رابطه‌ی ناگسستنی شیعه با قرآن

در برخی سخنان کوته نظران و فاقد اندیشه‌ی آزاد که ترجیح می‌دهند از اَسلاف خود پیروی کنند، تهمت های ناروا که حاکی از حقد و کینه توزی دیرینه است یافت می‌شود. لذا ضرورت دفع تهمت ایجاب نمود تا اندکی درنگ کرده، موضع امّتی بزرگ را که گناهی نداشته جز تمسّک به ولای خاندان نبوت، روشن سازیم. آری گناهی جز عمل به وصیّت پیامبر و اجابت قرآن کریم (1) نداشته‌اند!
برخی ناآگاهان به شیعه نسبت داده‌اند که مصحفی خاص خود دارند و آن را «المصحف الشیعی» می‌نامند! (2) در حالی که شیعه خود در طول حیات خویش چنین موضوعی را نشنیده است. گروهی از محققان متأخر در برابر این ادعا شدیداً اعتراض کرده‌اند (3)، که مهم‌ترین آنان گُلدزیهر است. او علاقه‌ی خاصّ شیعه را نسبت به نصّ رسمی قرآن که در دست مسلمانان است، تشریح و تأیید می‌کند. (4) به منظور توضیح بیشتر درباره‌ی علاقه شیعه به نص قرآن کنونی، ناگزیر از بیان مطالب زیر هستیم:
هرگاه تاریخ قرآن مجید و دوره‌هایی را که نسلاً بعد نسل بر قرآن گذشته بررسی کنیم، در می‌یابیم که نصّ کنونی قرآن با وضع موجود، اصولاً محصول کوشش های شیعه است و اینان هستند که در حفظ و ضبط قرآن تلاش کردند و در تنظیم آن به نحو احسن و شکل گذاری و زیبایی آن، از هیچ اقدامی فروگذاری نکردند. در حقیقت، اگر قرآنی وجود داشته باشد که بتوان آن را «مصحف شیعی» نامید، همین مصحف موجود است و با توجه به نقش ائمه‌ی شیعه و قرّاء و حفّاظ و هنرمندان شیعه در طول تاریخ نسبت به مصحف، باید قرآن را به شیعه منسوب کرد.
علی امیرالمؤمنین (علیه السلام) اولین کسی است که اندیشه‌ی گردآوری قرآن را، پس از درگذشت پیامبر (صلی الله علیه و آله) اظهار کرد و هرچند قرآنی را که وی گردآوری کرد نپذیرفتند، ولی اندیشه‌ی گردآوری قرآن در همان زمان اثر خود را به جا گذاشت و نسبت به خود قرآن از نظر اصل جمع آوری آن بر دست دیگران اختلافی به وجود نیامد.
مصحف‌های مهمّی که در آن زمان و پیش از توحید مصاحف تهیه شد و قرآن در آنها جمع آوری گردید عبارتند از: مصحف‌های عبدالله بن مسعود، اُبیّ بن کعب، ابوالدرداء و مقداد بن اسود. همگی اینان به ولای خاص نسبت به بیت والای نبوی شناخته شده‌اند. دیگر مصحف‌ها از اعتبار هم سنگ این مصاحف نبودند و صحف ابوبکر نیز به صورت کتاب منظم نشده بود.
اول کسی که توحید مصحف‌ها را در عهد عثمان مطرح کرد، حذیفه بن الیمان بود. اُبیّ بن کعب تصدّی املای قرآن را موقع استنساخ مصحف‌ها برعهده داشت و در اشکالات، نسبت به ضبط کلمات، به او مراجعه می‌کردند.
شکل گذاری مصحف و نقطه گذاری آن، به دست ابوالاسود الدؤلی و دو شاگرد او نصربن عاصم و یحیی بن یعمر انجام گرفت. اولین کسی که در تحسین کتابت مصحف و زیبایی خطّ آن اقدام کرد، خالد بن ابی الهیاج، از اصحاب علی (علیه السلام) بود. ضبط حرکات به شکل کنونی، کار استاد بزرگ خلیل بن احمد فراهیدی است. او اولین کسی است که «همزه و تشدید و رَوم و اشمام» را وضع کرد. تمامی افراد یاد شده از سرشناسان دانشمند شیعه‌اند.
شیعه بود که اصول قرائت را مورد تحقیق و بررسی قرارداد و قواعد آن را بنیان نهاد و با نهایت امانت و اخلاص، ابتکاراتی در فنون قرائت و تغییراتی در آن به کار برد.
اگر نگوییم شش تن، دست کم چهار تن از قرّاء سبعه، شیعه بودند، علاوه بر آن که گروهی از ائمه‌ی قرّاء بزرگ از شیعیان به شمار می‌آیند. از آن جمله‌اند: ابن مسعود، اُبیّ بن کعب، ابوالدرداء، مقداد، ابن عباس، ابوالاسود، علقمه، ابن سائب، سلمی، زرّبن حبیش، سعید بن جبیر، نصربن عاصم، یحیی بن یعمر، عاصم بن ابی النجود، حمران بن اعین، ابان بن تغلب، اعمش، ابوعمروبن العلاء، حمزه، کسائی، ابن عیاش، حفص بن سلیمان و امثال اینان که از ائمه‌ی بزرگند و در مناطق و دوره‌های مختلف، در رأس امر قرائت قرار داشته‌اند. (5)
اما قرائت کنونی که قرائت حفص است، یک قرائت شیعی خالص است؛ که آن را حفص که از اصحاب امام صادق (علیه السلام) است (6)، از شیخ خود عاصم روایت کرده است. او نیز از بزرگان و معاریف شیعه به شمار می‌آمد (7) و قرائت را از شیخ خود، سلمی اخذ کرده است. سلمی خود از خواص علی (علیه السلام) بود که مستقیماً قرائت را از علی (علیه السلام) فراگرفت (8) و علی آن را از پیامبر (صلی الله علیه و آله) و پیامبر از خدای عزوجل اخذ کرده است.

