسن‌زاده، که سرپرست کاوش گورستان قلایچی با این اشاره که محوطۀ قلایچی مربوط به پادشاهی ماناها در 2800 سال پیش است و آوازۀ آن با آجرهای لعابداری که از این محل به دست آمده بود بر سر زبان‌ها افتاد، گفت: با وجود 9 فصل کاوش باستان‌شناسان در محوطۀ قلایچی، اما گورستان قلایچی فرصت کاوش نیافته بود.
کاوش‌های اخیر، به عنوان فصل نخست پژوهش باستانشناسی در این گورستان، با حمایت گستردۀ شهرداری بوکان و مشارکت اداره کل آذربایجان غربی آغاز شد. در این پژوهشها، ساختار معماری گورها و شیوه‌های تدفین مردمان دورۀ مانا بررسی می‌شود.
او اظهار کرد: اینکه هنرمندان سازندۀ بنا و آجرهای لعابدار قلایچی چه کسانی بودند، پرسش مهمی است که باستان‌شناسان امیدوارند با بهره‌گیری از مطالعات آزمایشگاهی بتوانند به آن پاسخ دهند.
حسن‌زاده گفت: امیدواریم محوطۀ قلایچی و گورستان آن به مجموعه‌ای گردشگری تبدیل شود و مدیریت شهری بوکان با نظارت میراث‌فرهنگی بتواند از آن بهره‌برداری و حمایت کند.
بنابر گزارش روابط عمومی این پژوهشگاه، کاوش باستان شناسی در گورستان قلایچی با مجوز پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری و با حمایت شهرداری بوکان و اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان آذربایجان غربی انجام می‌شود.
