رفتارشناسی انتخابات ۸ تیر

عصر ایران؛ علیرضا سلطانی - نتایج انتخابات ریاست جمهوری 8 تیرماه 1403 برای بسیاری از محافل و کارشناسان سیاسی دور از انتظار بود. کمتر کسی پیش بینی می کرد مسعود پزشکیان با مشارکتی نزدیک به 40 درصد واجدان حق رای ، با حدود 10/5 میلیون واجد بیشترین رای گردد.

همه پیش بینی ها تا قبل از برگزاری انتخابات حکایت از این داشت که پزشکیان در صورتیکه مشارکت در کشور بین 50 تا 55 درصد باشد، می تواند با یکی از نامزدهای اصولگرا در مرحله دوم رقابت کند و با مشارکت بیش از 55 درصد شانس پیروزی در مرحله اول را خواهد داشت.

عیار و شاخص این پیش بینی ها مبتنی بر سبد رای جریان اصولگرا در انتخابات ریاست جمهوری 1400 بود که در آن ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور فقید موفق شد با مشارکت حدود 48 درصدی واجدان حق رای ، 18 میلیون رای کسب کرده و به مسند ریاست جمهوری برسد.

تحلیل آمارهای انتخابات 8 تیر 1403 نشان می دهد با فرض اینکه مجموع کل آرای سعید جلیلی و محمد باقر قالیباف ( حدود 13 میلیون) آرای جریان سیاسی اصولگرا می باشد ( که البته همه آرای قالیباف را نمی توان به جریان اصولگرا مرتبط دانست )، سبد رای این جریان سیاسی، 13 میلیون رای می باشد که نسبت به آرای 18 میلیونی رئیس جمهور فقید حدود 5 میلیون رای کمتر است.

این میزان کاهش رای در نگاه اول نشان از آن دارد که در طول 3 سال گذشته نارضایتی از شرایط اقتصادی و معیشتی، طیفی از طرفداران جریان اصولگرا را آن جدا کرده و به جرگه معترضین به شرایط اقتصادی متصل کرده و آنها یا در انتخابات 8 تیر شرکت نکرده، یا رای سفید ( باطله ) داده و یا حتی به جریان سیاسی مقابل که نماینده آن مسعود پزشکیان بود، کوچ داده است.

این اتفاق به طور طبیعی شاخص مناسبی برای ارزیابی واقعی رفتار و واکنش مردم نسبت به عملکرد دولت سیزدهم دارد. رفتاری که احتمالا در صورتیکه حادثه سقوط هلی کوپتر پیش نمی آمد، سال 1404 در انتخابات روتین ریاست جمهوری با شدت بیشتری نمایان می شد.

از طرف دیگر تحلیل سبد رای مسعود پزشکیان نشان از ماهیت غیرسیاسی آرای وی دارد به این معنا که آرای پزشکیان بیش از آنکه متکی به جریان سیاسی اصلاح طلب که در نبود نامزدهای اصلی خود در نتیجه عدم احراز صلاحیت توسط شورای نگهبان، از وی حمایت کرد، باشد در درجه اول ناشی از شخصیت و رفتار فردی وی و تا حدی حمایت اقوام و استان های مرزنشین است.

پزشکیان بر خلاف 5 نامزد دیگر در جریان رقابت های تبلیغاتی در پوسته سخت رقابت با بهره گیری از شعارها و برنامه های عوام پسند و استفاده از رفتارهای تهاجمی و تقابلی با رقبا (غیراخلاقی) قرار نگرفت و تلاش کرد بدون تظاهر به عطش قدرت و صرفا با  رفتاری صادقانه، اخلاق مدار و مردم پسند،  بر داشته های فردی و اجتماعی خود تکیه کند.

رفتارهای تهاجمی 4 رقیب متعلق به جریان سیاسی رقیب به خصوص در مناظرات و فعالیت طرفداران آنها در فضای مجازی، بیش از تصور، پزشکیان را در میان مردم محبوب ساخت. این مساله موجب گردید که سبد رای پزشکیان ترکیبی از آرای سیاسی و اجتماعی باشد. این ترکیب سیاسی – اجتماعی به احتمال قوی در دور دوم انتخابات با انسجام و گستره بیشتری حفظ خواهد شد و برتری وی را در مقابل سبد رای رقیب صرفا سیاسی خود، تقویت خواهد کرد. 

اما نکته مهمتر در انتخابات 8 تیرماه، غیبت 60 درصدی واجدان رای فارغ از گرایش سیاسی آنها می باشد. قهر 60 درصدی با صندوق های رای که از انتخابات مجلس شورای اسلامی یازدهم در سال 1398 (42درصد) آغاز شد و با انتخابات ریاست جمهوری و شوراهای شهر و روستا سال 1402 (48 درصد) و همچنین انتخابات 1402  مجلس دوازدهم (40/6درصد) ادامه یافت، در انتخابات ریاست جمهوری 8 تیرماه 1403 (حدود 40 درصدی) با وجود شرایط حزن و اندوه و احساسی ناشی از درگذشت رئیس جمهور فقید، با شدت بیشتری، نمایان گردید.

از منظر جامعه شناسی سیاسی این روند، مشخصا نوعی رفتار اعتراضی نسبت به شرایط اقتصادی و اجتماعی و بعضا سیاسی در کشور است. شرایطی که در پرتو شکاف های اجتماعی و سیاسی موجود در کشور از اواخر دهه 1380 آغاز گردید، با اعمال شدیدترین تحریم های اقتصادی در دهه 90 ادامه یافت و زمینه کاهش رشد اقتصادی، افزایش تورم و بروز چالش های معیشتی، گسترش فقر و نابرابری، افزایش فساد و رانت و در نتیجه نارضایتی اجتماعی گردید.

در این اثنا ، تحرک یا اقدامی امیدآفرین و اطمینان بخش در این فاصله زمانی جهت رفع تنش های خارجی و بازگرداندن آرامش و ثبات اقتصادی و اجتماعی در پرتو تشدید اختلافات و رقابت های سیاسی صورت نگرفت.

نتیجه طبیعی این شرایط کاهش محسوس سرمایه اجتماعی و افزایش شکاف میان دولت و حاکمیت گردید که آثار آن در کاهش مشارکت مردم در انتخابات 4گانه اخیر است.

روی کارآمدن دولت چهاردم با شاخصه اصلی توسعه گرایی، رفع مخاطرات و چالش های خارجی و ساماندهی شرایط اقتصادی و معیشتی فرصتی برای آشتی دوباره مردم و حاکمیت است که با نگاهی واقعگرایانه و عقلانی باید در تحقق آن تلاش کرد.