بحثهایی پیرامون تقوای دینی و درجات آن در چند فصل
1 - قانون و اخلاق کریمه و توحید
1 - رابطه قانون، اخلاق کریمه و توحید.و بیان اینکه قانون بدون اخلاق و اخلاق بدون توحیدنمی توانند منشا اثری باشند
: هیچ قانونی به ثمر نمی رسد مگر به وسیله ایمانی که آن ایمان به وسیله اخلاق کریمه حفظ و آن اخلاق هم به وسیله توحید ضمانت شود.بنا بر این، توحید اصلی است که درخت سعادت آدمی را رشد داده و شاخ و برگ اخلاق کریمه را در آن می رویاند، و آن شاخه ها را هم بارور ساخته جامعه بشریت را از آن میوه های گرانبها بهره مند می سازد، همچنانکه فرموده: " ا لم تر کیف ضرب الله مثلا کلمة طیبة کشجرة طیبة اصلها ثابت و فرعها فی السماءتؤتی اکلها کل حین باذن ربها و یضرب الله الامثال للناس لعلهم یتذکرون و مثل کلمة خبیثة کشجرة خبیثة اجتثت من فوق الارض ما لها من قرار" (1) و ایمان به خدا را چون درختی معرفی کرده که دارای ریشه است که قطعا همان توحید است.و نیز دارای خوردنیهامعرفی کرده که در هر آنی به اذن پروردگارش میوه هایش را می دهد، و آن میوه ها عمل صالحند.و نیز دارای شاخه هایی معرفی نموده که همان اخلاق نیکو از قبیل تقوا، عفت، معرفت، شجاعت، عدالت و رحمت و نظایر آن است.
آنگاه در آیه دیگری در باره کلمه طیب چنین فرموده: "الیه یصعد الکلم الطیب و العمل الصالح یرفعه" (2) سعادت صعود به سوی خدای تعالی و تقرب به درگاه او را تنهامخصوص کلمه های طیب نموده که همان اعتقاد حق است، و عمل شایسته و مناسب که آن رابالا می برد کمک کار آن قرار داده.
بیان آن اینکه: همه می دانیم که کمال نوعی انسان تمام نمی شود و آدمی در زندگیش آن سعادتی را که همواره در پی آنست و هدفی بزرگتر از آن ندارد درنمی یابد مگر به اجتماع افرادی که در کارهای حیاتی با یکدیگر تعاون می کنند. کارهایی که کثرت و تنوع آن به حدی است که از عهده یک انسان برنمی آید که همه آنها را انجام دهد.
و همین درک ضروری است که آدمی را محتاج کرده که اجتماعی تشکیل داده به سنتها و قوانینی که نگهدار حقوق افراد از بطلان و فساد باشد تن در دهند و فرد فرد اجتماع هریک به قدر وسع خود بدان عمل نمایند، و در زیر سایه آن قوانین اعمال یکدیگر را مبادله نموده هر یک به قدر ارزش عمل خود از نتیجه عمل دیگران برخوردار شوند، و بدون اینکه نیرومند مقتدربه ضعیف عاجز ظلم کند.
این را نیز مسلم می داریم که قوانین مذکور مؤثر واقع نمی شود مگر آنکه قوانین دیگری به نام قوانین جزایی ضامن اجرای آن گردد، و متخلفین از آن و تجاوزکاران به حقوق دیگران راتهدید به این کند که در قبال کار بد کیفر بد دارند، و متخلفین از ترس آن کیفرها هوس تخلف نکنند.و نیز مقررات دیگری لازم است تا عاملین به قانون را تشویق و آنان را در عمل خیرترغیب نماید.و نیز قوه حاکمه ای لازم است تا بر همه افراد، حکومت نموده به عدل و درستی برهمه سلطنت داشته باشد.
و این آرزو وقتی صورت عمل به خود می گیرد که قوه مجریه از جرم اطلاع، و بر مجرم تسلط داشته باشد، و اما اگر جرمهایی به دست مجرمینی در خلوت صورت گیرد و قوه مجریه ازآن خبردار نباشد - و چقدر هم بسیار است - در این صورت، باز جلو جرم گرفته نمی شود و دست قوانین به مجرمین نمی رسد.و نیز اگر چنانچه قوه مجریه ضعیف باشد و آن نیرویی که بایدنداشته باشد و یا در سیاست مجرمین سهل انگاری نماید، مجرمین بر او چیره می گردند.
