اگرچه چنین برخوردهای سلبی و ناگهانی با اتباع غیرمجاز پیشینه‌ای دیرینه دارد، اما به‌نظر نمی‌رسد که قدمی تاثیرگذار در این زمینه برداشته شده باشد. یک تبعه افغان که نزدیک 10 سال است در ایران زندگی می‌کند، به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «هیچ‌گاه ضوابط و قوانین مشخصی وجود ندارد. بنابراین هیچ‌کس تکلیفش مشخص نیست و نمی‌داند نحوه برخورد با اتباع در ایران چگونه خواهد بود.» سیامک زندرضوی، جامعه‌شناس هم در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» تاکید می‌کند: «این دستگیری‌های اتفاقی به نوعی پاک کردن صورت مساله است و روش برخورد با این مساله همچون بسیاری از کشورهای جهان مثل روز روشن است.»
سیامک زندرضوی اعتقاد دارد راهکار کاملا مشخص است: «کاری را که در همه جای جهان می‌کنند، ما هم می‌توانیم انجام دهیم. این فرآیندی بسیار ساده است. لب مرز می‌خواهند افراد را ثبت‌نام کنند، البته با این شرط که کارفرمایی در ایران برایش مشخص باشد. به این ترتیب کسانی که برای کار می‌آیند، گرفتار باندهای جابهجایی نمی‌شوند. ما می‌دانیم که برای افغان‌ها تقاضای کار وجود دارد. کارهایی که ایرانی‌ها قادر یا مایل به انجام آن نیستند، مثل کارهای سخت ساختمانی و...» اما چرا این اتفاق نمی‌افتد؟ رضوی پاسخ می‌دهد: «برای جابهجایی این افراد یک اقتصاد سیاه وجود دارد. می‌توان به راحتی آن را محاسبه کرد؛ وقتی یک نفر از ایران بخواهد به افغانستان برگردد، هزینه‌اش می‌شود، یک میلیون تومان اما وقتی بخواهد به ایران برگردد، می‌شود 10 میلیون تومان. خب باقی این پول به جیب چه کسانی می‌رود؟ چه پول هنگفتی جابه‌جا می‌شود. چند میلیون افغان وجود دارند که هر ماه ممکن است برای دیدار خانواده خود به افغانستان بروند. حال اگر قوانین مشخصی وضع شود. این اقتصاد حذف می‌شود.»
عملیات ضربتی چقدر کارآمد است؟
سالیان دراز است که حضور اتباع غیرمجاز افغان در ایران تبدیل به چالش مهم و جدی شده است، هر بار طرح‌های ضربتی برای برخورد با اتباع غیرمجاز مطرح می‌شود، اما در عمل به نظر نمی‌رسد از آمار افغان‌ها در ایران کاسته شود. به خصوص بعد از آمدن طالبان به افغانستان گروه‌های بیشتری از این سرزمین گریختند و بسیاری از آنها به کشورهای همسایه پناه آوردند. آمار افغان‌ها هم رو به افزایش گذاشت. وزیر کشور، سال گذشته در خبری عنوان کرد که آمار اتباع افغان به 5 میلیون رسیده؛ اگر چه بسیاری از مردم معتقد هستند که این آمار بیشتر است و گاهی به بالای هشت میلیون نفر می‌رسد. البته تنها ایران نیست که درگیر این ماجراست. سال گذشته پاکستان در عملیات ضربتی بسیاری از افغان‌ها را مجبور به خروج از این کشور کرد و تصاویری دلخراش از آواره‌های افغان در مرزهای خود به جای گذاشت.
اقدامی که منجر به واکنش وسیعی از سوی نهادهای بین‌المللی حقوق بشری شد. هنوز هم معلوم نیست، چقدر مسوولان این کشور موفق شده‌اند حضور افغان‌ها را کاهش دهند و آیا این روش در نهایت منجر به دستاوردی به نفع مردم پاکستان می‌شود یا نه؟ اما بی‌شک مشخص است که مسائل در ایران کاملا متفاوت است. ایران همواره مامنی امن برای مردم افغان بوده و انتظار ایجاد چنین خشونت غیرانسانی ممکن نیست. مساله بسیاری از کارشناسان و جامعه‌شناسان این است که باید بین افغان‌های غیرمجاز و مجاز فرق گذاشت. سعید معیدفر، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه تهران به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «مشکل اساسی، نبود قانون و نظم در مهاجرپذیری است که در نهایت منجر به قوم‌گرایی و خشونت می‌شود. در صورتی‌که بتوان ساختار مهاجرپذیری را سامان‌دهی کرد، نیازی به عملیات ضربتی نیست.»
سال سیاه تنش
سال 1402 یکی از تنش‌زاترین سال‌ها میان ایرانی‌ها و اتباع افغان بود. در این سال هجمه‌ای در شبکه‌های مجازی علیه حضور افغان‌ها در ایران به راه افتاد. عده‌ای در شهریار به خانه گروهی از افغان‌ها ریختند و آنها را به‌شدت کتک زدند. در همین سال، نوجوان 17 ساله‌ای به دست یک تبعه افغان در یزد به قتل رسید. این روند همچنان ادامه پیدا کرده است و از ابتدای امسال نیز بارها اظهارنظرهایی از مسوولان در مورد برخوردهای ضربتی با افغان‌ها منتشر شده است. طرح‌هایی که چند ماه اجرا و بعد متوقف می‌شود. حتی کار به جایی رسید که شعار انتخاباتی محمدباقر قالیباف، نامزد انتخابات ریاست‌جمهوری دولت چهاردهم این بود: «باید مرز شرقی در مرز پاکستان و افغانستان دیوارهای بزنیم که امنیت آنجا را تامین کنیم.» اگر چه کشیدن دیوار بین دو کشور دوست و همسایه از اردیبهشت امسال با توجه به پیگیری‌های وزارت کشور و مصوبه شورای سیاستگذاری و هماهنگی مهاجرین شروع شده بود.
