سه معیار اصلی برای انتخاب وزرا
یعقوب اندایش، عضو هیات اجرایی اقتصاددانان ایران و عضو کارگروه انتخاب سازمان امور اداری و استخدامی دولت چهاردهم در گفت‌وگو با روزنامه «دنیای اقتصاد» درباره انتخاب شورایی وزرا می‌گوید: «انتخاب شورایی بر اساس پژوهشی که در چندین کشور دنیا انجام شده است و مصاحبه‌های عمیق با اعضای کابینه و موفقیت‌ها و شکست‌های آنها تهیه شده است.»
او سه معیار اصلی را برای انتخاب وزرا عنوان می‌کند که «یکی از آنها تجربه و دانش سیاسی است. در واقع اعضای کمیته باید ارزیابی کنند که نامزد منتخب وزارت تجربه کافی برای سیاستگذاری را داشته باشد و بتواند تصمیمات درست و به موقع با توجه به شرایط موجود جامعه بگیرد.» او ویژگی بعدی را این می‌داند که فرد مورد نظر دانش و تخصص کافی در وزارتخانه مورد نظر را داشته باشد و از سوی دیگر مشورت‌پذیر باشد یا از مشاورهای خوبی استفاده کند.
این استاد دانشگاه همچنین معیار دیگر وزیر که در پژوهش مورد نظر آمده را «وارستگی» می‌داند: «وارستگی در واقع وزیر را وفادار به رئیس‌جمهور می‌داند که باید ژنرال‌هایش را در راستای این وفاداری هماهنگ کند. وزیر باید نظریه‌پرداز و میانجیگر توانمندی باشد. حتی شاید این وزیر منتخب، ژنرال‌های بسیار قدرتمندی نداشته باشد، اما بتواند آنها را هماهنگ کند و این معیار از اهمیت بالایی برخوردار است.» اندایش همچنین روی این مساله تاکید می‌کند: «معیار مهم دیگر این است که هر کابینه‌ای با توجه به شرایط موجود آن کشور باید مشروعیت کافی داشته باشد. اکنون در شرایط کنونی حضور زنان در کابینه بسیار مهم است و بنا بر قاعده این روش حتما باید وزیر زن انتخاب شود؛ چرا که در نهایت مشروعیت دولت را به همراه می‌آورد.»
او تاکید می‌کند: «شورا باید این قاعده‌ها و معیارها را در انتخاب وزیر رعایت کند و بر اساس آن میزان نزدیکی نامزد مورد نظر با معیار را تعیین کند. در واقع در این صورت این سنجش‌ها صورت می‌گیرد و لیست وزرای منتخب به دست رئیس‌جمهور می‌رسد. اما مساله مهم این است که در نهایت این رئیس‌جمهور است که باید وزیر کابینه خود را انتخاب کند؛ چون اوست که باید پاسخگوی اصلی کابینه خود باشد.»
اندایش با تاکید بر این مساله که این روش بسیار پروسه پیچیده‌ای دارد می‌گوید: «در همه کشورهایی هم که از این روش استفاده شده، باز در نهایت تایید شده است که رئیس‌جمهور باید خودش انتخاب کند و حتی اگر هیچ‌کدام از اسامی مورد تایید رئیس‌جمهور نباشند، باید بین رئیس‌جمهور و شورا چندین بار رفت و برگشت وجود داشته است تا در نهایت به نتیجه برسند.»
او در پاسخ به این سوال که آیا امکان دارد در این کمیته‌ها اسامی وجود داشته باشند که در نهایت لابی کنند یا منافع شخصی خود را در اولویت قرار دهند، می‌گوید: «بله ممکن است که این کارگروه‌ها با بحث منافع به میان بیاید که باید در این زمینه رعایت‌های کامل صورت بگیرد و در این روش انتخاب اعضای کمیته بسیار مهم است. از سوی دیگر نباید فرد یا اطرافیان فردی که خود کاندیدا است، در کمیته حضور داشته باشد؛ چرا که این موضوع شاخص‌های حمایت را منفعت‌جویانه می‌کند. در این روش می‌گویند که باید با روش علمی میانگین‌گیری ویژگی‌ها و پیدا کردن انحراف معیار نظرها را سنجید. البته این کار بسیار سخت است و نیاز به زمان زیادی دارد؛ با این حال راهگشاست.»
