معاونت امور کمیسیون‌‌‌های تخصصی اتاق ایران در پژوهشی به بررسی نتایج تطبیقی-تحلیلی شاخص‌‌‌های گردشگری ایران با کشورهای منتخب جهان پرداخته است. این پژوهش نشان می‌دهد، ایران در شاخص توسعه گردشگری و سفر، (بررسی در سال 2023) با کسب امتیاز 3.72 در جایگاه 73 در بین 119 کشور جهان قرار دارد که نشاندهنده نامناسب بودن این جایگاه در مقایسه با کشورهایی مانند امارات متحده عربی با رتبه 18 و ترکیه با رتبه 29 است. این موضوع در مورد جایگاه ایران در بین کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا نیز حاکم است و ایران در بین 14 کشور در رتبه نهم قرار گرفته است.
همچنین از نظر شاخص امن‌‌‌ترین کشورها برای سفر (تعطیلات) در سال 2023 کشورهای اتریش، سوئیس، آلمان، بلژیک و دانمارک با کسب امتیاز بیش از 90 در رتبههای اول تا پنجم امن‌‌‌ترین کشورها در جهان قرار گرفته‌‌‌اند و ایران در این فهرست جایگاهی نداشت.
بر اساس نتایج این بررسی، ایران در شاخص جهانی سفر مسلمانان که وضعیت گردشگری حلال در جهان را بررسی می‌کند، در سال 2023 در بین 20 کشور اول جهان در رتبه ششم پس از ترکیه، قطر و عربستان قرار دارد. کشورهای مالزی و اندونزی نیز چند سالی است که جایگاه خود را در این فهرست حفظ کرده و به صورت مشترک در رتبه اول قرار گرفته‌‌‌اند. گرچه در این شاخص در مقایسه با سایر شاخص‌‌‌های مورد بررسی در بین کشورهای منتخب از وضعیت خوبی برخوردار است؛ اما در مقایسه با کشورهای قطر و ترکیه جایگاه پایین‌‌‌تری دارد.
این پژوهش همچنین نشان می‌دهد، هر چند شمار گردشگران ورودی بین‌المللی در ایران طی سال‌های گذشته افزایش یافته است و از 2.94 میلیون نفر در سال 2010 به حدود 5.8 میلیون نفر در سال 2023 رسیده است، اما این رقم در مقایسه با کل گردشگران بین‌المللی جهانی و حتی با کشور امارات متحده عربی با 28 میلیون نفر گردشگر در سال 2023 بسیار اندک است.
همچنین میزان درآمدهای گردشگری ایران با مجموع درآمدهای حاصل از گردشگری در جهان و همچنین کشورهای منطقه در سطح محدودی قرار دارد. بر اساس گزارش سازمان جهانی گردشگری در سال 2022، در حالی که درآمدهای حاصل از گردشگری در ایران حدود 3.7 میلیارد دلار بوده است، این رقم در امارات متحده عربی بیش از 21 میلیارد دلار بوده است که این موضوع از پایین بودن درآمدهای ایران در این بخش در مقایسه با کشورهای مختلف جهان حکایت دارد.
ایران در شاخص‌‌‌های جهانی
گردشگری که از سال 2010 به بعد به‌‌‌عنوان یکی از صنایع پردرآمد و اشتغال‌زا در اقتصاد بسیاری از کشورها قرار گرفت در خاورمیانه به‌‌‌عنوان صنعتی مناسب در جهت جایگزینی وابستگی صرف به اقتصاد نفتی شناخته شد و توانست جایگاه بسیاری از کشورهای منطقه را طی چند سال اخیر با جهشی چشمگیر مواجه کند و بتواند در کنار برترین‌‌‌های گردشگری جهان قرار بگیرد. به همین دلیل این صنعت، به‌‌‌عنوان یکی از بخش‌‌‌های مهم برای ایجاد درآمد ملی و اشتغال در کانون توجه تمامی کشورهای جهان قرار گرفته و سرمایه‌گذاری‌‌‌های گسترده‌‌‌ای در این زمینه برای استفاده هر چه بیشتر از این فرصت‌‌‌ها از سوی کشورها در حال انجام است.
ایران نیز از این قاعده مستثنی نبوده و در سال‌های اخیر موضوع گردشگری بیش از پیش مورد توجه برنامه‌‌‌ریزان و سیاستگذاران کشور قرار گرفته است. اما برای دستیابی به جایگاه بالاتر در گردشگری و توسعه آن در ابتدا ایران باید از این فرصت استفاده کند و صنعت گردشگری را از طریق تدوین و اجرای برنامه‌‌‌ریزی استراتژیک و هم‌‌‌افزایی میان ارگان‌‌‌های مختلف دولتی و همچنین بخش خصوصی بیش از گذشته مورد توجه قرار دهد تا بتواند ضمن افزایش درآمدهای ارزی کشور و تنوع‌بخشی به اقتصاد و افزایش اشتغال، جایگاه خود را در شاخص‌‌‌های گردشگری ارتقا دهد.
