روستای «دیزبن»، یادآور زمانی است که در این محدوده قلعه تاریخی کیائیان در دوره تیموری بود؛ متاسفانه بقایای قدیمی‌ترین قلعه تاریخی شرق گیلان در اثر برداشت سنگ لاشه در حال نابودی است.
به گزارش ایسنا، «دیزبُن» بخوانیمش یا با نام قدیمی‌اش «دُزدبُن» فرقی نمی‌کند. مهم این است که این واژه ما را به تاریخ کهن این منطقه رهنمون می‌شود. تاریخی که به سال‌های پیش از 1000 هجری می‌رسد، به زمانی که پیش از صفویه، شرق دره سپیدرود توسط حاکمان محلی «آل کیا» اداره می‌شد.
حالا من در روستایی هستم که امروز به نام «دیزبن» خوانده می‌شود. روستایی در دامنه کوه که پوشیده از درختان جنگلی است و درست بر سر راه لاهیجان به لنگرود قرار گرفته؛ پشت ساخت و سازهایی که کنار جاده قد کشیده و دید منظر کوه و جنگل را کور کرده‌اند، زمانی قلعه تاریخی کیائیان با یک زندان مخوف بود.
اگرچه درباره این قلعه در منابع تاریخی مکتوب گزارش‌هایی ثبت شده، اما کمتر کسی از اهالی درباره قلعه کیائیان می‌داند. شاید به همین دلیل است که با وجود رسانه، اهالی شرق دره سپیدرود و شهرستان لنگرود، اعتراضی به تخریب آرام و بی صدای بقایای قلعه کیائیان نمی‌کنند.
سال‌هاست هر بار که از این مسیر عبور می‌کنم، تجهیزات پشت شرکتی را می‌بینم که سنگ و لاشه‌های کوه را می‌کند. پشت این مجموعه دیوار چینی شده و نمی‌توان به حریم یک ملک شخصی تجاوز کرد، اما می‌توان بقایای دیوارهای قدیمی قلعه را دید. به خصوص در فصل زمستان که پوشش گیاهی کمتر می‌شود.
این قلعه بعد از روی کار آمدن صفویه و از بین رفتن سلطنت کیائیان، به عنوان مخفیگاه راهزنان مورد استفاده قرار می‌گرفت و پس از آن نام قلعه «دزدبن» نام گرفت و قرن‌ها بعد که روستایی در این محدوده شکل گرفت، «دیزبن» نامیده شد.
در کتاب «نامگذاری و وجه تسمیه آبادی‌های گیلان» آمده است؛ در این روستا دزدی بوده که اموال مردم را سرقت می‌کرد. تاجری که از سرقت اموالش به تنگ آمده بود در چند صندوق تعدادی مار گزنده قرار داد و دزد پس از دستبرد از تاجر، صندوق‌ها را به داخل مغازه خود برده و پس از باز کردن صندوق‌ها توسط مارها کشته می‌شود و مردم از شر دزد رهایی می‌یابند و از آن زمان نام این روستا «دزدبن» یا «دیزبن» نامیده می‌شود.
«یاسنت لوئی رابینو»، نایب کنسول انگلیس در گیلان در اوایل قرن بیستم، روایتی مشابه را نقل می‌کند که در پشت کوه مشرف به روستا، غاری بوده که محل تجمع دزدان و اشرار بوده است. طبق اظهارات «ساموئل گملین» در «سفرنامه شمال ایران»، روس‌ها در سال 48-1138 هجری (32-1722 میلادی) هنگام اشغال گیلان خواستند تا غار را به هوای گنجینه‌ای که در آن است، منهدم سازند.
در پس این قصه‌های محلی، دژی قرار دارد که گمانه زنی‌های باستان شناسی قدمت آن را به 1000 سال پیش می‌رساند و در واقع قدیمی‌ترین قلعه حوزه شرق گیلان بوده است. قدیمی‌ترین منبع تاریخی مکتوب که از قلعه دیزبن یاد کرده است، کتاب «تاریخ گیلان و دیلمستان» تألیف «سید ظهیرالدین مرعشی» است.
