محک وعده حذف فیلترینگ

ندا لهردی: در حالی که زیست مجازی کاربران اینترنت در ایران زیر سایه سنگین محدودیت‌ها، اختلالات متعدد و کلنجار هر روزه با انواع ابزارهای فیلترشکن جریان دارد، این روزها فیلترینگ و رفع آن به واژه‌ای پرتکرار در مناظرات و وعده‌های انتخاباتی تبدیل شده است؛ موضوعی که نشان از تایید ضمنی عدم موفقیت رویکردهای مسدودسازی در فضای مجازی و البته هزینه‌بر بودن آنها برای کشور از سوی سیاستگذاران دارد.

بررسی‌ها و گزارش‌های مختلف هم به خوبی نشان می‌دهد که اعمال قطعی‌ها و محدودیت‌های اینترنتی با رشد تقاضا برای خرید و استفاده از ابزارهای فیلترشکن، ارتباطی مستقیم دارند و در نهایت میلیون‌ها دلار به اقتصاد کشورها ضرر می‌زنند؛ تا جایی که به عقیده کارشناسان، محدودیت‌های اینترنتی در عمل زخمی هستند که خود دولت‌ها بر پیکر اقتصاد کشورهایشان می‌زنند. به گواه سومین گزارش کیفیت اینترنت که روز گذشته از سوی انجمن تجارت الکترونیک تهران منتشر شد، وضعیت کیفیت اینترنت در ایران نسبت به گزارش قبلی در زمستان 1402، تفاوت چشمگیری نداشته است و همچنان باید اینترنت کشور را با سه گزاره پر اختلال، محدود و کند توصیف کرد. این در حالی است که تازه‌ترین بررسی‌های معتبر جهانی نشان می‌دهد که در نیمه اول سال 2024 ایران با 3.5 میلیون دلار ضرر، در جایگاه دوازدهمین کشور متضرر جهان از این محدودیت‌ها قرار گرفته است.

در صدر محدودترین کشورها برای دسترسی آزاد به اینترنت

بررسی‌های اخیر انجمن تجارت الکترونیک تهران از کیفیت اینترنت در ایران نشان می‌دهد که ایران در شاخص‌های کلی کیفیت اینترنت جزو پایین‌ترین رتبه‌ها در رده‌بندی‌های جهانی قرار دارد؛ وضعیتی که بنا به گفته‌ بسیاری از متخصصان و سیاست‌پژوه‌های حوزه‌ اینترنت، نتیجه‌ سیاستگذاری‌های محدودیت‌ساز داخلی و تحریم‌کننده‌ یک‌جانبه‌ بین‌المللی است. بر اساس این گزارش، ایران و چین وضعیت نسبتا مشابهی در رتبه‌بندی‌های مربوط به محدودترین کشورهای دنیا از نظر دسترسی آزاد به اینترنت قرار دارند. با این حال در شاخص‌های مرتبط با سرعت و اختلال، چین در گزارش کلادفلر رتبه 61 از 100 و در گزارش پایگاه داده گوگل CrUX، رتبه 87 از 100 را دارد. این در حالی است که ایران با وضعیتی حتی بدتر از چین از گزارش کلادفلر رتبه 97 از 100 و در گزارش پایگاه داده گوگل CrUX رتبه 90 از 100 را دارد. در گزارش کیفیت اینترنت تاکید شده است که این آمار با در نظر گرفتن اینکه اقتصاد چین 46 برابر ایران و جمعیت آن 16 برابر کشور ماست، نشان می‌دهد که اساسا خودبسندگی این کشور با کشور ما فاصله زیادی دارد. بررسی‌های علمی و آماری انجمن تجارت الکترونیک تهران که در سومین گزارش کیفیت اینترنت انعکاس یافته، نشان می‌دهد که ایران در حالی که از نظر شاخص‌های اقتصادی توسعه و جایگاه تولید ناخالص ملی (GDP)، وضعیت نسبتا مطلوبی داشته و نزدیک به کشورهای در حال توسعه قرار دارد، اما در رده‌بندی‌های مربوط به کیفیت و دسترسی آزاد به اینترنت عملا در میان کشورهای توسعه یافته جا گرفته است.