پژوهش معاونت امور کمیسیون‌‌‌های تخصصی اتاق ایران حاکی از آن است که بررسی تحولات بخش گردشگری بین‌المللی طی سال‌های گذشته مبین رشد روزافزون این صنعت در جهان است. بر اساس آخرین گزارش سازمان جهانی گردشگری شمار گردشگران بین‌المللی از 972 میلیون نفر در سال 2010 به حدود 1.4 میلیارد نفر در سال 2019 افزایش پیدا کرد. با شیوع کووید-19 این روند، کاهش شدیدی پیدا کرد و از 1.4 میلیارد نفر در سال 2019 به حدود 406 میلیون نفر رسید که حدود 72درصد کاهش یافت. با کاهش همه‌گیری و همچنین کاهش محدودیت‌های ناشی از سفر و سایر تسهیلات برای توسعه گردشگری این روند افزایش پیدا کرد و تا پایان سال 2023 به حدود 1.3میلیارد نفر افزایش یافت.
بر اساس اطلاعات موجود، به‌رغم اینکه تعداد گردشگران بین‌المللی ورودی به کشور طی سال‌های اخیر رشد داشته است، اما مقایسه ایران با سایر کشورها نشان می‌دهد که رتبه ایران هنوز تا رسیدن به وضعیت مطلوب فاصله بسیار زیادی دارد. بنابراین بررسی کلان‌روندهای گردشگری و آثار و پیامدهای آن بر مهم‌ترین شاخص‌‌‌های اقتصادی و اجتماعی کشور با سایر کشورهای جهان می‌تواند نقش مهمی در تبیین اهمیت بخش گردشگری در سطوح مختلف جامعه از جمله تصمیم‌گیران و تصمیم‌‌‌سازان داشته باشد. بر اساس آخرین گزارش گردشگری سازمان ملل در سال 2024، شمار گردشگران ورودی به ایران از 2.94 میلیون نفر در سال 2010 به حدود 9.11 میلیون نفر در سال 2019 افزایش پیدا کرد. با شیوع کووید-19 در سال 2020، شمار گردشگران مانند سایر کشورها به شدت کاهش پیدا کرد و به 1.55 میلیون در سال 2020 و 990هزار نفر در سال 2021 رسید. با پایان یافتن همه‌گیری و کاهش محدودیت‌های سفر شمار گردشگران بین‌المللی سیر صعودی پیدا کرد و به رقم 5.87 میلیون نفر در سال 2023 رسید که هنوز با شمار گردشگران سال 2019 و همچنین جایگاه مطلوب فاصله قابل ملاحظه‌‌‌ای دارد.
بررسی سهم ایران از کل گردشگران بین‌المللی نیز حاکی از پایین بودن سهم گردشگری از بازار بین‌المللی است. بر اساس آخرین اطلاعات موجود سهم ایران از کل گردشگران بین‌المللی از 0.3درصد در سال 2010 به حدود 0.4درصد رسیده است که مبین جایگاه نامناسب ایران در سال یادشده است. بررسی تطبیقی شمار گردشگران ورودی ایران با کشورهای منتخب از شکاف قابل‌توجه این شاخص با کشورهای یادشده حکایت دارد. در سال 2023 کشورهای فرانسه، اسپانیا و ایالات متحده آمریکا به ترتیب با 100، 85 و 66.4 میلیون نفر پذیرای بیشترین گردشگران بین‌المللی بوده‌‌‌اند. در این فهرست ایران با تعداد 5.8 میلیون گردشگر بین‌المللی در رتبه 19 در بین کشورهای یادشده قرار داشته است. این تعداد گردشگر به میزان بسیار محسوسی از کشورهای ترکیه (با 55 میلیون نفر) و امارات متحده عربی (با 28 میلیون نفر) کمتر است که نشاندهنده استفاده درست نکردن از این ظرفیت در کشور است.
صنعت گردشگری و سفر برای کشورهای در حال گذاری مانند ایران که در جست‌وجوی شناخت ظرفیت‌‌‌ها و استفاده بهتر از قابلیت‌‌‌های خود در تمامی زمینه‌‌‌ها از جمله گردشگری هستند یک مزیت است تا بتوانند ضمن خلق مزیت جدید برای توسعه اقتصادی، اقتصاد خود را از وابستگی به صادرات مواد خام و سوخت‌‌‌های فسیلی رها کنند. این صنعت، یکی از پویاترین و گسترده‌‌‌ترین صنایع خدماتی در جهان است که آثار مثبت اقتصادی و اجتماعی زیادی دارد که می‌تواند طیف گسترده‌‌‌ای از جامعه را منتفع سازد.
