بخش دوم از زندگانی حضرت علی -علیه السلام را دوران پس از بعثت وقبل از هجرت تشکیل می دهد. این دوره از سیزده سال تجاوز نمی کند وحضرت علی -علیه السلام در تمام این مدت در محضر پیامبر بود وتکالیفی را برعهده داشت.
نقاط جالب وحساس این دوره، یک رشته افتخارات است که نصیب امام شد افتخاراتی که در طول تاریخ نصیبب کسی جز حضرت علی -علیه السلام نشده، احدی بر آنها دست نیافته است.
نخستین افتخار وی در این بخش از زندگی، پیشگام بودن وی در پذیرفتن اسلام، وبه عبارت صحیحتر، ابراز واظهار اسلام دیرینه خویش بود. (1)
پیشقدم بودن در پذیرفتن اسلام وگرویدن به آیین توحید از اموری است که قرآن مجید بر آن تکیه کرده، صریحا اعلام می دارد کسانی که در گرایش به اسلام پیشگام بوده اند، در کسب رضای حق ونیل به رحمت الهی نیز پیشقدم هستند. (2)
توجه خاص قرآن به موضوع «سبقت در اسلام » به حدی است که حتی کسانی را که پیش از فتح مکه ایمان آورده وجان ومال خود را در راه خدا ایثار کرده اند بر افرادی که پس از پیروزی بر مکیان ایمان آورده وجهاد کرده اند برتری داده است (3); چه رسد به مسلمانان صدر اسلام وگرایش به اسلام پیش ازمهاجرت به مدینه.
توضیح اینکه: فتح مکه در سال هشتم هجرت انجام گرفت وپیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هجده سال پس از بعثت دژ محکم بت پرستان را گشود.علت برتری ایمان مسلمانان پیش از فتح مکه این است که آنان در زمانی ایمان آوردند که اسلام در شبه جزیره به قدرت وحکومت نرسیده بود وهنوز پایگاه بت پرستان به صورت یک دژ شکست ناپذیر باقی بود وجان ومال مسلمانان را خطرات بسیار تهدید می کرد. اگر چه مسلمانان، بر اثر مهاجرت پیامبر ازمکه وگرایش اوس وخزرج وقبایل مجاور مدینه به اسلام، از یک قدرت نسبی برخوردار بودند ودر بسیاری از برخوردهای نظامی پیروز می شدند، ولی خطر به کلی مرتفع نشده بود.
در موقعیتی که گرویدن به اسلام وبذل جان ومال از ارزش خاصی برخوردار باشد، قطعا ابراز ایمان وتظاهر به اسلام در آغاز کار که قدرتی جز قدرت قریش ونیرویی جز نیروی دشمن نبود باید ارزش بالاتر وبیشتری داشته باشد. از این نظر، سبقت به اسلام در مکه ومیان یاران پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از افتخاراتی محسوب می شد که هیچ فضیلتی با آن برابری نمی کرد.
عمر در یکی از ایام خلافت خود از خباب، ششمین مسلمان زجر کشیده صدر اسلام، پرسید که رفتار مشرکان مکه با او چگونه بود. وی پیراهن خود را از تن بیرون کرد وآثار زجر وسوختگی پشت خود را به خلیفه نشان داد وگفت:بارها زره آهنی بر او می پوشاندند وساعتها در زیر آفتاب سوزان مکه نگاهش می داشتند; وگاه آتشی بر می افروختند واو را به روی آتش می افکندند ومی کشیدند تا آتش خاموش شود. (4)
باری، مسلما فضیلت بزرگ وبرتری معنوی از آن افرادی است که در راه اسلام هر زجر وشکنجه ای را به جان می خریدند واز صمیم دل می پذیرفتند.
کسی پیشگامتر از حضرت علی نبود
بسیاری از محدثان وتاریخ نویسان نقل می کنند که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم روز دو شنبه به رسالت مبعوث شد وحضرت علی علیه السلام فردای آن روز ایمان آورد. (5) پیش از همه، رسول اکرم، خود به سبقت حضرت علی علیه السلام در اسلام تصریح کرد ودر مجمع عمومی صحابه چنین فرمود:
نخستین کسی که در روز رستاخیز با من در حوض (کوثر) ملاقات می کند پیشقدمترین شما در اسلام، علی بن ابی طالب، است. (6)
احادیث وروایات منقول از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم وامیر مؤمنان علیه السلام وپیشوایان بزرگ ما، ونیز آراء محدثان ومورخان در باره سبقت امام علیه السلام بر دیگران به اندازه ای زیاد است که صفحات کتاب ما گنجایش نقل همه آنها را ندارد. (7) از این نظر، تنها به سخنان خود امام ونقل یک داستان تاریخی در این زمینه اکتفا می کنیم.
