دفن در لغت و اصطلاح

دفن، در لغت به معنای زیر خاک قرار دادن است، و در شرع اسلام نیز به همین معنی با شرایطی موضوع حکم شرعی قرار گرفته است. در فقه امامیه و فقه دیگر مذاهب مسلمانان دفن موضوعی است که مورد بحث و بررسی فقهاء مسلمان قرار گرفته و همگی در کتابها و رساله های فقهی خود به این موضوع پرداخته اند و خصوصیات و شرایط و چگونگی انجام آن را مورد بررسی قرار داده اند، احکام شرعی متعلق به موضوع دفن در فقه امامیه عبارتند از:

1) حکم شرعی دفن

اجماع و اتفاق نظر تمامی فقهای امامیه بر این است که بر مسلمانان واجب است که بدن مطلق مسلمان را پس از مرگ و بیرون رفتن روح از آن دفن نمایند، و وجوب اقدام دیگر مسلمانان به دفن یک مسلمان مرده وجوبی است کفائی، بدین گونه که وظیفه اقدام به دفن نمودن بر عهده تمام مسلمانان است و هر فرد مسلمان مکلف به انجام این کار است، لیکن اگر یک یا چند نفر اقدام به انجام این وظیفه نمودند وجوب و تکلیف از عهده دیگران برداشته می شود. و بنا بر روایات حکم شرع به لزوم دفن جسد مسلمان احترامی است که شرع نسبت به یک مسلمان منظور می دارد که به وسیله دفن نمودن او در جایگاه مناسبی متلاشی شدن بدن او را از دید مردم پنهان دارد و بدن او را از تعرض درندگان مصون دارند و بدین وسیله حرمت مسلمان پس از مرگ او نیز نگه داشته شود، و در روایات آمده است (حرمة المؤمن میتا کحرمته حیا) یعنی تفاوتی میان ارزش و احترام یک مسلمان مرده و زنده نمی باشد بلکه هر دو واجب الاحترامند، از این رو شرع اسلام شدیدا از روش برخی کفار در دفن مردگان خود نهی نموده و از آتش زدن مرده یا رها کردن جسد در جاهایی که در معرض تجاوز حیوانات و پرندگان لاشخور و درنده می شود نهی نموده است بلکه برای مرده همچون زندگان حقوقی قرار داده و زندگان را موظف به رعایت حقوق آنان نموده است. و تعدی به آن را از محرمات شرعی قرار داده است. و با توجه به این اصل است که اسلام تأکید و اصرار فراوانی به سرعت بخشیدن در دفن جنازه نموده و فقهاء حکمت این تعجیل را حفظ حرمت مرده دانسته اند زیرا با تأخیر در دفن احتمال فاسد شدن جسد و انتشار بوی گندیدگی از او و شکسته شدن حرمت مرده میان مردم و انزجار عموم از شرکت در تشییع و دفن او را باعث می شود:

1) بنابر فتوای فقهاء امامیه دفن مرده باید بگونه ای باشد که جنازه پس از دفن مصون از دسترسی حیوانات درنده باشد، هم چنین به مقداری در زیر خاک قرار داده شود که بوی گندیدگی ناشی از فساد جسد به مشام مردمان نرسد؛ 2) جسد مرده مسلمان باید در زیر زمین دفن شود، بدین معنی که باید زمین به مقدار یک یا دو متر شکافته شده و مرده درون آن قرار گیرد، از این رو قرار دادن مرده بر روی زمین و ساختن پیرامون آن بگونه ای که جسد را از دسترسی درندگان و مردم دور نگه نداشته و مانع انتشار بوی گند نگردد و یا شکافتن و سوراخ کردن سنگ بزرگی را بر روی زمین و قرار دادن مرده درون آن جایز نبوده و ممنوع است. این حکم تا هنگامی پابرجاست که بتوان زمین را برای دفن شکافت و در صورت ناتوانی و سخت بودن زمین می توان مرده را بر روی زمین با ساختن موانعی از دسترسی درندگان بدو و انتشار بو دفن نمود؛