و همچنین اگر خود مجرم شخصا قوی تر از قوه مجریه باشد باز هم قوانین بی ثمر و تخلفات وتجاوزات شایع می گردد. آدمی - همانطور که بارها در مباحث گذشته بیان شد - طبعا سود طلب است، و می خواهد نفع را به خود اختصاص دهد هر چند به ضرر دیگران تمام شود.
این مصیبت وقتی شدت می یابد که این توانایی بر تخلف در خود قوای مجریه متمرکزشود، و یا در شخص حاکم که زمام همه امور را به دست دارد جمع گردد.در این صورت است که مردم را خوار نموده دیگر مردم نمی توانند او را به سوی عدالت اجتماعی و عمل به حق وادارنمایند.آری، در چنین وضعی قوای مجریه و یا شخص حاکم فعال ما یشاء گشته، هیچ قدرتی تاب مقاومت او را نیاورده و هیچ اراده ای نمی تواند با اراده او معارضت نماید.
تاریخ بشریت از اینگونه خاطرات تلخ مملو و از داستانهای جبابره و طاغوتها وزورگویی های ایشان به مردم معاصر خود پر است.نزدیک تر از مراجعه به تاریخ، مراجعه به وضع موجود دنیای معاصر خود ماست که می بینیم در بیشتر نقاط روی زمین همین وضع جریان دارد.
قوانین و سنن اجتماعی هر قدر هم عادلانه تنظیم شده باشد و هر قدر قوانین جزائیش سخت تر تعیین شده باشد، مع ذلک آنطور که باید در مجتمع اجراء نمی شود و جلو خلاف رانگرفته را تخلف را نمی بندد، مگر آنکه در افراد آن مجتمع فضائل اخلاقی حکومت کند و مردم به ملکات فاضله انسانی از قبیل ملکه پیروی حق و احترام انسانیت و عدالت و کرامت و حیاء واشاعه رحمت و امثال آن پای بند باشند.
آری، خواننده عزیز نباید از دیدن وضعی که کشورهای متمدن دنیا از قوه و شوکت و نظم(به ظاهر عادلانه)به خود گرفته اند غره گشته و مرغوب شود، چون قوانین این کشورها بر اساس وپایه های اخلاقی وضع نشده و ضامن اجراء ندارد. مردم این کشورها فکرشان فکر اجتماعی است، افرادشان جز نفع ملت و خیر آن و جز دفع ضرر از ملتشان چیز دیگری را محترم نمی شمارند، و ملتهایشان جز برده کردن سایر ملتها و دوشیدن آنها و استعمار سرزمینهایشان ومباح کردن جان و مال و ناموسشان هدف دیگری ندارند.ثمره این پیشرفت و ترقیشان این شد که آن ظلمهایی را که جباران در گذشته بر افراد وارد می کردند امروزه به اجتماعات منتقل گردیده ودر حقیقت امروز اجتماعی بر اجتماعی دیگر ظلم و ستم روا می دارد یعنی امروزه"ملت"جای"فرد"را گرفته است، پس می توان گفت که الفاظ، معانی خود را از دست داده اند و هر لفظی معنای ضد خود را به خود گرفته، اگر از حریت و شرافت و عدالت و فضیلت سخنی به میان می آید مقصود واقعی از آن پیشرفت دنائت و پستی و ظلم و رذالت است.
و کوتاه سخن، سنن و قوانین اجتماع هیچ وقت از گزند تخلف و بطلان ایمن نمی شودمگر اینکه بر اساس فضائل اخلاقی و شرافت انسانیت تاسیس شده، و پشتوانه اش دلهای مردم بوده باشد.
