لزوم وفا به عهد و پیمان‏

مساله وفای به عهد و پیمان که در آیه مورد بحث مطرح است از اساسی ترین شرائط زندگی دستجمعی است و بدون آن هیچگونه همکاری اجتماعی ممکن نیست، و بشر با از دست دادن آن زندگی اجتماعی و اثرات آن را عملا از دست خواهد داد، به همین دلیل در منابع اسلامی تاکید فوق العاده ای روی این مساله شده است و شاید کمتر چیزی باشد که این قدر گسترش داشته باشد، زیرا بدون آن هرج و مرج و سلب اطمینان عمومی که بزرگترین بلای اجتماعی است در میان بشر پیدا می شود.

آیه
یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ أُحِلَّتْ لَکمْ بَهِیمَةُ الْأَنْعامِ إِلَّا ما یتْلی عَلَیکمْ غَیرَ مُحِلِّی الصَّیدِ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ إِنَّ اللَّهَ یحْکمُ ما یرِیدُ[1]

ترجمه
ای کسانی که ایمان آورده اید! به عقد و پیمان ها (ی خود، با خدا و مردم) وفا کنید. (خوردن گوشت) چهارپایان برای شما حلال گشته، مگر آنها که (حکم حرمتش) بر شما خوانده خواهد شد، و در حال احرام شکار را حلال نشمرید، همانا خداوند به هر چه خواهد (ومصلحت بداند) حکم می کند.

توضیح:
بطوری که از روایات اسلامی و سخنان مفسران بزرگ استفاده میشود، سوره مائده آخرین سوره (و یا از آخرین سوره هایی) است که بر پیامبر ص نازل شده است، در تفسیر عیاشی از امام باقر ع نقل شده که حضرت علی بن ابی طالب ع فرمود: سوره مائده دو ماه یا سه ماه پیش از رحلت پیامبر (ص) نازل گردید[2]

در این سوره تاکید روی یک سلسله مفاهیم اسلامی و آخرین برنامه های دینی و مساله رهبری امت و جانشینی پیامبر ص شده است و شاید بهمین جهت است که با مساله لزوم وفا به عهد و پیمان، شروع شده، و در نخستین جمله میفرماید:" ای افراد با ایمان به عهد و پیمان خود وفا کنید؛یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ تا به این وسیله افراد با ایمان را ملزم به پیمانهایی که در گذشته با خدا بسته اند و یا در این سوره به آن اشاره شده است بنماید، درست همانند این است که شخص مسافر در آخرین لحظات وداع به نزدیکان و پیروان خود تاکید میکند توصیه ها و سفارشهای او را فراموش نکنند و به قول و قراردادهایی که با آنها گذاشته است، وفادار باشند.

در نهج البلاغه در فرمان مالک اشتر چنین می خوانیم:

فانه لیس من فرائض اللَّه شی ء الناس اشد علیه اجتماعا مع تفرق اهوائهم و تشتت آرائهم من تعظیم الوفاء بالعهود، و قد لزم ذلک المشرکون فیما بینهم دون المسلمین لما استوبلوا من عواقب الغدر

در میان واجبات الهی هیچ موضوعی همانند وفای به عهد در میان مردم جهان- با تمام اختلافاتی که دارند- مورد اتفاق نیست بهمین جهت بت پرستان زمان جاهلیت نیز پیمانها را در میان خود محترم می شمردند زیرا عواقب دردناک پیمان شکنی را دریافته بودند"[3] و نیز از امیر مؤمنان علی ع نقل شده که فرمود:

ان اللَّه لا یقبل الا العمل الصالح و لا یقبل اللَّه الا الوفاء بالشروط و العهود

خداوند چیزی جز عمل صالح از بندگان خود نمی پذیرد و جز وفای به شروط و پیمانها را قبول نمیکند"[4] و از پیامبر اکرم ص نقل شده که فرمود:

لا دین لمن لا عهد له

آن کس که به پیمان خود وفادار نیست دین ندارد"[5] و روی همین جهت، موضوع وفای به عهد از موضوعاتی است که هیچگونه تفاوتی در میان انسانها در باره آن نیست خواه طرف پیمان مسلمان باشد یا غیر مسلمان و به اصطلاح از حقوق انسان است نه از حقوق برادران دینی:

در حدیثی از امام صادق ع می خوانیم:

ثلاث لم یجعل اللَّه عز و جل لاحد فیهن رخصة: اداء الامانة الی البر و الفاجر، و الوفاء بالعهد للبر و الفاجر، و بر الوالدین برین کانا او فاجرین!