تاثیر صنعت گردشگری اعم از گردشگری داخلی یا خارجی، از جنبه‌‌‌های مختلف از جمله بازتوزیع ثروت، افزایش درآمدها و به‌ویژه ایجاد اشتغال و افزایش درآمد خانوار در مناطق گردشگرپذیر، پویایی بازار خرده‌فروشی، فعال‌‌‌تر شدن سیستم‌های حمل‌ونقل از جمله فرودگاه‌‌‌ها و جاده‌‌‌ها و ترمینال‌‌‌ها و ...، افزایش سرمایه‌گذاری، افزایش تولیدات محلی و بومی و صنعتی (صنایع دستی و محصولات فرهنگی)، افزایش میزان سرمایه‌گذاری بخش خصوصی (هتل‌‌‌سازی و سایر خدمات مرتبط)، افزایش روابط اجتماعی، برقراری ارتباط بین اقوام و گروه‌‌‌های مختلف مردم و ایجاد همبستگی ملی، تثبیت جمعیت در مناطق کمتر برخوردار، ورود ارز به کشور، معرفی چهره واقعی و مهمان‌دوست مردم ایران و نیز نمایش امنیت و اقتدار کشور برای گردشگران خارجی ملموس است.
یکی از مهم‌ترین اثرات بخش گردشگری ایجاد اشتغال مستقیم و غیرمستقیم است که می‌تواند در ابعادی گسترده و فراگیر به رشد بخش اشتغال کمک کند. برای مثال، بررسی‌‌‌ها نشان داده است تنها مشاغل مستقیم بخش گردشگری مانند رانندگی، راهنمایان گردشگری، هتلداری و... می‌تواند به ازای هر 6 نفر گردشگر ورودی، یک شغل در این بخش ایجاد کند.
گرچه طی سال‌های اخیر تلاش‌‌‌های بسیار زیادی از سوی دولت برای توسعه گردشگری و ایجاد اشتغال در این بخش انجام شده است، اما هنوز شمار اشتغال این بخش در ایران در مقایسه با جهان و همچنین منطقه خاورمیانه بسیار پایین است. بر اساس گزارش سازمان گردشگری جهانی شمار شاغلان مستقیم بخش گردشگری در ایران در سال 2012 از حدود 467.5هزار نفر با نرخ رشد سالانه 3.7درصد به حدود 582.9هزار نفر در سال 2018 افزایش یافته است. پیش‌بینی‌‌‌ها نشان می‌دهد که تا سال 2028 شمار شاغلان مستقیم بخش گردشگری به حدود 663.1هزار نفر برسد.
مقایسه شمار شاغلان بخش گردشگری در ایران با کشورهای منطقه از تفاوت‌‌‌های آشکار در بین کشورهای منطقه حکایت دارد. بر اساس گزارش سازمان جهانی گردشگری در سال 2018 سهم شاغلان مستقیم بخش گردشگری از کل اشتغال حدود 1.9درصد و سهم کل شاغلان غیرمستقیم بخش گردشگری و سفر از کل شاغلان ایران حدود 5.4درصد بوده است که این نسبت به میزان قابل‌توجهی از کشورهای گرجستان، امارات و ترکیه کمتر است. این نسبت طی سال‌های منتهی به 2023 تغییر محسوسی نداشته و تقریبا ثابت مانده است.
به موازات افزایش شمار گردشگران بین‌المللی، درآمدهای حاصل از این بخش نیز شتاب دوچندانی یافته است و حجم آن از 10.3 تریلیون دلار در سال 2019 با 4درصد کاهش به رقم 9.9 تریلیون دلار در سال 2023 کاهش پیدا کرد. در واقع سهم بخش گردشگری و سفر در سال 2023 معادل 9.9 میلیارد دلار از کل تولید ناخالص جهان در سال 2023 بوده است. برآوردها نشان می‌دهد که این رقم در سال 2024 به حدود 11.1 تریلیون دلار و در سال 2034 نیز به حدود 16 تریلیون دلار افزایش خواهد یافت که این موضوع بیانگر اهمیت جایگاه بخش گردشگری و سفر در توسعه اقتصادی و اجتماعی جامعه جهانی در آینده است. بررسی تطبیقی درآمدهای حاصل از گردشگری بین‌المللی بسته به ویژگی‌‌‌های مقاصد، توسعه اقتصادی و اجتماعی، زیرساخت‌‌‌ها، سهولت سفر، قیمت، وجود آثار طبیعی، فرهنگی و تاریخی و سایر ویژگی‌‌‌ها تفاوت‌‌‌های بسیار زیادی را در بین کشورهای مختلف جهان آشکار می‌‌‌سازد. بر اساس آخرین گزارش گردشگری سازمان ملل در سال 2024، کشورهای ایالات متحده، اسپانیا، فرانسه، تایلند و بریتانیا در بین 178 کشور به ترتیب با درآمد گردشگری بین‌المللی در حدود 210.7، 67.9، 60.6 57.4 و 51.2 میلیارد دلار در رتبههای اول تا پنجم و کشورهای گینه پاپوآ و توالو نیز به ترتیب با یک میلیون و 2میلیون دلار در رتبههای آخر قرار داشتند. در این فهرست ایران با درآمد 3.7 میلیارد دلار در رتبه 55 و سهم 0.84درصد در تولید ناخالص داخلی پس از کشورهای سریلانکا و کاستاریکا قرار داشته است. ترکیه با درآمد 22.4 میلیارد دلار در رتبه 12 و امارات متحده عربی نیز با درآمد 21 میلیارد دلار در رتبه 14 این فهرست قرار داشته است.