و این فضائل اخلاقی هم به تنهایی در تامین سعادت اجتماع و سوق انسان به سوی صلاح عمل کافی نیست، مگر وقتی که بر اساس توحید باشد، یعنی مردم ایمان داشته باشند به اینکه عالم - که انسان جزئی از آن است - آفریدگار و معبودی دارد یکتا، و ازلی و سرمدی، که هیچ چیز از علم و احاطه او بیرون نیست و قدرتش مقهور هیچ قدرتی نمی شود.خدایی که همه اشیاء را بر کاملترین نظام آفریده، بدون اینکه به یکی از آنها احتیاجی داشته باشد، و به زودی خلایق را به سوی خود بازگردانیده به حسابشان می رسد، نیکوکار را به علت نیکوکاریش پاداش و بدکار را به بدی عملش کیفر می دهد، و آن را مخلد در نعمت و این را مخلد در عذاب می کند.
و این خود روشن است که وقتی اخلاق بر چنین عقیده ای اتکاء داشته باشد برای آدمیان جز مراقبت رضای خدا همتی باقی نمی ماند، در آن صورت تمامی هم آدمی این می شودکه یک یک کارهایش مورد رضای خدا باشد، و چنین مردمی از درون دلهایشان، رادعی به نام تقوا دارند که مانع آنان از ارتکاب جرم می شود.
و اگر اخلاق از چنین اعتقادی سرچشمه نگیرد، برای آدمی در کارهای حیاتیش هدفی جز تمتع به متاع دنیای فانی و التذاذ به لذائذ حیات مادی باقی نمی ماند، نهایت چیزی که بتواند زندگی او را عادلانه، و او را وادار به حفظ قوانین اجتماعی خود کند، این فکر است که اگر من این قوانین را رعایت نکنم و ملزم به آن نباشم اجتماع من متلاشی گشته، و در نتیجه زندگی خودم هم متلاشی می شود، پس لازم است که من از پاره ای از خواسته هایم به خاطرحفظ جامعه صرفنظر کنم، تا به پاره ای دیگر نایل شوم، که اگر چنین کنم هم به بعضی ازآرزوهایم می رسم، و هم اینکه مردم مادام که زنده ام مرا مدح و تعریف می کنند، و نام من درصفحات تاریخ با خطوطی طلایی باقی می ماند.
اما مساله مدح و تعریف مردم البته تا حدی مشوق هست، و لیکن تنها در امور مهمی که مردم از آن آگاه می شوند جریان دارد، به خلاف امور جزئی و شخصی، و یا امور مهمی که مردم خبردار نشوند، از قبیل کارهای سری، که در آنجا دیگر این دواعی مانع ارتکاب انسان نمی شود، و اما مساله خطوط طلایی تاریخ و نام نیک، آن هم غالبا در مواردی صورت می گیرد که پای از جان گذشتگی و فداکاری در میان بیاید، مانند کشته شدن در راه وطن و یا بذل مال و صرف وقت در ترفیع مبانی دولت و امثال آن.این چنین فداکاری ها از کسانی سرمی زند که به حیات دیگری، ماورای این زندگی معتقد باشند، و کسی که چنین اعتقادی ندارد جز به یک عقیده خرافی دست به چنین فداکاری نمی زند، زیرا با نبود اعتقاد به یک زندگی دیگر هیچ عاقلی از جان خود نمی گذرد تا بعد از او نامش را به نیکی یاد کنند، چون او بعد از مرگ وجودندارد تا از آن مدح و ثنا و یا هر نفع دیگری که تصور شود برخوردار گردد.
آن کدام عاقلی است که به خاطر آسایش دیگران از جان خود صرفنظر کند و خود را به کشتن دهد که دیگران به زندگی برسند، با اینکه بر حسب فرض، به زندگی دیگری اعتقادنداشته باشد و مرگ را جز بطلان نپندارد.مگر اینکه اعتقادی خرافی وادارش کند که خود را به کشتن دهد که آنهم با کمترین توجه و التفات از بین می رود.