پی‌نوشت‌ها:

1. مانند حدیث ثقلین و حدیث سفینه و آیه‌ی «قُلْ لاَ أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَى » شوری42: 23
2. رک: القرآن و علومه فی مصر، ص81؛ تألیف دکتر عبدالله خورشید که این نسبت را تشریح کرده و با دلایل تاریخی، آن را رد کرده است.
3. رک: مصطفی صادق رافعی تاریخ آداب العرب، ج2، ص 15-16. مقدمه‌ی حیات محمد (صلی الله علیه و آله) از مویر، ص35-36. تاریخ المساجد الاثریه، از حسن عبدالوهاب، ص92. حاشیه‌ی فضائل القرآن، ابن کثیر، نوشته‌ی رشیدرضا، ص48، شماره‌ی 2 و3.
4. رک: مذاهب التفسیر، ص93، از گلدزیهر.
5. شرح حال آنان در بحث از «طبقات القرّاء»، ج2، التمهید آمده است.
6. رک: رجال شیخ طوسی، ص176.
7. مؤلف نقض الفضائح، او را شیخ ابن شهر آشوب و ابوالفتوح رازی، برشمرده است.
8. رک: صدر، التأسیس، ص346. قاضی، المجالس، ج1، ص 548. ابن قتیبه، او را در زمره‌ی اصحاب علی (علیه السلام) و در زمره‌ی کسانی که از وی فقه آموخته‌اند، برشمرده است. (المعارف، ص230) برقی نیز در رجال خود، وی را از خواص امام می‌داند. (التأسیس، ص242).

منبع مقاله :
معرفت، محمدهادی؛ (1389)، علوم قرآنی، قم: مؤسسه‌ی فرهنگی تمهید، چاپ پانزدهم.

 نویسنده: محمدهادی معرفت