امیر مؤمنان می فرماید:
«انا عبد الله و اخو رسول الله و انا الصدیق الاکبر، لا یقولها بعدی الا کاذب مفتری ولقد صلیت مع رسول الله قبل الناس بسبع سنین و انا اول من صلی معه ». (8)
من بنده خدا وبرادر پیامبر وصدیق بزرگم; این سخن را پس از من جز دروغگویی افترا ساز نمی گوید.من با رسول خدا هفت سال پیش از مردم نماز گزارده ام واولین کسی هستم که با او نماز گزارد.
امام در یکی از سخنان دیگر خود می فرماید:
در آن روز، اسلام جز به خانه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم وخدیجه راه نیافته بود ومن سومین شخص این خانواده بودم. (9)
در جای دیگر، امام -علیه السلام سبقت خود را به اسلام چنین بیان کرده است:
«اللهم انی اول من اناب وسمع و اجاب، لم یسبقنی الا رسول اللهصلی الله علیه و آله و سلم بالصلاة ». (10)
خدایا، من نخستین کسی هستم که به سوی تو بازگشت وپیام تو را شنید وبه دعوت پیامبر تو پاسخ گفت، وپیش از من جز پیامبر خدا کسی نماز نگزارد.
نقل عفیف کندی
عفیف کندی می گوید:
در یکی از روزها برای خرید لباس وعطر وارد مکه شدم ودر مسجد الحرام در کنار عباس بن عبد المطلب نشستم. وقتی که خورشید به اوج بلندی رسید، ناگهان دیدم مردی آمد ونگاهی به آسمان کرد وسپس رو به کعبه ایستاد.چیزی نگذشت که نوجوانی به وی ملحق شد ودر سمت راست او ایستاد.سپس زنی وارد مسجد شد ودر پشت سر آن دو قرار گرفت. آنگاه هر سه با هم مشغول عبادت ونماز شدند. من از دیدن این منظره که در میان بت پرستان مکه سه نفر حساب خود را از جامعه جدا کرده وخدایی جز خدای مردم مکه را می پرستند در شگفت ماندم. رو به عباس کردم وگفتم:«امر عظیم!» او نیز همین جمله را تکرار کرد وسپس افزود: آیا این سه نفر را می شناسی؟گفتم:نه.گفت:نخستین کسی که وارد شد وجلوتر از دو نفر دیگر ایستاد برادر زاده من محمد بن عبد الله است ودومین نفر برادر زاده دیگر من علی بن ابی طالب است وسومین شخص همسر محمد است. واو مدعی است که آیین وی از جانب خداوند بر او نازل شده است واکنون در زیر آسمان خدا کسی جز این سه از این دین پیروی نمی کند. (11)
در اینجا ممکن است پرسیده شود که:اگر حضرت علی علیه السلام نخستین کسی بود که پس از بعثت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم به او ایمان آورد، در این صورت وضع حضرت علی پیش از بعثت چگونه بوده است؟
پاسخ این سؤال، با توجه به نکته ای که در آغاز بحث بیان شد، روشن است وآن اینکه مقصود از ایمان در اینجا همان ابراز ایمان دیرینه ای است که پیش از بعثت جان حضرت علی علیه السلام از آن لبریز بوده ولحظه ای از آن جدا نمی شده است.زیرا بر اثر مراقبتهای ممتد و مستمر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم از حضرت علی -علیه السلام ریشه های ایمان به خدای یگانه در اعماق روح وروان او جای گرفته، وجود او سراپا ایمان واخلاص بود.
از آنجا که پیامبر تا آن روز به مقام رسالت نرسیده بود، لازم بود حضرت علی علیه السلام پس از ارتقای رسول خدا به این مقام، پیوند خود را با رسول خدا استوارتر سازد وایمان دیرینه خود را به ضمیمه پذیرش رسالت وی ابراز واظهار نماید.