پس روشن شد که هیچ انگیزه و محرکی و لو هر چه باشد جای توحید را نمی گیرد.وچیزی وجود ندارد که جای توحید را در بازداری انسان از معصیت و نقض سنن و قوانین پر کند، مخصوصا اگر آن معصیت و نقض سنن از چیزهایی باشد که طبعا برای مردم آشکار نشود وبالاخص آن معصیتی که اگر فاش شود به خاطر جهاتی بر خلاف آنچه که بوده فاش می گردد،
مانند تجاوزی که اگر - العیاذ بالله - از یوسف نسبت به زلیخا سرمی زد.همچنانکه خودداری وتعفف یوسف از آن، بر خلاف جلوه کرد، و زلیخا او را به شهوترانی و خیانت متهم نمود.آری، در چنین فروضی جز توحید هیچ مانع دیگری نیست، همچنانکه یوسف را جز علم به مقام پروردگارش چیزی جلوگیر نشد و نمی توانست بشود.
2- تقوای دینی به یکی از سه امر حاصل می شود
مراتب و درجات حصول تقوای دینی و پرستش خدا بر اساس خوف، رجاء و حب
: و به عبارت دیگر خدای تعالی به یکی از سه وجه عبادت می شود: 1 - خوف 2 - رجاء3 - حب.
و این هر سه در آیه"فی الآخرة عذاب شدید و مغفرة من الله و رضوان و ما الحیوة الدنیاالا متاع الغرور" (3) جمع شده است.
بنا بر این، هر شخص با ایمانی باید نسبت به حقیقت دنیا توجه داشته باشد، و بداند که دنیا متاع غرور و دام فریب است که چون سراب بیابان به نظر بیننده لب تشنه، آب می آید و اورا به سوی خود می کشاند، ولی وقتی نزدیک شود چیزی نمی بیند، و اگر چنین تنبهی داشته باشد دیگر هدف خود را از کارهایی که در زندگی انجام می دهد دنیا قرار نداده، می داند که درورای این دنیا جهان دیگری است که در آنجا به نتیجه اعمال خود می رسد، حال یا آن نتیجه، عذابی ست شدید در ازای کارهای زشت، و یا مغفرتی است از خدا در قبال کارهای نیک.
پس بر اوست که از آن عذاب بهراسد، و به آن مغفرت امیدوار باشد.ولی اگر عالی تر از این فکرکند هدف خود را خشنودی خود قرار نمی دهد و به خاطر نجات از عذاب و رسیدن به ثواب عمل نمی کند بلکه هر چه می کند به خاطر خدا و رضای او است.
البته طبایع مردم در اختیار یکی از این سه راه مختلف است، بعضی از مردم - که اتفاقااکثریت را هم دارا هستند - مساله ترس از عذاب بر دلهایشان چیره گشته و از انحراف و عصیان و گناه بازشان می دارد، اینها هر چه بیشتر به تهدید و وعیدهای الهی برمی خورند بیشتر می ترسندو در نتیجه به عبادت می پردازند.
و بعضی دیگر حس طمع و امیدشان غلبه دارد، اینان هر چه بیشتر به وعده های الهی وثوابها و درجاتی که خداوند نوید داده برمی خورند امیدشان بیشتر شده، به خاطر رسیدن به نعمتها و کرامتها و حسن عاقبتی که خداوند به مردم با ایمان و عمل صالح وعده داده بیشتر به تقواو التزام اعمال صالح می پردازند تا شاید بدین وسیله به مغفرت و بهشت خدایی نائل آیند.
ولی دسته سوم که همان طبقه علمای بالله هستند هدفشان عالی تر از آن دو دسته است، اینان خدا را نه از ترس عبادت می کنند و نه از روی طمع به ثواب، بلکه او را عبادت می کنندبرای اینکه اهل و سزاوار عبادت است، چون خدا را دارای اسماء حسنی و صفات علیائی که لایق شان اوست شناخته اند و در نتیجه فهمیده اند که خداوند پروردگار و مالک سود و اراده ورضای ایشان و مالک هر چیز دیگری غیر ایشان است، و اوست که به تنهایی تمامی امور را تدبیرمی کند.خدا را این چنین شناختند و خود را هم فقط بنده او دیدند، و چون بنده شانی جز این ندارد که پروردگارش را بندگی نموده، رضای او را به رضای خود و خواست او را برخواست خود مقدم بدارد، لذا اولا به عبادت خدا می پردازد و ثانیا از آنچه که می کند و آنچه که نمی کندجز روی خدا و توجه به او چیز دیگر در نظر نداشته، نه التفاتی به عذاب دارد تا از ترس آن به وظیفه خود قیام نماید، و نه توجهی به ثواب دارد تا امیدوار شود.گو اینکه از عذاب خدا ترسناک و به ثواب او امیدوار هست، و لیکن محرکش برای عبادت و اطاعت خوف و رجاء نیست.کلام امیر المؤمنین(صلوات الله علیه)که عرض می کند: "من تو را از ترس آتشت و به امید بهشتت عبادت نمی کنم بلکه بدان جهت عبادت می کنم که تو را اهل و سزاوار عبادت یافتم"نیز به همین معنا اشاره دارد.