در سومین گزارش کیفیت اینترنت، شاخص‌های اختلال، محدودیت و سرعت دسترسی به اینترنت، بر اساس آخرین اطلاعات پایگاه‌های داده OONI و گوگل CrUX بررسی و برای اطمینان بیشتر با رادار کلادفلر هم مقایسه شده است. به این ترتیب در فهرست 100کشور با بالاترین تولید ناخالص ملی (GDP)، ایران پس از ترکمنستان، کنگو، سودان و کوبا در جایگاه پنجمین کشور جهان از نظر عدم دسترسی آزاد به اینترنت قرار گرفته است. این گزارش نشان می‌دهد که اگر کشورهای بدون اطلاعات کافی در رابطه با محدودیت از این فهرست حذف شوند، اینترنت ایران در صدر کشورهای دارای محدودیت در دسترسی آزاد به اینترنت قرار خواهد گرفت.

این گزارش تاکید می‌کند که در کنار بهبود نسبی برخی اختلالات اینترنتی و گسترش شبکه فیبر نوری در طول شش ماه گذشته، اما شاهد فیلترینگ پلتفرم پرمخاطب استریم بازی توییچ، اختلالات مقطعی مربوط به حملات گسترده DDoS به شبکه اپراتورها و دیتاسنترهای کشور و در نتیجه آن قطع لینک‌ها، اشباع ارتباطات و «ایران‌اکسس» شدن بوده‌ایم که منجر به قطعی دسترسی کاربران خارج از کشور به بعضی وب‌سایت‌های داخلی شده است.

ضرر هنگفت فیلترینگ

در کنار اختلالات مکرر اینترنتی، کاربران ایرانی همچنان ناچارند برای دسترسی به تمام شبکه‌های اجتماعی محبوب بین‌المللی دست به دامن انواع فیلترشکن بشوند. در حالی که مردم دنیا آخرین روز ماه ژوئن را با عنوان روز جهانی شبکه‌های اجتماعی می‌شناسند، کاربران ایرانی همچنان از دسترسی آزاد به توییتر، اینستاگرام، تلگرام، واتس‌اپ، فیس‌بوک، یوتیوب، پینترنت و توییچ محرومند. در تمام دنیا تنها کاربران چینی هستند که شرایط مشابهی را تجربه می‌کنند. با این اوصاف تعجبی ندارد که بر اساس آخرین گزارش مرکز افکارسنجی ایسپا، 83.6 درصد از کاربران اینترنت ایران از فیلترشکن استفاده می‌کنند. بررسی‌های مرکز تحلیل داده «دیتاک» هم در تایید این موضوع نشان می‌دهد که پس از کاهش مقطعی استفاده از اینستاگرام در شهریور 1401 به دنبال فیلترینگ گسترده، تا پایان سال 1402 بیش از 90 درصد کاربران دوباره به این شبکه اجتماعی بازگشتند؛ البته به مدد فیلترشکن‌ها.

در همین راستا جدیدترین بررسی‌های انجام شده از سوی وب‌سایت ردیاب قطعی‌های اینترنت top10vpn که ابزاری زیرمجموعه نهاد غیرانتفاعی نت‌بلاکس است، نشان می‌دهند که تنها در نیمه اول سال جاری میلادی، ایران با مجموع 62 ساعت قطع اینترنت که 4 میلیون نفر از کاربران اینترنت را تحت تاثیر قرار داده، متحمل 3.5 میلیون دلار ضرر اقتصادی شده است. با این اوصاف ایران حالا دوازدهمین کشور متضرر جهان از قطعی‌های اینترنت است که در مقایسه با نیمه اول سال میلادی گذشته دو رتبه بهبود پیدا کرده. با این حال جالب آنجاست که در شش ماه گذشته اغلب قطعی‌های اینترنت در کشورهای جهان به دنبال اعتراضات و تظاهرات، انتخابات یا اعتراض به آزادی رسانه‌ها اتفاق افتاده‌اند و ایران بدون هیچ کدام از این اتفاقات شاهد 62 ساعت قطع اینترنت بوده است.

