طبری در تاریخ و ابو الفرج اصفهانی در مقاتل الطالبیین وصیت نامه امیر مؤمنان (ع) را ذکر کرده اند.این وصیت نامه چنین است: «بسم الله الرحمن الرحیم. این وصیت نامه علی بن ابیطالب است.گواهی می دهد که معبودی جز خدای بی شریک نیست و محمد بنده و پیامبر اوست که وی را با هدایت و آیین حق فرستاد که بر همه دینها چیرگی دهد اگر چه مشرکان آن را ناخوش دارند.نماز و عبادت و زندگی و مرگ من برای خدای بی شریک، پروردگار جهانیان است.چنین مامور شده ام و من از مسلمانانم.شما دو تن (حسن و حسین (ع) ) را به تقوای الهی سفارش می کنم.در جست وجوی دنیا نباشید اگر چه دنیا در جست وجوی شما باشد.و بر چیزی از دنیا که از دست شما می رود دریغ مخورید.جز حق مگویید و برای پاداش کار کنید (برای آخرت کار کنید.) دشمن ستمگر و یاور مظلوم و ستمدیده باشید.شما دو تن و همه فرزندان و خانواده ام و هر کس را که این وصیت نامه من به دست او می رسد به تقوای الهی و رعایت نظم در کارها و اصلاح میان خودتان سفارش می کنم.زیرا از رسول خدا (ص) شنیدم که می فرمود: اصلاح میان مردم برتر از تمام نماز و روزه است و دشمنی مکنید که باعث زوال دین است.و نیرویی نیست مگر به استعانت خدا.به خویشاوندان خود بنگرید.پس با آنها رفت و آمد کنید که خداوند محاسبه را بر شما سبک می کند.خدا را، خدا را در مورد یتیمان رعایت کنید.گرسنه شان نگه ندارید و در محضر شما در رنج و خواری نیفتند.زیرا از رسول خدا (ص) شنیدم که می فرمود: هر کس یتیمی را سرپرستی کند تا بی نیاز شود خداوند بهشت را برای او واجب می گرداند.چنان که اگر کسی مال یتیمی را بخورد، جهنم را بر او واجب می کند.خدا را، خدا را در مورد قرآن منظور دارید تا مبادا دیگران در عمل بدان از شما پیشی نگیرند.خدا را، خدا را در مورد همسایگانتان پیش نظر آورید که سفارش شدگان پیامبرتان هستند.او همواره رعایت آنان را به ما سفارش می کرد تا آنجا که ما گمان بردیم برای همسایه ارث مقرر خواهد شد.خدا را، خدا را درباره خانه پروردگارتان منظور دارید.پس تا زمانی که باقی هستید نباید از وجود شما خالی باشد که اگر متروک شود نتوانید همتایی برای آن قرار دهید.و کوچک ترین چیز برای کسی که از آن بازگردد، آمرزش تمام گناهانی است که پیش از آن مرتکب شده بود.خدا را خدا را درباره نماز رعایت کنید که آن بهترین کردارها و ستون دین شماست.خدا را خدا را درباره زکات پیش چشم آورید که آن خشم پروردگارتان را فرومی نشاند.خدا را خدا را درباره جهاد در راه خدا با مالها و جانهایتان منظور دارید.جز این نیست که دو تن در راه خدا جهاد می کنند. پیشوای هدایت کننده و کسی که مطیع او و پیرو هدایت اوست.خدا را، خدا را درباره ذریه پیامبرتان (ص) رعایت کنید و مبادا پیش روی شما به آنان ستم کنند.خدا را، خدا را در مورد یاران پیامبرتان (ص) منظور دارید کسانی که بدعتی از آنان سر نزده و بدعتگذاری را پناه نداده اند.زیرا رسول خدای بدانان سفارش کرده و بدعتگذاران آنان و غیر آنان و پناه دهندگان به آنان را لعنت فرموده است.خدا را، خدا را در مورد مستمندان و مسکینان پیش چشم آورید.پس آنان را در زندگی خود سهیم کنید.و خدا را، خدا را در مورد زنان و کنیزان خود رعایت کنید.زیرا آخرین چیزی که رسول خدا (ص) بدان سفارش کرد این بود که فرمود: شما را به رعایت دو دسته سفارش می کنم.زنان و کنیزان.سپس فرمود: نماز.نماز.در راه خدا از سرزنش سرزنشگری بیم مدارید.خداوند شما را از شر کسانی که بر ضد شمایند، کفایت کند.با مردم به نیکویی سخن بگویید چنان که خداوند شما را بدان فرموده است.و امر به معروف و نهی از منکر را کنار مگذارید که در این صورت خداوند بدان شما را بر شما حاکم کند.آن گاه دعا می کنید ولی به استجابت نمی رسد.بر شما باد دوستی و بخشندگی و از جدایی و دشمنی و پراکندگی برحذر باشید.در کار نیک و پرهیزگاری یار همدیگر باشید و بر گناه و ستم همدلی مکنید.پروای خدا پیشه کنید که خدا سخت مجازات است.خداوند دودمان شما را حفظ کند و پیغمبر را در میان شما برجای دارد و شما را به خدا می سپارم که بهترین نگهدارنده است.و سلام و رحمت و برکات الهی را بر شما می خوانم ».