این دسته از آنجایی که تمامی رغبت ها و امیال مختلف خود را متوجه یک سوکرده اند، و آن هم رضای خدا است، و تنها غایت و نتیجه ای که در نظر گرفته اند خداست، لذامحبت به خدا در دلهایشان جایگیر شده است.آری، این دسته خدای تعالی را به همان نحوی شناخته اند که خود خدای تعالی خود را به داشتن آن اسماء و صفات معرفی کرده.و چون او خودرا به بهترین اسماء و عالیترین صفات معرفی و توصیف کرده، و نیز از آنجایی که یکی ازخصایص دل آدمی مجذوب شدن در برابر زیباییها و کمالات است، در نتیجه، محبت خدا که جمیل علی الاطلاق است در دلهایشان جایگزین می شود.
به ضمیمه آیه"الذی احسن کل شی ء خلقه" (5) استفاده می شود که خلقت دائر مدار حسن و این دوعالم هستی از دیدگاه محببین و مخلصین که خدا پرستی از روی خوف و رجاء را نوعی شرک می دانند و خداوند را چون شایسته پرستش است می پرستند(خلقت و حسن)متلازم و متصادق همند. آنگاه از آیات بسیار دیگری برمی آید که یک یک موجودات، آیه و دلیل بر وجود خدا، و آنچه در آسمانها و زمین است آیاتی است برای صاحبان عقل.و خلاصه در عالم وجود چیزی که دلالت بر وجود او نکند و جمال و جلال او را حکایت ننماید وجود ندارد.
پس اشیاء از جهت انواع مختلفی که از خلقت و حسن دارند همه بر جمال لا یتناهی اودلالت نموده، با زبان حال او را حمد و بر حسن فنا ناپذیر او ثنا می گویند.و از جهت انواع مختلفی که از نقص و حاجت دارند همه بر غنای مطلق او دلالت نموده با زبان حال او را تسبیح و ساحت قدس و کبریائیش را از هر عیب و احتیاجی تنزیه می کنند، همچنانکه فرموده: "و ان من شی ء الا یسبح بحمده" (6).
پس این دسته از مردم در معرفت اشیاء از راهی سلوک می کنند که پروردگارشان بدان راهنمایی کرده و نشانشان داده، و آن راه این است که هر چیزی را آیه و علامت صفات جمال و جلال او می دانند، و برای هیچ موجودی نفسیت و اصالت و استقلال نمی بینند، و به این نظر به موجودات می نگرند که آیینه هایی هستند که با حسن خود، حسن ماورای خود را که حسنی لایتناهی است جلوه گر می سازند، و با فقر و حاجت خود غنای مطلقی را که محیط به آنهاست نشان می دهند، و با ذلت و مسکنتی که دارند عزت و کبریای ما فوق خود را حکایت می کنند.
و پر واضح است که آن دسته از مردم که نظرشان به عالم هستی چنین نظری باشدخیلی زود نفوسشان مجذوب ساحت عزت و عظمت الهی گشته، و محبت به او آنچنان بردلهایشان احاطه پیدا می کند که هر چیز دیگری و حتی خود آنان را از یادشان می برد، و رسم وآثار هوا و هوس و امیال نفسانی را به کلی از صفحه دلهایشان محو می سازد، و دلهایشان را به دلهایی سلیم مبدل می سازد که جز خدا(عز اسمه)چیز دیگری در آن نباشد، همچنانکه فرموده: "و الذین آمنوا اشد حبا لله" (7).