بر اساس این گزارش، از ابتدای سال 2019 تا حالا 611 قطعی اینترنت در کشورهای مختلف، 52.99 میلیارد دلار ضرر برای اقتصاد جهانی به همراه داشته است. تنها در شش ماهه ابتدایی سال 2024، 35 مورد قطعی اینترنت در 16 کشور مختلف منجر به 1.57 میلیارد دلار ضرر اقتصادی شده است.

فاصله حرف تا عمل در وعده‌های اینترنتی

با این اوصاف چندان دور از ذهن نیست که فیلترینگ به واژه‌ای محبوب و پرتکرار در مناظرات و وعده‌های انتخاباتی تبدیل شود؛ موضوعی که به خوبی نشان می‌دهد سیاستگذاران به‌طور ضمنی مهر تاییدی بر عدم موفقیت رویکردهای مسدودسازی در فضای مجازی و البته هزینه‌بر بودن آنها برای کشور زده‌اند. به همین دلیل هم در بخشی از گزارش سوم کیفیت اینترنت، از کاندیداها و ریاست‌جمهوری آینده درخواست شده است تا برای اصلاح ساختار فیلترینگ و کاهش محدودیت‌های اینترنت تلاش فعالانه انجام شود، انحصار شرکت ارتباطات زیرساخت رفع شده و اینترنت پرسرعت توسعه پیدا کند و البته برای تقویت دیپلماسی و رفع تحریم‌های بین‌المللی در حوزه فناوری گام‌های جدی برداشته شود. در همین راستا، حامد بیدی، کنشگر حق دسترسی آزاد به اینترنت، در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» این اقدامات را نیازمند عزم و اراده جدی می‌داند و می‌گوید: «دولت می‌تواند برای بهبود کیفیت اینترنت نقش مهمی ایفا کند. اگرچه به خاطر موانع و مشکلات متعدد، پیچیدگی و سختی این کار چیزی در حد و اندازه مذاکرات بین‌المللی خواهد بود؛ اما معتقدم که اگر دولت آینده بتواند در جهت مذاکرات بین‌المللی به نتیجه برسد، به همان اندازه درباره بهبود دسترسی به اینترنت و رفع فیلترینگ هم موفق خواهد بود.» او به تفاوت رویکرد دو کاندیدای نهایی انتخابات ریاست‌جمهوری نسبت به اینترنت اشاره می‌کند و می‌گوید: «اگرچه رویکرد کاندیدای اصولگرا - مانند دولت قبلی- بر ایجاد شبکه‌ای مستقل از اینترنت و محدودیت‌های بیشتر متمرکز است، کاندیدای اصلاح‌طلب سعی دارد تا جای ممکن گشایشی در وضعیت فعلی اینترنت ایجاد کند. با این همه اما مردم باید بیشتر به جلوگیری از بدتر شدن شرایط فعلی اینترنت امیدوار باشند تا رفع فیلترینگ.»

مرور موضوعات مطرح شده در مناظره دوشنبه شب دو کاندیدا درباره فیلترینگ هم نشان می‌دهد که هر دوی آنها در مسوولیت‌پذیری پلتفرم‌های بین‌المللی و تعهد آنها به ایجاد نمایندگی در کشور و تعامل با دولت، توافق نظر دارند. هر چند مسعود پزشکیان در روزهای اخیر بارها با انتقاد از فیلترینگ، بر اثرات مخرب و ایجاد بازار سیاه برای فیلترشکن‌ها تاکید کرده است، اما همزمان معتقد است «در همه دنیا در مواقع خاص محدودیت برای اینترنت اعمال می‌شود.» سعید جلیلی اما بیشتر سعی کرده است بر ارتقای سرعت اینترنت تمرکز کند و در روز سه‌شنبه با حضور در نمایشگاه الکامپ در جمع فعالان اقتصاد دیجیتال، وعده چند برابر کردن سرعت اینترنت موبایل و ثابت را داده است. با این همه باید دید پیروز نهایی انتخابات ریاست‌جمهوری در عمل تا چه اندازه می‌تواند حق مردم برای دسترسی به اینترنت باکیفیت را به رسمیت بشناسد.