2) چگونگی و شرایط دفن

قرار دادن جسد مرده درون قبر باید بر طبق شرایط و وضعیت خاصی بوده باشد که عبارتند از :

الف) مرده را باید درون قبر به صورت خوابیده بر روی دست راست (و نه نشسته یا ایستاده و جز اینها) بگونه ای قرار داد که صورت او به سمت قبله باشد، یعنی در سرتاسر دنیا قبر مرده مسلمان باید بگونه ای باشد که هنگامی که مرده درون آن بر روی دست راست خود خوابانیده می شود چهره او به سمت قبله قرار گیرد، و این شرط اختصاص به جسد کامل ندارد بلکه حتی اگر جسد مرده فاقد برخی از قسمت ها نظیر سر یا دست یا سینه و جز اینها بود و یا تنها سر در اختیار بود و تنه مرده از میان رفته بود باید به همین روش دفن گردد، بلکه حتی اجزاء بدن مسلمان را نیز باید به گونه ای دفن کرد که اگر دارای سر و صورت بود به سمت قبله قرار می گرفت؛

ب) جنازه مسلمانی که بر روی کشتی مرده و امکان رساندن آن به خشکی برای دفن وجود ندارد و احتمال متلاشی شدن او می رود را می توان پس از غسل و کفن و نماز خواندن درون صندوقی قرار داد یا آن که جنازه کفن شده او را با بستن وزنه سنگین در حالی که رو به قبله است به درون دریا افکند؛

ج) در صورت آگاهی از تلاش حیوانات درنده در بیرون آوردن جسد مرده مسلمان از درون زمین واجب است محل دفن را به گونه ای استحکام بخشید که مانع نفوذ حیوانات و اهانت به جنازه مسلمان گردد؛

د) دفن هر مسلمانی باید با موافقت و اذن ولی مرده انجام پذیرد، بدین معنی که دیگران حق مزاحمت با نظر ولی در دفن مرده در جایگاه مورد نظر او را ندارند؛

ه) جنازه مرده مسلمان باید در گورستانهای مسلمانان دفن گردد و دفن او در گورستان های کافران یا دفن کافران در گورستانهای مسلمانان حرام است و این حکم ناشی از احترام شرع اسلام به مسلمانان است که این احترام ایجاب می کند او در گورستانهای مسلمانان دفن شود و در صورت دفن در گورستانهای کافران جایز است قبر مسلمان را شکافته و او را بیرون آورده و در مقابر مسلمانان دفن نمایند؛

و) دفن مرده مسلمان در جاهایی که موجب هتک حرمت و اهانت به او می گردد نظیر آبریزگاه، چاه، محل تجمع زباله و جز اینها ممنوع و حرام است؛

ز) مرده مسلمان باید در زمین مباح دفن گردد از این رو دفن جنازه در مساجد، مدارس موقوفه، و یا زمین های وقفی که به منظور و غرض معینی جز دفن مردگان وقف شده ممنوع است؛

ح) بنابر فتوای جمعی از فقهای امامیه دفن مرده مسلمان در گور مرده دیگری که هنوز جسد او متلاشی و نابود نشده است ممنوع و حرام است؛

ط) وجوب دفن مرده مسلمان اختصاص به جسد کامل ندارد بلکه قطعات و اجزای جدا شده از بدن او که در آنها روح دمیده شده همچون یک دست و پا یا انگشتان و جز اینها نیز باید پس از غسل و کفن و دفن گردند، اما اجزایی که روح در آنها ندمیده است همچون مو، دندان، ناخن دلیلی بر وجوب دفن آنها نمی باشد؛