اجرای دیوار بتنی 4 متری، سیم خاردار، فنس و جاده اصولی از مواردی است که به بازه زمانی سه ساله اجرا می‌شود. فرمانده گروه مهندسی 444 نیروی زمینی ارتش هم از انسداد 300 کیلومتر از مرزهای شرق ایران با احداث دیوارهای 4متری خبر داد و گفت: «طرح انسداد مرزهای شمال شرق کشور با چهار گروه مهندسی ارتش و قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا (ص) در حال انجام است.» بسیاری بر این عقیده هستند که این دیوارها نه در ایران و نه ترکیه و نه مرزهای آمریکا جوابگو نخواهد بود. رضوی می‌گوید: «اگر بخواهند مرز ایران و افغانستان را دیوار بکشند باید تمام کوه‌های مرزی را چون دیوار چین کشید. به نظر شما امکان‌پذیر است؟»
افغان‌ها همه جا هستند
هر از گاهی فیلم‌هایی از حضور بسیاری از افغان‌ها در پارک‌ها و مراکزی چون چیتگر و آب و آتش منتشر می‌شود و داد بسیاری از ایرانی‌ها در می‌آید که آمار افغان‌ها دیگر از حد برون شده است که مراکز اندک تفریحی ما را هم اشغال کرده‌اند. برخی از مخالفان جدی حضور افغان‌ها در ایران می‌گویند: «آنها همه جا هستند، سر ساخت‌وساز ساختمان‌ها و در مغازه‌ها، در مراکز جمع‌آوری زباله و... حالا هم که در مراکز تفریحی و دانشگاه‌ها.
بهتر نیست که ما برویم و آنها بیایند جای ما؟» عده‌ای دیگر اما این برخورد را قوم‌گرایانه و خشونت‌طلبانه می‌دانند و معتقدند این افراد آگاهی چندانی از شرایط افغان‌ها در ایران ندارند و فرقی برای افغان غیرمجاز و مجاز نمی‌گذارند. این افراد می‌گویند: «افغان‌ها برادر و خواهر ما هستند. آنها بخشی از ایران بزرگ بودند، به زبان مادری سخن می‌گویند. بیشتر کارهای ساختمانی و پاک‌سازی زباله‌ها به عهده این افراد است و حالا اگر در پارک دیده شوند، خیلی عجیب است؟ آنها مگر انسان نیستند. نباید با آنها چنین برخورد شود.» با این حال، آخرین خبرها حاکی از آن است که برخورد با اتباع غیرمجاز قاطعانه است. سردار احمدرضا رادان، فرمانده فراجا می‌گوید: «درباره اتباع غیرمجاز نیز با توجه به اینکه سیاست و برنامه مبنی بر بازگشت تمامی اتباع غیرمجاز به کشورشان است، این عزیزان باید تا پایان سال کشور را ترک کرده و به کشور خود بازگردند.»
فرمانده نیروی انتظامی با بیان اینکه در مرزها به هیچ عنوان گذرنامه صادر نمی‌شود، تاکید می‌کند: «اتباع خارجه مجاز با استفاده از دفاتر خادم و اتباع دیگر با ویزای عراق که از کشورشان اخذ شده می‌توانند به مرزها مراجعه کنند.» سردار رادان بیان می‌کند: «اگر اتباع غیرمجاز به مرزها مراجعه کنند حتما دستگیر و به اردوگاه‌ها منتقل می‌شوند.» اردوگاه عسکرآباد ورامین یکی از مراکز است. این اردوگاه در نزدیکی عسگرآباد عباسی، شهرستان پیشوا قرار دارد و در سال 1383 در ورامین ساخته شد. مهاجران افغان که غیرقانونی از افغانستان به ایران آمده‌اند یا کسانی که کارت دارند ولی همراه‌شان نباشد به آن اردوگاه برده و مورد بررسی قرار می‌گیرند.
در همین رابطه فروردین امسال هم وزارت کشور بیانیه‌ای هشدارآمیز درخصوص مهاجران و اتباع خارجی منتشر کرد. در این بیانیه به برخی فضاسازی‌ها درباره مهاجران و اتباع خارجی پاسخ داده و تاکید شده موضع این وزارتخانه در این باره روشن است. احمد وحیدی هم دو ماه بعد در حاشیه برگزاری ستاد سامان‌دهی اتباع بیگاه و جلسه قرارگاه اجتماعی استان فارس عنوان کرد: «اهمیت پرداختن به آسیب‌های اجتماعی و کنترل و مهار آن بسیار مهم و از سیاست‌های جدی دولت و شهید جمهور و مطالبات اصلی رهبر معظم انقلاب اسلامی است.» وحیدی همچنین تاکید کرد: «باتوجه به ملاحظاتی که در کشور وجود دارد نمی‌توانیم اتباع غیرمجاز را بپذیریم و اصولا سقف پذیرش اتباع عدد مشخصی و براساس نیاز بازار کار و اطلس مشاغل تهیه شده در وزارت کار است که برای سامان‌دهی هرچه بیشتر این حوزه باید برنامه‌ریزی درستی صورت گیرد.» او با اطمینان اعلام کرد: «تمام اتباع غیرمجاز باید به کشورشان بازگردانده شوند و بخشی هم که به صلاحدید استان مشکل و مانعی برای حضورشان نیست، باید سامان‌دهی شوند و نظارت دقیقی بر روند سکونت این قشر صورت پذیرد.»