و لذا، این طبقه دو طریق اول را که یکی طریق خوف و دیگری طریق رجاء بود خالی از شرک نمی دانند، چون آن کس که خدا را از ترس می پرستد در حقیقت به منظور دفع عذاب ازجان خود متوسل به خدا می شود، پس او خودش را می خواهد نه خدا را.و همچنین آن کس که خدا را به امید ثوابش عبادت می کند به منظور جلب ثواب و رستگاری به نعمت و کرامت متوسل خدا می شود، او هم خود را می خواهد نه خدا را، زیرا اگر راه دیگری غیر از توسل به خدا سراغ داشت در جلب آن نفع و دفع آن ضرر آن راه را می پیمود، و با خدا و عبادت او هیچ سر و کاری نداشت، و در سابق هم از امام صادق(ع)روایتی گذشت که می فرمود: "هل الدین الا الحب - مگر دین غیر از محبت چیزی دیگر هم هست؟"و در حدیث دیگری فرمود:" من او را به ملاک دوستیش می پرستم، و این مقام نهفته ای است که جز پاکان با آن تماسی ندارند"و اگر اهل محبت را در این حدیث"پاکان"خوانده برای این است که گفتیم این طایفه از هوای نفس و لوث مادیت منزهند.پس: اخلاص در عبادت جز از راه محبت، تمام و کامل نمی گردد.
3 - چگونه محبت باعث اخلاص می شود؟
عبادت خدا از ترس عذاب، آدمی را به زهد وادار می کند، یعنی چشم پوشی از لذایذدنیوی برای رسیدن به نجات اخروی. پس زاهد کارش این است که از محرمات و یا کارهایی که در معنای حرام است"یعنی ترک واجبات"اجتناب کند.آنکس هم که طمع ثواب داردطمعش او را وادار به کارهایی از قبیل عبادت و عمل صالح می کند تا به نعمت اخروی و بهشت برین نائلش سازد پس کار عابد هم این است که واجبات و یا کارهایی را که در معنای واجب است(یعنی ترک حرام)بجا آورد.و خلاصه خوف زاهد او را وادار به ترک، و رجاء عابد او راوادار به فعل می کند و این دو طریق هر یک صاحبش را به اخلاص برای دین وامی دارد نه اخلاص برای خدا، صاحب دین.
به خلاف طریقه سوم که طریقه محبت است و قلب را جز از تعلق به خدا از هر تعلقی ازقبیل زخارف دنیا و زینت های آن، اولاد و همسران، مال و جاه و حتی از خود و آرزوهای خودپاک می سازد، و قلب را منحصرا متعلق به خدا و هر چه که منسوب به خداست - از قبیل دین وآورنده دین و ولی در دین و هر چه که برگشتش به خدا باشد - می سازد.آری، حبت به هر چیزمحبت به آثار آن نیز هست.
بنا بر این، چنین کسی در کارها، آن کاری را دوست می دارد که خدا دوست بدارد، وآن کاری را دشمن می دارد که خدا دشمن بدارد.به خاطر رضای خدا راضی، و به خاطر خشم خدا خشمگین می شود، و این محبت نوری می شود که راه عمل را برای او روشن می سازد، همچنانکه فرموده: "ا و من کان میتا فاحییناه و جعلنا له نورا یمشی به فی الناس" (8) و روحی می شود که او را به خیرات وا می دارد، همچنانکه فرموده: "و ایدهم بروح منه" (9) و همین است سر اینکه از چنین کسی جز جمیل و خیر سرنمی زند، و هیچ مکروه و شری را مرتکب نمی گردد.
و به هیچ به موجودی از موجودات عالم و حوادثی که در عالم رخ می دهد نمی نگرد، وچشمش به هیچ یک از آنها چه بزرگ و چه کوچک، چه بسیار و چه اندک نمی افتد مگر آنکه دوستش داشته و زیبایش می بیند، چون او از آنها جز این جنبه را که آیات و نشانه های خدا وتجلیات جمال مطلق و حسن غیر متناهی و غیر مشوب به نقص و مکروهند نمی بیند.