ی) حکم وجوب دفن محترمانه با شرایط فوق الذکر نه تنها شامل تمامی مسلمانان است بلکه شامل کودک زاده شده از راه زنای دو مسلمان و کودکی که از نطفه مسلمان در شکم کافر کتابی به وجود آمده نیز می گردد و در صورت اخیر در فرض مادر کافر به احترام فرزندش باید در گورستانهای مسلمانان پشت به قبله بر روی دست چپ یا راست به گونه ای دفن گردد که صورت جنین مسلمان او به سمت قبله قرار گیرد؛

3) شرایط پیش از دفن

هنگامی مرده مسلمان را دفن می کنند که پیش از دفن بر روی جسد او کارهایی انجام گرفته باشد یعنی نخست او را غسل داده باشند و سپس او را کفن کرده باشند و پس از آن نماز مرده بر او خوانده شده باشد، و در این هنگام است که می توان او را دفن نمود، و در صورت دفن مرده و نقصان یکی از این کارها بر روی او می توان پیش از متلاشی شدن جسد گور را شکافته و او را غسل یا کفن نمود، اما در مورد نماز نیازی به شکافتن قبر نمی باشد بلکه می توان از روی گور بر او نماز خواند؛

4) هزینه دفن

بنابر فتوای فقهاء امامیه مسلمان پس از مرگ رابطه اش با ثروت و اموالش قطع می گردد و آنچه از او باقی می ماند از آن ورثه اوست مگر در چند مورد معین که یکی از آنها هزینه خرید کفن و دیگر لوازم دفن نظیر اجرت خرید قبر و دفن که از اصل ترکه و پول باقیمانده مرده برداشته می شود و ورثه حق جلوگیری از این تصرفات مالی را ندارند بلکه بر آنها واجب است پیش از تقسیم ارث هزینه های کفن و دفن مرده را متناسب با شأن و موقعیت او از ترکه مرده پرداخت کنند؛