او همچنین در پاسخ به این سوال که اگر در یک حوزه زن توانمندی نداشته باشیم، آیا لزوما باید به معیار مشروعیت عمومی پایبند باشیم، می‌گوید: «دقیقا ممکن است این اتفاق بیفتد، اما تاکید می‌شود اگر زنی توانست بالا بیاید و فاصله بسیار کمی با مردان دیگر هم‌عرض خود داشت بهتر است که وزیر زن انتخاب شود.»
او می‌گوید: «من معتقدم که این روش بسیار خوبی است و پیشرفت مهمی در انتخاب وزیر. باید این‌طور مساله را ببینیم که وزیر گذشته که بوده و ما قرار است به کجا برسیم. شاید بگوییم که ما باید پیشرفت بزرگی داشته باشیم، اما این‌طور نیست باید قدم به قدم جلو برویم. این روش را اجرایی کنیم و همه بیایند نظر بدهند. رسانه‌ها نقد کنند و در نهایت امیدوار باشیم که این روش بتواند در آینده تغییرات موثری را ایجاد کند.»
چهار تهدید کار جمعی
حمیدرضا جلایی‌پور، روزنامه‌نگار و استاد دانشگاه هم در پاسخ به این سوال «نظر شما در مورد سازوکار انتخاب وزیر در دولت جدید چیست؟ آیا این روش می‌تواند نیازهای فعلی ایرانیان به تغییر را پاسخ دهد؟» می‌گوید: «سازوکاری که پزشکیان پس از پیروزی در انتخابات برای انتخاب وزرا در نظر گرفته علی‌الاصول کار معقولی است. چون می‌خواهد با «عقل جمعی» چنین کاری انجام دهد. در دولت‌های قبلی هم این کار انجام می‌شد، ولی جمع محدود و غیرشفافی این کار را انجام می‌دادند.
او تاکید می‌کند: در دولت پزشکیان اولا این جمع به 400 نفر رسیده و ثانیا برای کار ضوابطی تعیین شده و ثالثا و از همه مهم‌تر برای این کار گروه یک رئیس شایسته، به‌نام جواد ظریف که خودش هم ذی‌نفع نیست، تعیین شده است. درست است که این کار چون با تعداد زیاد در حال انجام است، کار سخت و مهمی است، ولی می‌توان امیدوار بود پزشکیان و ظریف در این کار موفق بشوند.»
جلایی‌پور همچنین در مورد پتانسیل‌های این روش معتقد است که «از یک طرف تشکیل این کارگروه کار خوبی است؛ چون به گزینش شایسته‌ها با عقل جمعی کمک می‌کند. از طرفی چون کار جمعی است، در معرض تهدید نیز هست.»
او به چهار تهدید کار جمعی اشاره می‌کند و می‌گوید: «یکی تهدید کمال‌گرایی است. یعنی دنبال افرادی باشیم که از هر نظر عالی باشند. در حالی که چنین افراد کاملی وجود ندارند و دیگر اینکه دولت پزشکیان دولتی است که دنبال انجام کار برای مردم و بدون رانت‌خواری است.اعضای دولت او باید از دالان مباحثات نهادها بگذرند. بنابراین انتخاب فرد بهینه که هم شایسته، هم کارآمد، هم پاکدست و هم رای‌آور باشد، مهم است نه انتخاب فرد ایده‌آل.»
او می‌گوید: «تهدید دوم مربوط به ذی‌نفعانی است که در گروه‌ها هستند و ممکن است سمت و سوی بحث‌ها را به سمت خود یا اعضای محافل دوستان خود بکشانند نه شناسایی افراد شایسته عملگرا و موفق در عمل. کسی که در گذشته خود کار موفقی انجام نداده چرا باید نامزد وزارت بشود؟ تهدید سوم شامل افرادی است که از دولت‌های قبل همیشه به داشتن پست علاقه و اعتیاد داشته‌اند. هم اکنون هم حتی در شرایطی که در انتخابات فعال نبودند، هر جا پست وزارت هست زنبیل انداختند.»
این فعال سیاسی می‌افزاید: «تهدید چهارم افراد و گروه‌هایی هستند که اتفاقا در انتخابات فعال نبودند. اما با پیروزی پزشکیان از موضع آوانگارد و پیشرو انتظار دارند گاندی‌ها و ماندلاها نامزد وزارت شوند. آنها متاسفانه تلاش می‌کنند نامزدهای میانه‌رو و کاربلد را از موضع آوانگاردی خراب کنند.»