ابن اثیر گوید: آن حضرت، حسن و حسین (ع) را فراخواند و به آن دو گفت: «شما دو تن را به رعایت تقوای الهی سفارش می کنم.در جست و جوی دنیا نباشید اگر چه آن به جست و جوی شما باشد و بر چیزی از دنیا که از دست شما می رود مگریید و حق را بگویید و به یتیم شفقت کنید و دشمن ستمگر و یاور ستمدیده باشید و بدانچه در قرآن آمده است، عمل کنید و در راه خدا سرزنش نکوهشگر شما را در نگیرد.سپس به محمد بن حنفیه نگریست و از وی پرسید: آیا آنچه را که به برادرانت سفارش کردم به خاطر سپردی؟گفت: آری. فرمود: به تو هم مانند همان سفارش را می کنم و احترام دو برادرت را نگهدار.حق آن دو بر تو بزرگ است.و کاری را بدون مشورت آنها، حل مکن.سپس فرمود: شما دو تن را به محمد سفارش می کنم که او برادر و فرزند پدر شماست و خوب می دانید که پدر شما، او را دوست می داشت.و به حسن (ع) فرمود: ای پسرم!تو را به تقوای الهی و اقامه نماز و پرداخت زکات و آمرزش گناه و فروخوردن خشم و صله رحم و چشم پوشی از جاهل و تفقه در دین و حفظ قرآن و حسن همسایگی و امر به معروف و نهی از منکر و اجتناب از کردار زشت و گناه، وصیت می کنم ».
سپس به حسن (ع) فرمود: «قاتل مرا رعایت کنید.او را از غذایم، طعام دهید و از آبم سیرابش کنید.سپس به حسن (ع) فرمود: اگر مردم در کفن من فریاد مکن و بر من نماز بگزار و هفت بار، یا بنابر روایت دیگر، پنج بار بر من تکبیر گوی و قبرم را مخفی کن ».
ابن اثیر گوید: «آنگاه جز ذکر«لا اله الا الله »چیزی نگفت تا بمرد».آن حضرت تا یک سوم از شب رفته ماند و سپس وفات یافت.دختران و زنان او ندبه سردادند و بانگ و فریاد شدت گرفت.پس کوفیان دانستند که امیر مؤمنان (ع) رحلت یافته است. مردان و زنان فوج فوج و شتابان آمدند و فریادهای بلند سر دادند.کوفه عزادار شد و صدای گریه و فریاد و ناله در شهر کوفه و قبایل و خانه های آن بسیار بلند شد.این روز مانند روزی بود که رسول خدا (ص) در آن رحلت یافت.چون علی (ع) وفات یافت حسن و حسین (ع) و محمد، او را غسل دادند.ابو الفرج اصفهانی گوید: حسن (ع) و عبد الله بن عباس پیکر آن حضرت را شستند.ابن اثیر به جای نام عبد الله بن عباس، از نام عبد الله بن جعفر یاد کرده است (1).آن حضرت را در سه پوشش سپید، که در آنها پیراهن و عمامه نبود، بلکه پیراهن و عمامه از دیگران بود، کفن کردند و با باقی مانده حنوط رسول خدا (ص) ، او را نیز حنوط کردند.سپس پیکره او را بر تختش نهادند و پسرش حسن (ع) بر آن حضرت نماز گزارد و پنج یا شش یا هفت و یا نه تکبیر بر او گفت.شبانه او را حمل کردند و به پشت کوفه، به سوی نجف بردند و وی را در ثویه در کنار قائم العزیین به خاک سپردند.