5) مستحبات دفن

بنابر فتوای فقهاء امامیه حد اقل وظیفه و واجبی که بر عهده مسلمانان نسبت به یک مرده می باشد این است که مرده مسلمان را پس از غسل و کفن در گور به گونه ای دفن کنند که حرمت جسد او حفظ گردد، لیکن در روایات کارهای دیگری توصیه شده است که مستحب است نسبت به دفن جنازه یک مسلمان انجام گیرد که عبارتند از: 1) مستحب است عمق قبر به اندازه قامت یک انسان یا تا ترقوه او باشد؛ 2) مستحب است برای قبر لحد ساخته شود، و لحد سایه بان و سقفی است سنگی که بر روی جنازه مرده درون قبر قرار می گیرد، و مانع ریخته شدن خاک بر روی جسد مرده می گردد؛ 3) در نزدیک ترین گورستان از محل مرگ او دفن شود مگر آن که در گورستان دورتر فضیلتی همچون وجود گور مردمان صالح و نیکوکار یا علماء و امام زادگان بوده باشد؛ 4) مستحب است جنازه مرده را به کندی به گورش نزدیک کنند، و بنابر روایات مستحب است پیش از رسیدن آن چندین مرتبه او را بر زمین گذاشته و سپس بردارند تا وحشت و ترس مرده از گورش کم شود؛ 5) مستحب است جنازه مردان را با سر داخل گور کنند و جنازه زنان را مستحب است از سمت عرض بدن به درون قبر گذارند؛ 6) مستحب است هنگام دفن زن روی قبر را با پارچه ای پوشانده تا چشم مردان نامحرم به بدن او نیفتد؛ 7) بدن مرده را به آرامی و نه با فشار و خشونت بدرون قبر راهنمایی کنند، 8) مستحب است هنگام فرو بردن مرده درون قبر و خوابانیدن او قرآن و دعا خوانده شود؛ 9) مستحب است خوابانیدن مرده در قبر بندهای کفن او را از سمت سر او باز کنند؛ 10) مستحب است چهره مرده را از درون کفن بیرون آورده و گونه راست او را بر روی مشتی از خاک قبر قرار دهند؛ 11) برای پشت مرده تکیه گاهی از سنگ و آجر بسازند که جسد مرده بدو تکیه دهد تا بدین وسیله از افتادن مرده به روی صورت جلوگیری شود؛ 12) مقداری از تربت قبر امام حسین (ع) در برابر چهره او قرار داده شود؛ 13) یکی از مستحباتی که در روایات تأکید فراوانی بر انجام آن شده است تلقین مرده می باشد یعنی هنگامی که درون قبر خوابانیده شد معتقدات دینی از توحید پروردگار و اقرار به پیامبری خاتم پیامبران (ص) و امامان معصوم (ع) و اعتقاد به سؤال و پرسش دو ملائکه به نامهای نکیر و منکر بدو یادآوری گردد، بنابر روایات روح مرده از هنگام مفارقت و جدا شدن از جسد او تا هنگام دفن در اطراف او در پرواز است و ناظر همه وقایع است از این رو مستحب است برای آخرین بار احکام شرعی و معتقدات دینی بدو یادآوری شود تا مرده که در آغاز سخت ترین لحظات زندگی برزخی خود است بتواند بر هول و وحشت قبر فائق آید و زبان به سخن حق با ملائکه بگشاید؛ 14) مستحب است کسی که مرده را دفن می کند پس از دفن او از سمت پای مرده از قبر بیرون آید؛ 15) مستحب است دفن کننده با طهارت و پاکی اقدام به دفن مسلمان کند؛ 16) مستحب است مردمان تشییع کننده بجز آنانی که با مرده رابطه قرابت نسبی دارند با پشت دست به درون گود او خاک ریخته و آن را پر کنند در حالی که (انا لله و انا الیه راجعون) را بر زبان می رانند؛ 17) مستحب است گور را به ارتفاع 4 انگشت از زمین بالا آورده و آن را مربع بسازند و روی آن را صاف و مسطح (و نه کوهان دار) قرار دهند؛ 18) مستحب است برای قبر علامتی قرار دهند تا شناخته شود و بر روی آن آب بپاشند (پاشیدن آب بنابر برخی روایات تا 40 روز یا 40 ماه مستحب است) آن گاه تشییع کنندگان انگشتان خود را بر روی قبر قرار داده و برای شادی روح او سوره فاتحة الکتاب و سوره (انا انزلناه) را قرائت کنند و برای او طلب رحمت و غفران از خداوند نمایند. و بنابر روایات از سر انگشت هر یک از دعا کنندگان بر گور مرده نوری به سمت مرده سرازیر می گردد که موجب شادی روح او می شود؛ 19) مستحب است درون دهان مرده عقیق گذاشته شود که بر روی آن اسماء جلاله و پیامبر (ص) و امامان (ع) نوشته شده باشد؛ 20) مستحب است مردمان به خانواده مرده و فرزندان و نزدیکان او تا 3 روز تسلیت داده و برای مرده آنان با خواندن قرآن و دعا طلب رحمت و آمرزش نمایند؛ 21) مستحب است مردم برای خانواده عزادار که به علت اشتغال به دفن مرده و عزاداری بر او پخت و پز نکرده اند خوراک فرستاده و از خوردن خوراک نزد آنها امتناع ورزند که بنابر روایات بسیار مکروه و ناشایست است؛ 22) مستحب است 40 یا 50 نفر از مردمان نیکوکار در هنگام دفن یا پیش و یا پس از آن شهادت به درستکاری مرده بدهند؛ 23) مستحب است نزدیکان مرده بر او سوگواری و عزاداری و گریه کنند لیکن ثواب بازماندگانی که بر مصیبت او صبر نموده و خود را با یادآوری مصیبتهایی که بر پیامبر (ص) و امامان (ع) وارد شده تسلی دهند و اجر خود را از درگاه خداوند بخواهند بیشتر است؛ 24) مستحب است که مسلمانان به زیارت گورستانها رفته و بر گور مردگان سوره های قرآن (به ویژه سوره های حمد آیة الکرسی قل اعوذ برب الناس قل اعوذ برب الفلق سوره یاسین و جز اینها) خوانده و برای آنان طلب رحمت و آمرزش از خداوند نمایند. و مستحب است هنگام ورود به گورستان خطاب به مردگان مدفون در آن قبرستان سلام کرده و بگوید (السلام علی اهل الدیار من المؤمنین، رحم الله المتقدمین منکم و المتأخرین و انا ان شاء الله بکم لاحقون) ؛ 25) از مستحباتی که در روایات تأکید فراوان بر آن شده این است که در نخستین شبی که مرده را دفن می کنند مستحب است نمازی برای او بخوانند که به نام (صلاة لیلة الدفن) یا نماز شب دفن مشهور است (رجوع کنید به نماز) ؛