او در نهایت جمع‌بندی می‌کند: «این چهار تهدید کاری را که پزشکیان شروع کرده، محاصره کرده است. اما من در این موضوع به مدیریت جناب ظریف امیدوارم. امیدوارم هر چه زودتر یک کابینه کاری، پاکدست و ائتلافی برای پیشبرد حل مسائل اساسی کشور شکل بگیرد. هم اکنون پیشبرد توسعه کشور خصوصا درمان معیشت مردم مهم است. هم اکنون آماده کردن کشور برای خنثی کردن تهدیداتی که از سوی ترامپ ایران را تهدید می‌کند، لازم است.»
باید بر کارگروه‌ها نظارت شود
مصطفی نخعی، نماینده نهبندان و عضو کمیسیون انرژی مجلس در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد»، با اشاره به انتخاب وزرا در کارگروه‌ها می‌گوید: اینکه کار به صورت تیمی انجام شود نکته خوبی است و نشان می‌دهد که پزشکیان صرفا به دنبال افرادی که از گذشته می‌شناخته نیست. بلکه به افرادی اعتماد کرده و آن افراد در حوزه کاری خودشان متخصص، کاربلد و با تجربه هستند. این افراد کاندیداهای مختلف را ارزیابی می‌کنند و نهایتا خروجی کار را در قالب چند گزینه به رئیس‌جمهور برای تصمیم‌گیری نهایی معرفی می‌کنند که این کار خوبی است.
او تاکید می‌کند: البته دیدم که پزشکیان معیارها و چارچوبی را برای انتخاب افراد درنظر گرفته است و به این افراد هم ماموریت داده که بر اساس آن معیارها و در آن چارچوب افرادی را بررسی، گزینش و در نهایت به رئیس‌جمهور معرفی کنند. بنابراین معتقدم این شیوه انتخاب وزرا کار خوب و تجربه جدیدی است. امیدوارم این تجربه جدید خروجی خوبی داشته باشد و افراد در زمان کوتاه و به واقع افراد را بررسی کنند.
این نماینده مجلس در ادامه می‌گوید: امیدوارم افراد شاخص، توانمند، افرادی که در مسوولیت مربوطه مقبولیتی در آن وزارتخانه داشته باشند[انتخاب شوند] و صرفا به افراد مشهور و از قبل شناخته شده‌ای که از گذشته شاخص بودند، اکتفا نکنند. بعضا می‌شنوم در کارگروهی، افرادی به عنوان کاندیدای وزارت مطرح هستند، اما در لیست، یک تعداد افرادی وجود دارند که از گذشته مسوولیت‌هایی را داشتند و افراد شناخته شده‌ای هستند و انتخاب وزرا در دایره همین افراد می‌چرخد.
نخعی معتقد است: نباید انتخاب وزرا فقط روی چهره‌ها و دایره محدود افرادی که تاکنون مسوولیت داشتند، بچرخد. بلکه باید دایره را بزرگ‌تر بگیرند چون قطعا افراد توانمند، متخصص و کاربلد هستند که ممکن است خیلی شناخته شده نباشند، اما توانمندی اداره وزارتخانه‌ها را به بهترین شکل ممکن می‌توانند داشته باشند. بنابراین نباید صرفا به چهره‌ها اکتفا کرد. کارگروه‌ها باید سعی کنند دایره وسیع‌تری از افراد را در هر حوزه کاری بررسی و نهایتا به رئیس‌جمهور معرفی کنند. اما به نظرم شیوه کار پزشکیان در انتخاب وزرا، شیوه خوبی است و امیدوارم کارگروه‌ها کارشان را به درستی انجام دهند و خروجی، افراد توانمندی باشند که ضمن اینکه توانایی اداره آن وزارتخانه را دارند افراد خوشنام و پاکدستی باشند و مقبولیت لازم در وزارتخانه زیر مجموعه‌شان را هم داشته باشند.