در قرآن مجید ایمان واسلام به معنی اظهار عقیده دیرینه بسیار بکار رفته است.مثلا آنجا که خداوند به ابراهیم دستور می دهد که اسلام بیاورد او نیز می گوید:«برای پروردگار جهانیان تسلیم هستم ». (12)
در قرآن کریم از قول پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم در باره خود چنین آمده است:
و امرت ان اسلم لرب العالمین .(مؤمن:66)«به من امر شده است که در برابر پروردگار جهانیان تسلیم گردم ».
مسلما مقصود از اسلام در این موارد ومشابه آنها، اظهار تسلیم وابراز ایمانی است که در جان شخص جایگزین بوده است، وهرگز مقصود از آن تحصیل ابتدایی ایمان نیست. زیرا پیامبر اسلام پیش از نزول این آیه وحتی پیش از بعثت، یک فرد موحد وپیوسته تسلیم درگاه الهی بوده است. بنابر این باید گفت ایمان دو معنی دارد:
1) اظهار ایمان درونی که قبلا در روح وروان شخص جایگزین بوده است.مقصود از ایمان آوردن علی -علیه السلام در روز دوم بعثت همین است وبس.
2) تحصیل ایمان وگرایش ابتدایی به اسلام.ایمان بسیاری از صحابه ویاران پیامبر از این دست بوده است.
مناظره مامون با اسحاق
مامون در دوران خلافت خود، بنابه مصالح سیاسی ویا شاید از روی عقیده، به تشیع خود وقبول برتری حضرت علی -علیه السلام تظاهر می کرد.روزی در یک انجمن علمی که چهل تن از دانشمندان عصر خود واز آن جمله اسحاق را گرد آورده بود، رو به آنان کرد وگفت:
روزی که پیامبر خدا مبعوث به رسالت شد بهترین عمل چه بود؟
اسحاق در پاسخ گفت: ایمان به خدا ورسالت پیامبر او.
مامون مجددا پرسید:آیا سبقت به اسلام در عداد بهترین عمل نبود؟
اسحاق گفت:چرا; در قرآن مجید می خوانیم:
و السابقون السابقون اولئک المقربون
ومقصود از سبقت در آیه همان پیشقدمی در پذیرش اسلام است.
مامون باز پرسید:آیا کسی بر علی در پذیرش اسلام سبقت جسته است یا اینکه علی نخستین کس از مردان است که به پیامبر ایمان آورده است؟
اسحاق گفت: علی نخستین فردی است که به پیامبر ایمان آورد، اما روزی که او ایمان آورد کودکی بیش نبود ونمی توان برای چنین اسلامی ارزش قائل شد; اما ابوبکر، اگر چه بعدها ایمان آورد، ولی روزی که به صف خداپرستان پیوست فرد کاملی بود ولذا ایمان واعتقاد او در آن سن ارزش دیگری داشت.
مامون پرسید:علی چگونه ایمان آورد؟ آیا پیامبر او را به اسلام دعوت کرد یا اینکه از طرف خدا به او الهام شد که آیین توحید وروش اسلام را بپذیرد؟ هرگز نمی توان گفت که اسلام حضرت علی علیه السلام از طریق الهام از جانب خدا بوده است، زیرا لازمه این فرض این است که ایمان وی بر ایمان پیامبر برتری داشته باشد، به دلیل اینکه گرویدن پیامبر به توسط جبرئیل وراهنمایی او بوده است نه اینکه از جانب خدا به وی الهام شده باشد.
حال،چنانچه ایمان حضرت علی علیه السلام در پرتو دعوت پیامبر بوده، آیا پیامبر از پیش خود این کا را انجام داده یا به دستور خدا بوده است؟هرگز نمی توان گفت که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم حضرت علی -علیه السلام را بدون امر واذن خدا به اسلام دعوت کرده است وقطعا باید گفت که دعوت حضرت علی علیه السلام به اسلام از جانب پیامبر به فرمان خدا بوده است.آیا خدای حکیم دستور می دهد که پیامبرش کودک غیر مستعدی که ایمان وعدم ایمان او یکسان است دعوت به اسلام کند؟ لذا باید گفت که شعور ودرک امام در دوران کودکی به حدی بوده که ایمان وی با ایمان بزرگسالان برابری می کرده است. (13)
جا داشت که مامون در این باره پاسخ دیگری نیز بگوید. این پاسخ برای کسانی مناسب است که در بحثهای ولایت وامامت اطلاعات گسترده ای داشته باشند وخلاصه آن این است:
هرگز نباید به اولیای الهی از دید یک فرد عادی نگریست ودوران صباوت آنان را همانند دوران کودکی دیگران دانست واز نظر درک وفهم یکسان انگاشت.در میان پیامبران نیز کسانی بودند که در کودکی به عالیترین درجه از فهم وکمال ودرک حقایق رسیده بودند ودر همان ایام صباوت شایستگی داشتند که خداوند سبحان سخنان حکیمانه ومعارف بلند الهی را به آنان بیاموزد. در باره حضرت یحیی -علیه السلام، قرآن کریم چنین آورده است:
یا یحیی خذ الکتاب بقوة و آتیناه الحکم صبیا .(مریم:12)
ای یحیی! کتاب را با کمال قدرت(کنایه از عمل به تمام محتویات آن) بگیر; وما به او حکمت دادیم در حالی که کودک بود.