6) مکروهات دفن

بنابر روایات و فتاوای فقهاء امامیه برخی رفتارها و کارها هنگام دفن مرده مکروه و ناشایست است از این رو از انجام آنها نهی کراهتی شده است بدین معنی که بر مسلمانان سزاوار نیست این کارها را انجام دهند و بهتر آن است که از انجام آنها دوری کنند، این کارها عبارتند از: 1) دفن کردن دو مرده در یک گور (و بنابر برخی فتاوا این کار حرام است) مگر در مواقع ضرورت که در این صورت باید میان آن دو مانعی نظیر دیوار قرار داد؛ 2) فرش کردن کف قبر با سنگهای قیمتی یا سنگ مرمر یا آجر یا چوبهای قیمتی و گرانقیمت مگر در زمینهای مرطوب، اما ساختن یا پوشانیدن دیوار گور با این گونه سنگها و چوبها مانعی ندارد؛ 3) دفن کردن فرزند توسط پدر یا مطلق ارحام به وسیله ارحام نزدیک، مگر در صورت اضطرار، از این حکم کراهتی دو مورد استثنا شده است: نخست دفن زن به وسیله شوهرش، و دیگر دفن زن به وسیله مردان محرم خود؛ 4) اقدام ارحام مرده به پرکردن گور مرده از خاک که بنابر روایات این کار سبب قساوت قلب می گردد؛ 5) پر کردن گور با خاکی که از آن گور بیرون آورده اند، یا استفاده از گلی جز گلی که از خاک همان قبر است؛ 6) ترمیم کردن گور پس از فرسوده و خراب شدن آن مگر در مورد قبر پیامبران و امامان و صالحین و علمای دین؛ 7) بلند کردن گور و ساختن پشته ای شبیه به کوهان شتر بر روی آن که از این ساخته در روایات با نام (تسنیم) یاد شده است؛ 8) ساختمان کردن بر روی گور مردمان بجز گور پیامبران و امامان و بزرگان و علمای دین؛ 9) ساختن مسجد بر روی گور مردمان بجز گور پیامبران و امامان (ع) و بزرگان و علمای دین؛ 10) نشستن بر روی گور و ادرار کردن و نجس کردن قبرها در گورستانها و یا خندیدن و سبک سری در گورستانها، و یا راه رفتن بر روی گورها و یا تکیه دادن به آنها مگر در حال ضرورت؛ 11) دفن مرده در خانه های مسکونی؛ 12) سخن گفتن درباره مسائل دنیایی در گورستان؛ 13) شتاب در خوابانیدن مرده در گور خود پیش از آن که مدتی او را در بالای گور قرار داده باشند؛ 14) بالا بردن ساخته روی قبر بیش از 4 انگشت؛