سه چیز است که خداوند به هیچ کس اجازه مخالفت با آن را نداده است: ادای امانت در مورد هر کس خواه نیکوکار باشد یا بدکار، و وفای به عهد در باره هر کس خواه نیکوکار باشد یا بدکار، و نیکی به پدر و مادر خواه نیکوکار باشند یا بدکار"[6] حتی در روایتی از امیر مؤمنان علی (ع) نقل شده که اگر کسی با اشاره پیمانی را به عهده بگیرد باید به آن وفا کند:

اذا اومی احد من المسلمین او اشار الی احد من المشرکین فنزل علی ذلک فهو فی امان [7]

نکته ها:
کلمه ی «بَهِیمَةُ» در اینجا به معنای چهارپا و اعم از «انعام» است، «انعام» به گاو و شتر و گوسفند می گویند و «بَهِیمَةُ الْأَنْعامِ» که سه بار در قرآن آمده به معنای حلال بودن گوشت این چهارپایان است.[8] امام صادق علیه السلام فرمودند: مراد از «بَهِیمَةُ الْأَنْعامِ»، جنین حیوان ذبح شده است که تزکیه ی مادرش، تزکیه ی او نیز به شمار می رود.[9] مرحوم فیض در تفسیر صافی می فرماید: «ممکن است این روایت بیان مصداق پنهان آن باشد و یا این که از شکم مادر به آنها «بهیمة» گفته می شود، بنابراین منافاتی با تعمیم ندارد».[10]

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «لا دین لمن لا عهد له»[11]، کسی که وفا ندارد، دین ندارد. آری، اگر به پیمان ها عمل نشود، اساس جامعه واعتماد عمومی بهم می ریزد وهرج ومرج پیش می آید.

قرآن، وفای به پیمان حتّی با مشرکان را لازم می داند، «فَأَتِمُّوا إِلَیهِمْ عَهْدَهُمْ إِلی مُدَّتِهِمْ»[12] و طبق حدیثی از امام صادق علیه السلام وفای به پیمان فاجران هم لازم است.[13]

بر اساس روایتی دیگر، اگر یک مسلمان حتّی با اشاره، به دشمن کافر امان داد، بر دیگر مسلمانان رعایت این پیمان اشاره ای، الزامی است.

کتب آسمانی، عهد خداوند هستند و باید به آنها وفادار بود، عهد قدیم (تورات)، عهد جدید (انجیل) و عهد اخیر (قرآن). در حدیث می خوانیم: «القرآن عهد اللّه»[14]

پیام ها:
1- مسلمانان باید به همه ی پیمان ها، (با هر کس و هر گروه،) پایبند باشند، چه قراردادهای لفظی، کتبی؛ پیمان های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی ویا خانوادگی؛ با قوی یا ضعیف، با دوست یا دشمن، با خدا (مثل نذر و عهد) یا مردم، با فرد یا جامعه، با کوچک یا بزرگ، با کشورهای منطقه یا قراردادهای بین المللی. کلمه ی «بِالْعُقُودِ» دارای «الف و لام» است که شامل همه ی قراردادها می شود. «أَوْفُوا بِالْعُقُودِ»

2- اشعار دارد که ایمان، ضامن وفای به عهد و پیمان هاست. «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ»

3- حال که خداوند انواع نعمت ها را در اختیار ما گذاشته است، پس به پیمان های او وفادار باشیم. «أَوْفُوا بِالْعُقُودِ أُحِلَّتْ لَکمْ»

4- یکی از پیمان های الهی، توجّه به احکام حلال وحرام در خوردنی هاست.«أَوْفُوا بِالْعُقُودِ أُحِلَّتْ لَکمْ»

5- اسلام، هم به مسائل اجتماعی و هم به مسائل اقتصادی توجّه دارد. (وفای به عهد، مسئله ی اجتماعی و اقتصادی وبهره گیری از حیوانات، از مسائل اقتصادی است.) «أَوْفُوا بِالْعُقُودِ أُحِلَّتْ لَکمْ بَهِیمَةُ الْأَنْعامِ»

6- مصرف گوشت گاو، شتر و گوسفندی که مرده یا خفّه و. .. شده باشند، حرام است. «إِلَّا ما یتْلی عَلَیکمْ»

7- همه ی چهارپایان حلال نیستند. «إِلَّا ما یتْلی عَلَیکمْ» (بنابر این که جمله، مربوط به انواع چهارپایان باشد.)

8- برای حفظ حرمت احرام باید کمی هم محرومیت چشید و از شکار، چشم پوشید. «غَیرَ مُحِلِّی الصَّیدِ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ»

9- عمل به محرّمات احرام، از جمله موارد وفای به عهد و پیمان با خداست.أَوْفُوا بِالْعُقُودِ. .. غَیرَ مُحِلِّی الصَّیدِ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ

10- احرام، عهد و پیمان با خداوند است. أَوْفُوا بِالْعُقُودِ. .. وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ

11- احرام، حالتی خاص و ویژه و دارای احترام است. «وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ»

پی نوشت ها

[1] مائده آیه 2

[2] تفسیر برهان جلد اول صفحه 430- باید توجه داشت که دستورهایى در باره وضو و تیمم و مانند آن در این سوره منافاتى با آخرین سوره بودن آن ندارد، زیرا بسیارى از این دستورها جنبه تکرار و تاکید داشته است، لذا بعضى از همین احکام را در سوره نساء نیز مى‌بینیم.

[3] نهج البلاغه- نامه‌هاى على ع نامه 53.

[4] سفینة البحار جلد 2 صفحه 294.

[5] بحار جلد 16 صفحه 144.

[6] اصول کافى جلد 2 صفحه 162.

[7] مستدرک الوسائل جلد 2 صفحه 250.

[8]تفسیر مجمع‌البیان.

[9] کافى، ج 6، ص 234.

[10] قاموس القرآن.

[11] بحار، ج 16، ص 144.

[12] توبه، 4.

[13] کافى، ج 2، ص 162.

[14] کافى، ج 6، ص 198.