برخی می گویند که مقصود از حکمت در این آیه «نبوت » است وبرخی دیگر احتمال می دهند که مقصود از آن معارف الهی است.در هر صورت، مفاد آیه حاکی است که انبیا واولیای الهی با یک رشته استعدادهای خاص وقابلیتهای فوق العاده آفریده می شوند وحساب دوران کودکی آنان با کودکان دیگر جداست.
حضرت مسیح علیه السلام در نخستین روزهای تولد خود، به امر الهی، زبان به سخن گشود وگفت:
من بنده خدا هستم; به من کتاب داده شده وپیامبر الهی شده ام. (14)
در حالات پیشوایان معصوم نیز می خوانیم که آنان در دوران کودکی پیچیده ترین مسائل عقلی وفلسفی وفقهی را پاسخ می گفتند. (15) باری، کار نیکان را نباید با کار خود قیاس کنیم ومیزان درک وفهم کودکان خود را مقیاس ادراک دوران کودکی پیامبران وپیشوایان الهی قرار دهیم. (16)
پی نوشتها:
1- توضیح این مطلب را در پایان بحث می خوانید.
2- آنجا که می فرماید: والسابقون السابقون× اولئک المقربون .(واقعه:10و11).
3- لا یستوی منکم من انفق من قبل الفتح وقاتل اولئک اعظم درجة من الذین انفقوا من بعد و قاتلوا .(حدید:10)
4- اسد الغابة، ج 2، ص 99.
5- بعث النبی یوم الاثنین و اسلم علی یوم الثلثاء. - مستدرک حاکم، ج 2، ص 112; الاستیعاب، ج 3، ص 32.
6- اولکم واردا علی الحوض اولکم اسلاما علی بن ابی طالب. - مستدرک حاکم، ج 3، ص 136.
7- مرحوم علامه امینی متون احادیث وکلمات بسیاری از محدثان ومورخان اسلامی را پیرامون پیشقدم بودن علی -علیه السلام در ایمان به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در جلد سوم الغدیر، صفحات 191 تا213(چاپ نجف) آورده است. علاقه مندان می توانند به آنجا مراجعه کنند.
8- تاریخ طبری، ج 2، ص 213; سنن ابن ماجه، ج 1، ص 57.
9- نهج البلاغه عبده، خطبه 187.
10- همان، خطبه 127.
11- تاریخ طبری، ج 2، ص 212; کامل ابن اثیر، ج 2، ص 22; استیعاب، ج 3، ص 330 و....
12- بقره:131.
13- عقد الفرید، ج 3، ص 43: پس از اسحاق، جاحظ در کتاب العثمانیة این اشکال را تعقیب کرده است وابوجعفر اسکافی در کتاب نقض العثمانیة به طور گسترده پیرامون اشکال به بحث وپاسخ پرداخته است.وتمام گفتگوها را ابن ابی الحدید در شرح خود بر نهج البلاغه (ج 13، ص 218 تا 295) آورده است.
14- مریم:30.
15- از باب نمونه سؤالهای پیچیده ای که ابوحنیفه از حضرت کاظم -علیه السلام ویحیی ابن اکثم از حضرت جواد -علیه السلام می کردند وپاسخهایی که می شنیدند در کتابهای حدیث وتاریخ ضبط شده است.
16- امیر المؤمنین می فرماید:«لا یقاس ب آل محمدصلی الله علیه و آله و سلم من هذه الامة احد»: هیچ فردی از افراد این امت با فرزندان وخاندان پیامبر اسلام برابری نمی کند.نهج البلاغه، خطبه دوم.