7) انتقال پس از دفن

یکی از مسائل بحث انگیز میان فقهاء همانا حکم شرعی انتقال دادن جسد مرده مسلمان پس یا پیش از دفن است، در خصوص اصل انتقال (و بدون در نظر گرفتن لوازم آن از قبیل حرمت نبش قبر و متلاشی کردن جسد مرده و جز اینها) فقهای امامیه حکم به جواز داده اند و جمعی از فقهاء همچون محقق حلی و صاحب شرایع و علامه حلی و شهید اول (صاحب لمعه دمشقیه) و محقق کرکی ادعای اجماع نموده اند، گو این که کراهت را ضمیمه جواز نموده اند و حکم به جواز همراه با کراهت داده اند، یعنی اصل انتقال مرده پس از دفن از دیدگاه شرع حکم جواز دارد لیکن کراهت دارد و اجتناب از انجام آن بهتر است، متأخرین فقهاء امامیه نیز در عین مکروه دانستن این کار حکم به جواز داده اند، لیکن حکم کراهت را برای انتقال مردگان از مدفن اولیه خود و یا محل فوت به جای دیگری از لحاظ شرافت با محل اولیه برابر باشد قرار داده اند، و انتقال و حمل مردان را برای دفن اولیه یا دفن مجدد به مکانهای مقدسی نظیر مکه و مدینه یا نجف اشرف و کربلا و کاظمین و دیگر اعتاب مقدسه و یا انتقال مرده به جهت دفن در کنار قبور امام زادگان و علماء و مردمان نیکو و صالح را نه تنها مکروه ندانسته اند بلکه این انتقال را با توجه به برخی مرجحات شرعی مستحب و نیکو دانسته اند. جمعی از فقهاء حکم جواز بلکه استحباب انتقال مردگان را مخصوص موارد فوق الذکر دانسته اند و در صورتی که انتقال جسد مستلزم هتک حرمت و اهانت مسلمان نظیر فاسد شدن جسد و انتشار بوی ناخوشایند از جنازه و جز اینها گردد حکم جواز از میان می رود و انتقال جسد را حرام و ممنوع دانسته اند .

8) نبش قبر مسلمان

بنابر اجماع فقهای امامیه بلکه اجماع فقهای مسلمانان نبش قبر مسلمان حرام و ممنوع است، زیرا شکافتن قبر و عیان نمودن جسد متلاشی شده مسلمان دفن شده در برابر دیده گان مردمان اهانت و هتک حرمت او به شمار آمده از این رو یکی از ممنوعات و محرمات شرعی شمرده می شود، حکم حرمت نبش شامل تمامی مؤمنین است اعم از مرد و زن و کودک و حتی دیوانه، لیکن اطلاق حکم حرمت نبش در مواردی تقید خورده است که عبارتند از: 1) اگر مرده را در زمینی غصبی دفن کرده باشند و مالک زمین به ادامه دفن آن مرده در زمین خود رضایت ندهد، در این صورت بر اولیاء متوفا است که اقدام به نبش قبر و بیرون آوردن جنازه و دفن مجدد او در زمین مباح دیگری کنند؛ 2) در صورتی که مرده در زمینی که در شأن او نبوده مگر بگونه ای که هتک حرمت او به حساب می آید دفن گردد نظیر آن که در زباله دانی یا چاه آبریزگاه و جز اینها دفن شده باشد؛ 3) در صورتی که مرده مسلمان را در قبرستان کافران دفن کرده باشند؛ 4) در صورتی که اقدام به نبش قبر به هدف انتقال جسد به یکی از عتبات مقدسه و نظایر آنها نمایند؛ 5) در صورت آگاهی از اندراس و از میان رفتن و خاک شدن جسد مدفون شده و حکم جواز نبش در این فرض هنگامی است که قطع و یقین به تبدیل شدن جسد مرده به خاک داشته باشیم و در صورتی که قسمتهایی از بدن و استخوان او باقی باشد حکم حرمت نبش به قوت خود باقی است؛ 6) اگر مردم را با عدم رعایت شرایط دفن در زیر خاک مدفون کرده باشند مثلا کسی را درون تابوتی سنگی قرار داده و دفن کرده باشند و یا او را با کفن مغصوب کفن کرده باشند و یا به همراه او اموال ورثه یا اموال مسروقه دفن گردیده باشند و یا مرده را بدون غسل و کفن کرده و یا غسل او باطل و کفن او از جنس پارچه غیر مباح (همچون حریر) و یا پوست برخی حیوانات بوده باشد و یا مرده را پشت به قبله دفن کرده باشند، در این صورتها نبش قبر واجب است؛ 7) در صورتی که اثبات حقی از حقوق متوقف بر رؤیت جسد بوده باشد؛ 8) در صورتی که مرده بدون اذن و اجازه ولی او دفن شده باشد، بنابر فتوای برخی از فقهاء، ولی حق نبش قبر را دارد؛ 9) در صورتی که از روی عمد یا جهل یا فراموشی به وصیت مرده در دفن جسدش در جایگاه معینی مخالفت شده باشد؛ 10) اگر ضرورتی اقتضاء کند که قبر مرده نبش شود؛ 11) در صورتی که ادامه دفن مرده در جایگاه کنونی او سبب خطر سیل بردگی یا خوردن جسد او توسط درندگان باشد؛ 12) اگر مرده وصیت نموده باشد پس از دفن قبر او شکافته شده و جسدش را برای دفن مجدد به یکی از عتبات مقدسه منتقل کنند.