و به همین دلیل اینگونه اشخاص غرق در نعمتهای خدا و غرق در مسرتی هستند که غم و اندوهی با آن نیست، و غرق در لذت و سروری هستند که دیگر آلوده به الم و اندوه نیست، و غرق در امنیتی هستند که دیگر خوفی با آن نیست، چون همه این عوارض سوء وقتی عارض می شوند که انسان سوئی را درک بکند، و شر و مکروهی ببیند.و کسی که هیچ چیزی را شر ومکروه نمی بیند، او جز خیر و جمیل مشاهده نمی کند، و وقایع را جز به مراد دل و موافق با رضانمی بیند.پس اندوه و ترس و هر سوء دیگر و هر چیزی که مایه اذیت باشد در چنین کسی راه ندارد.بلکه او از سرور و ابتهاج و امنیت به مرحله ای رسیده که هیچ مقیاسی نمی توانداندازه اش را معلوم کند، و جز خدا هیچ کس نمی تواند بر آن احاطه یابد، و این مرحله، مرحله ای است که مردم عادی توانایی تعقل و پی بردن به کنه آن را ندارند، مگر به گونه ای تصور ناقص.
و آیه شریفه"الا ان اولیاء الله لا خوف علیهم و لا هم یحزنون الذین آمنوا و کانوایتقون" (10) و همچنین آیه"الذین آمنوا و لم یلبسوا ایمانهم بظلم اولئک لهم الامن و هم مهتدون" (11) اشاره به همین معنا دارد.
و این طایفه، همان مقربینی هستند که به قرب خدای تعالی رستگار شده اند، چون دیگر چیزی که میان آنان و پروردگارشان حائل گردد باقی نمانده، نه در محسوسات و نه موهومات، و نه آنچه مورد هوا و خواهش نفس و یا مورد تلبیس شیطان باشد، زیرا هر چه که دربرابر آنان قرار گیرد آیتی خواهد بود که کاشف از حق تعالی است نه حجابی که میان آنان وحضرتش ساتر شود، و به همین جهت خداوند علم الیقین را بر ایشان افاضه می کند، و کشف می کند برای ایشان از آنچه که نزد او است از حقایقی که از دیدگان مادی کور مستور است، همچنانکه در آیه"کلا ان کتاب الابرار لفی علیین و ما ادریک ما علیون کتاب مرقوم یشهده المقربون" (12) و آیه"کلا لو تعلمون علم الیقین لترون الجحیم" (13) به این معنا اشاره فرموده.و درپیرامون این معنا در تفسیر آیه"یا ایها الذین آمنوا علیکم انفسکم" (14) در جلد ششم این کتاب بحثی به میان آمد.
سخن کوتاه آنکه، این طایفه در حقیقت متوکلین بر خدا و تفویض کنندگان به سوی خداو راضیان به قضاء او و تسلیم در برابر امر اویند، چون گفتیم که جز خیر نمی بینند و جز جمیل به چشمشان نمی خورد.و همین معنا باعث می شود که ملکات فاضله و خلق های کریمه که سازگار با این نظر که نظر توحید است در دلهایشان مستقر گردد، و در نتیجه همانطور که در عمل مخلصند در اخلاق نیز مخلص شوند، و معنای اخلاص دین برای خدا هم همین است: "هوالحی لا اله الا هو فادعوه مخلصین له الدین" (15)
4 - معنای اخلاص
4 - معنای اخلاص، وجه اسناد اخلاص عبد به خدا و اشاره به درجات عالی اخلاص معصومین(علیهم السلام)
: اینکه در آیات مورد بحث و در آیات بسیاری دیگر، اخلاص عبد را به خدا نسبت داده، با اینکه بنده باید خود را برای خدایش خالص کند بدان جهت است که بنده جز موهبت خدای تعالی چیزی را از ناحیه خود مالک نیست، و هر چه را که خدا به او داده باز در ملک خوداوست.پس اگر بنده، دین خود را و یا به عبارتی خود را برای خدا خالص کند، در حقیقت خداوند او را جهت خود خالص کرده است.