در روایتی از امام باقر (ع) نقل شده است که پسران آن حضرت، حسن و حسین (ع) و محمد و عبد الله بن جعفر، به قبر آن حضرت داخل شدند.و اخفای قبر وی بنا به وصیت او و به خاطر ترس وی از بنی امیه و خوارج بوده است.
ابو الفرج اصفهانی در مقاتل الطالبیین به سند خود از ابو البختری نقل می کند که گفت: چون خبر کشته شدن امیر مؤمنان (ع) به عایشه رسید، سجده کرد.
طبری در تاریخ و ابن اثیر در کامل و ابو الفرج اصفهانی در مقاتل الطالبیین و ابن سعد در طبقات و مرزبانی در معجم الشعرا نقل کرده اند که چون خبر رحلت علی (ع) را به عایشه گفتند او به این شعر تمثل جست:
عصای خویش را بینداخت و به مقصد رسید.چنان که با آمدن مسافر چشم روشن می شود.
سپس پرسید: چه کسی او را کشت؟گفته شد: مردی از قبیله مراد.پس او گفت: اگر دور افتاده بود، خبر مرگ او را نوجوانی می داد که خاک در دهانش نبود.
پس زینب دختر ابو سلمه گفت: آیا به علی چنین می گویی؟عایشه پاسخ داد: من به فراموشی مبتلایم.پس به یادم آورید.ابو الفرج گوید: آن گاه عایشه به این ابیات تمثل جست: همواره اهدای قصاید در میان ما با ناسزاگویی به دوستان و کثرت القاب همراه بود.
تا آنکه ترک کردی و گویی سخن تو در میان ایشان در هر مجتمعی صدای مگس بود.
درباره ضربتی که ابن ملجم بر علی (ع) فرود آورد اشعاری از سوی برخی از خوارج سروده شده است که این ضربت و زننده آن را تحسین کرده اند.و در مقابل نیز بسیاری از شعرا، از این ضربت و زننده آن اظهار انزجار و تنفر کرده اند.
پی نوشت:
1- شیخ مفید روایت کرده است: علی (ع) شبی را نزد حسن و شبی را نزد حسین و شبی را نزد عبد الله بن جعفر افطار می کرد.اما در نسخه اصل به جای نام عبد الله بن جعفر، عبد الله بن عباس است و قرار دادن نام عبد الله بن جعفر به جای عبد الله بن عباس اشتباه چاپی است.و چه بسا که عبارت درست آن باشد که علی (ع) شبی نزد حسن، شبی نزد حسین و شبی نزد عبد الله بن جعفر و شبی نزد عبد الله بن عباس افطار می کرد و هم اینان بودند که وی را غسل دادند.این از جمله دلایلی است بر اینکه ابن عباس از امیر مؤمنان (ع) جدا نشده بود.چنان که در سیره امام حسن (ع) که بدان اشاره خواهد شد، آورده ام: عبد الله بن عباس در مقابل آن حضرت برخاست و مردم را به بیعت با حسن (ع) فراخواند.مردم نیز در بیعت با امام حسن (ع) شتاب گرفتند.و حسن (ع) عمال را تعیین کرد و عبد الله بن عباس را به بصره روانه کرد.و باز هم این خود نشانه ای است بر عدم مفارقت ابن عباس از امیر مؤمنان (ع) .مگر آنکه بگوییم درست آن است که عبید الله بن عباس به جای عبد الله بن عباس باید باشد. چنان که شاید قول طبری و ابن اثیر بر آن دلالت کند که پیش از این نقل شد که گفته اند: کسی که در هنگام صلح امام حسن (ع) حضور داشت، عبید الله بن عباس بود نه عبد الله.و الله اعلم.