9) جایگاه دفن

مردگان، جسد مسلمان را می توان در جایگاه هایی که دارای شرایط سابق الذکر است دفن نمود، لیکن بنابر روایات مستحب است مردگان را در برخی از سرزمینهایی که دارای قداست ذاتی یا عرضی هستند دفن نمود، این سرزمینها عبارتند از: حرم، مکه مدینه، نجف اشرف، در کنار قبر امامان معصوم (ع)، در کنار امام زادگان و بزرگان دین و عالمان روحانی، در قبرستانهای عمومی شهرهای اسلامی که عامه مردم مردگان خود را در آن دفن کرده و همواره مردم به دیدار و فاتحه خوانی بر سرگورها حاضر می شوند.

10) چگونگی دفن زنان

با توجه به این که تفاوتی میان زنده و مرده بودن زنان در حرمت نگاه کردن نامحرمان به بدن آنها نمی باشد از این رو واجب است که زنان از سوی دیگر زنان هم نوع خود و یا مردان محرم او دفن گردند، و مستحب است هنگام دفن زنان بر روی گور آنان پارچه ای افکنده شود که مردان نامحرم نتوانند درون قبر و جسد زن را نظاره کنند، و در صورت اضطرار و نبود زنان یا مردان محرم نوبت به نامحرمان می رسد که می توانند بدون باز کردن کفن زن نامحرم اقدام به دفن او کنند.

11) دفن شهید

یکی از مواردی که شرع اسلام برخی شرایط عمومی آماده سازی مردگان برای دفن را درباره آنان به اجرا نمی گذارد جنازه شهیدان می باشد، بنابر حکم شرعی آنانی که به دستور امام معصوم (ع) یا نایب خاص او و یا در راه حفظ و دفاع از کیان اسلام و یا سرزمینهای اسلامی به جبهه جنگ با کافران رفته و در میان جنگ روح از بدنشان خارج شده است شهید به حساب آمده و از مقام والایی نزد خداوند برخوردارند و بنابر روایات و فتاوای فقهاء این گروه از مردم نیازی به غسل نداشته و غسل آنها با همان خونی است که بدن آنها را پوشانده است و از این رو شهیدان با خون بدنشان و در همان لباس رزم دفن می گردند، و این حکم ویژه شهیدانی است که بالاصالة در جبهه شهید می شوند و اما مرده هایی که به حکم برخی روایات ملحق به شهیدان می باشند (همچون زنی که هنگام زایمان جان می دهد و یا غرق شده و جز اینها) این حکم شامل آنها نمی گردد؛