او همچنین با اشاره به لزوم رصد افراد حاضر در کارگروه‌ها برای انتخاب وزرا، تاکید می‌کند: زمانی‌که افراد حاضر در کارگروه‌ها به صورت شفاف اعلام شدند، طبیعی است که لابی‌های قدرت و ثروت به این افراد مراجعه می‌کنند تا بتوانند نظرشان را به گزینه‌ای که مدنظرشان است، جلب کنند. این افراد باید توجیه شوند و رفتارشان رصد شود که تحت تاثیر منافع، علایق و حب و بغض‌های شخصی یا منافع مافیای قدرت و ثروت قرار نگیرند. طبیعتا باید بر کار کارگروه‌ها نظارت شود تا تحت تاثیر فشارها قرار نگیرند و بتوانند بهترین گزینش را برای هر کدام از وزارتخانه‌ها داشته باشند.
کار به صورت تخصصی پیش می‌رود
جبار کوچکی‌نژاد، نماینده رشت و عضو کمیسیون برنامه‌وبودجه مجلس کارگروه‌هایی را که در دولت چهاردهم برای انتخاب وزرا شکل گرفته، اقدام خوبی می‌داند و می‌گوید: هر کارگروه در حوزه خود می‌توانند بررسی جامعی در خصوص افرادی که می‌خواهند به عنوان وزرای پیشنهادی به رئیس‌جمهور معرفی کنند، داشته باشند و در نهایت 3 تا 5 نفر را معرفی کنند. در این شرایط کار به صورت تخصصی پیش می‌رود؛ البته اگر برخی از باندهای قدرت ورود نکنند و ترکیب کارگروه‌ها را برهم نزنند یا انتخاب کارگروه‌ها را مصادره نکنند و در نهایت رئیس‌جمهور را مجبور نکنند که مسیر دیگری را طی کند.
او معتقد است: هر چقدر کارگروه‌ها از تفکرات و اندیشه‌های مختلفی تشکیل شود؛ به همان نسبت در انتخاب وزرا یا افراد پیشنهادی از پشتوانه محکم‌تری برخوردار است. دوم اینکه با توجه به شرایطی که کشور ما دارد، خصوصا مشکلات اقتصادی باید جهت‌گیری کابینه بیشتر در حوزه اقتصاد باشد. بنابراین نه تنها وزرای اقتصادی بلکه وزرای دیگر هم باید جهت‌گیری اقتصادی درستی داشته باشند و کارگروه‌ها باید این مورد را مد نظر قرار دهند. بحث دیگر هم بحث‌های سیاسی است.
این نماینده مجلس با تاکید بر لزوم هماهنگی کابینه، تصریح می‌کند: دولت یعنی یک مجموعه هماهنگ که تحت فرماندهی رئیس‌جمهور بخش اجرایی کشور را بر عهده بگیرد. اما اگر به صورت شرکت سهامی اقدام کند و سهمی برای گروه‌های سیاسی در نظر گرفته شود قطعا با مشکلاتی مواجه خواهیم بود. در دولت‌های قبل به دلیل سهمی که برای گروه‌های سیاسی و برخی از باندهای قدرت درنظر می‌گرفتند، دچار مشکلاتی بودیم و زمانی‌که این افراد در دولت در کنار هم می‌نشستند همدیگر را خنثی می‌کردند. یعنی از تفکر واحدی برخوردار نبودند و شیوه‌های کاری‌شان با هم فرق می‌کرد و دولت ناچار بود یا کابینه را تغییر دهد یا به همان شکل کار کند، اما وقت زیادی صرف خنثی‌سازی ناهماهنگی‌ها می‌شد. کوچکی‌نژاد تاکید می‌کند: باید تیم‌هایی را در دولت تشکیل داد. از جمله تیم اقتصاد، تیم فرهنگ و آموزش، تیم خدمات و... که همدیگر را قبول داشته باشند و از تخصص‌های لازم هم برخوردار باشند. این تیم‌ها نباید به صورت باندی و گروهی حرکت کنند، بلکه باید به مردم توجه کنند و این موضوع در سوابقشان مشخص باشد. این تیم‌ها باید در کنار هم بتوانند مشکلاتی که در مسیر رئیس‌جمهور قرار دارد را حل کنند.
این عضو کمیسیون برنامه‌وبودجه می‌گوید: رئیس‌جمهور از نظر نمایندگان نیز استفاده کند و از سوی دیگر باید هماهنگی برای برخی وزرا نیز از قبل انجام شود. برای مثال در خصوص وزیر دفاع با ستاد کل هماهنگ شود و... بنابراین کابینه‌ای که در نهایت به مجلس معرفی می‌شود، باید قدرتمند، به صورت تیمی هماهنگ و با تخصص‌های مختلف باشد.