این مورخ در شرح وقایع زمان «ناصر کیا»، از سلاطین کیایی شرق گیلان در حدود سال‌های 845 و 846 قمری نوشته است: «برفور خلابران رانکوه را بفرمود تا مجموعه جبه و جوشن بپوشیدند و سید محمد را که در زندان ناصر کیا بود سوار ساخته بدیشان بسپردند و گفت به قلعه دیزبن لاهیجان بروید و به کوتوال بسپارید.»(ص:221).
ظهیرالدین نقل می‌کند که «سالوک مرداویج» یکی از طرفداران «سید علی کیا» که بعدها بر علیه او طغیان کرده بود، از طرف «امیره علاءالدین فومنی» به کومک سیدحسن کیا که با سیدهادی کیا می‌جنگید اعزام شد و در سال 789 هجری (1387 میلادی) در «دیزبن» کشته شد.
روی قبر این مرد توده‌ای سنگ گذاشتند و چند شمشاد در آنجا رویید. یک قرن بعد مردمی از آنجا می‌گذشتند؛ آن را مدفن مقدس پنداشتند و در آنجا حمد و سوره تلاوت کرده و فاتحه می‌خواندند و دخیل به شاخه‌های شمشاد می‌بستند. در سال 883 هجری(31-1430) بازاری در دیزبن تشکیل شد.
همچنین «رابینو» اشاره می‌کند که در سال 921 هجری، «سدید» که نایب السلطان خان احمد خان بود، دستور داد تا در آنجا قلعه‌ای بزرگ بسازند و قصد داشت که علیه سلطان خود دست به انقلاب بزند.(ولایت دارالمرز، ص:361 و362). دکتر «منوچهر ستوده» نیز در کتاب «از آستارا تا استارباد» به نقل از «تاریخ خانی» نوشته است: «در سال 833 هجری بازاری در دزبن برپا می‌شد و در سال 912 هجری سدید نامی که نیابت سلطنت خان احمد خان را داشت، به ساختن قلعه مستحکمی در این جا دست زد تا بتواند علیه خان احمد خان قیام کند و با او دشمنی ورزد. پس از ساختن قلعه کوتوالی آن را به یونس (غلام خود) داد».
با اینکه این منابع ساخت قلعه را به سال‌های 900 قمری نسبت می‌دهند، ولی پیش از تاریخ یاد شده در این محدوده قلعه‌ای برپا بوده است. هنوز بخشی از این اثر تاریخی باقی است و برخی از باستان شناسان به استناد گمانه زنی‌هایی که سال‌ها پیش توسط اداره‌کل میراث فرهنگی گیلان صورت گرفته، قدمت این قلعه را به سده‌های نخست هجری می‌رسانند و می‌گویند در دوره‌های بعد نیز قلعه مرمت و مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
مؤلف کتاب «قلعه‌های گیلان» در مورد قدمت این بنا می‌نویسد: این بنای تاریخی مربوط به قرن‌های دوم و یا سوم هجری است و بررسی‌های اولیه و گمانه زنی اثر، قدمت آن را به حدود 1000 سال قبل می‌رساند. ولی جهانی، به استفاده این قلعه در زمان سلطنت «کیائیان» در دوره تیموریان و پیش از صفویه اشاره و اظهار کرد: بی شک این قلعه در زمان سلطنت پادشاهان کیایی در حوزه شرق گیلان به مرکزیت لاهیجان مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
وی اشاره دارد که این قلعه در مسیر راه قدیم معروف به «شاه عباسی» قرار داشت؛ راهی که از غرب گیلان و گسکرات به سمت شرق گیلان و تا فرح‌آباد ساری می‌رفت و کوه‌های محدوده دیزبن و بقایای این قلعه موقعیت خوبی را برای راهزنانی فراهم کرده بود تا به کاروانیان دستبرد بزنند و روایت‌های شفاهی پیرامون وجه تسمیه «دزدبن» از همان زمان‌ها به جامانده است.