12) شرایط دفن کننده

بنابر فتوای فقهاء امامیه دفن مرده مسلمان از واجباتی است که در اصطلاح اصولی از آنها با نام واجبات توصلیه یاد می شود و مقصود از این گونه واجبات این است که هدف شرع مقدس از واجب کردن آنها این است که شرع خواهان صرف ایجاد این کار معین و بدون هیچ گونه شرایطی در خارج از سوی مکلفین است نظیر دفن مرده مسلمان که هدف شرع از واجب کردن آن است که شرع میل دارد جنازه مرده مسلمان بر روی زمین نمانده و فاسد نگردد تا سبب اهانت و هتک حرمت او گردد، حال هر مسلمانی که اقدام به دفن مرده و پوشانیدن جسد او در زیر خاک نماید موجبات خشنودی شرع را فراهم کرده است، از این رو فقهای امامیه در دفن مردگان قصد تقرب به خداوند و این که شخص دفن کننده با نیت انجام تکلیف شرعی این کار را انجام دهد شرط نکرده اند از این رو هر کسی می تواند اقدام به ایجاد این واجب کند حتی کودکان لیکن شروط به این که مرده را با انجام کامل تشریفات دفن بخاک بسپارند، همچنین به علت توصلی بودن واجب دفن، شخص دفن کننده حق مطالبه اجرت و حق العمل دفن مرده را از اولیاء دارد، و آنان ملزم به پرداخت آن هستند.

13) احکام جنایی مربوط به دفن

مرده مسلمان و قبر او از احترام خاصی نزد شرع اسلام برخوردار است از این رو در فقه امامیه برخی از رفتارها علیه مرده و پس از دفن مورد توجه قرار گرفته و احکام شرعی ویژه ای نسبت به آنها صادر شده است. برخی از این رفتارها حرمت شرعی داشته و انجام دهنده آن به عقوبت اخروی وعید داده شده است، لیکن برخی رفتارها جنایت شمرده شده و حدودی برای مرتکبین آنها در شرع قرار داده شده است، همچون نبش قبر و دزدی کفن مردگان و دیگر محتویات قبر و یا ارتکاب جنایت زنا علیه جنازه زن پس از دفن و یا اقدام به لواط با مرده پس از دفن و جز اینها.

14) دفن زناکار

اجماع فقهای امامیه و تمامی مذاهب مسلمان بر این است که اقدام مرد یا زن به ارتکاب جرم زنا در شرایط معین مستلزم یکی از شدیدترین عقوبتهای شرعی است که از آن با نام (رجم) یا سنگسار کردن یاد می شود. هنگام اجرای حد سنگسار حاکم شرع نخست زن یا مرد را وادار به غسل میت کرده و بدانها کفن می پوشاند و سپس برای آنها گودالی حفر نموده و مرد را تا کمر و زن را تا سینه درون حفره دفن می کنند، آنگاه پس از اجرای حد و مرگ زن یا مرد بر جنازه آنها نماز خوانده شده و همچون دیگر مرده های مسلمانان دفن می کنند.

منابع:

الکافی؛ من لا یحضره الفقیه؛ الاستبصار؛ وسائل الشیعة؛ مستدرک وسائل الشیعة؛ جامع احادیث الشیعة؛ الوافی [ابواب الدفن ] ؛ السرائر؛ شرایع الاسلام؛ قواعد الاحکام؛ تحریر الاحکام؛ اللمعة الدمشقیة؛ تذکرة الفقهاء؛ مدارک الاحکام؛ مستند الشیعة؛ جواهر الکلام؛ العروة الوثقی؛ التنقیح فی شرح العروة الوثقی؛ مستمسک العروة الوثقی؛ مفتاح الکرامة؛ منهاج الصالحین [کتاب الطهارة، ابواب الدفن ] ؛ سفینة البحار 2/217؛ بحار الانوار، 76/125، 82/ .14

محمدرضا انصاری