البته در این میان افرادی هستند که خداوند در خلقت ایشان امتیازی قائل شده، وایشان را با فطرتی مستقیم و خلقتی معتدل ایجاد کرده، و این عده از همان ابتدای امر با اذهانی وقاد و ادراکاتی صحیح و نفوسی طاهر و دلهایی سالم نشو و نما نموده اند، و با همان صفای فطرت و سلامت نفس، و بدون اینکه عمل و مجاهدتی انجام داده باشند به نعمت اخلاص رسیده اند، در حالی که دیگران با جد و جهد می بایستی در مقام تحصیلش برآیند، آن هم هر چه مجاهدت کنند به آن مرتبه از اخلاص که آن عده رسیده اند نمی رسند.آری، اخلاص ایشان بسیار عالی تر و رتبه آن بلندتر از آن اخلاصی است که با اکتساب بدست آید، چون آنها دلهایی پاک از لوث موانع و مزاحمات داشته اند.و ظاهرا در عرف قرآن مقصود از کلمه" مخلصین" - به فتح لام - هر جا که آمده باشد هم ایشان باشند.
و این عده همان انبیاء و امامان معصوم(ع)هستند، و قرآن کریم هم تصریح دارد بر اینکه خداوند ایشان را"اجتباء"نموده، یعنی جهت خود جمع آوری و برای حضرت خودخالص ساخته، همچنانکه فرموده: "و اجتبیناهم و هدیناهم الی صراط و نیزفرموده: "هو اجتبیکم و ما جعل علیکم فی الدین من حرج" (17).
و به ایشان از علم، آن مرحله ای را داده که ملکه عاصمه است، و ایشان را از ارتکاب گناهان و جرائم حفظ می کند، و دیگر با داشتن آن ملکه صدور گناه حتی گناه صغیره از ایشان محال می شود.و فرق"عصمت"و"ملکه عدالت"همین است، با اینکه هر دوی آنها از صدورو ارتکاب گناه مانع می شوند، از این جهت با هم فرق دارند که با ملکه عصمت صدور معصیت ممتنع هم می شود، ولی با ملکه عدالت ممتنع نمی شود.
در صفحات گذشته هم گفتیم که این عده از پروردگار خود چیزهایی اطلاع دارند که دیگران ندارند، و خداوند هم این معنا را تصدیق نموده و فرموده: "سبحان الله عما یصفون الاعباد الله المخلصین" (18).
و نیز محبت الهی ایشان را وامی دارد به اینکه چیزی را جز آنچه که خدا می خواهدنخواهند، و به کلی از نافرمانی او منصرف شوند، همچنانکه این را نیز در قرآن تقریر نموده، و درچند جای از آن فرموده است: "فبعزتک لاغوینهم اجمعین الا عبادک منهم المخلصین" (19).
مبنای عصمت معصومین(انبیاء و ائمه علیهم السلام)علم است، علمی مغایر با سایر علوم
و از جمله شواهدی که دلالت می کند بر اینکه عصمت از قبیل علم است، یکی آیه ای است که خطاب به پیغمبرش می فرماید: "و لو لا فضل الله علیک و رحمته لهمت طائفة منهم ان یضلوک و ما یضلون الا انفسهم و ما یضرونک من شی ء و انزل الله علیک الکتاب و الحکمة و علمک ما لم تکن تعلم و کان فضل الله علیک عظیما" (20) که ما تفصیل معنای آن را در سوره"نساء"آوردیم.
و نیز آیه ای است که از قول یوسف می فرماید: "قال رب السجن احب الی ممایدعوننی الیه و الا تصرف عنی کیدهن اصب الیهن و اکن من الجاهلین" (21) و وجه دلالت آن را در تفسیرش بیان نموده ایم.
از این نکته چند مطلب استفاده می شود: اول آنکه علمی که آن را عصمت می نامیم باسایر علوم از این جهت مغایرت دارد که این علم اثرش که همان بازداری انسان از کار زشت وواداری به کار نیک است، دائمی و قطعی است، و هرگز از آن تخلف ندارد، به خلاف سایرعلوم که تاثیرش در بازداری انسان اکثری و غیر دائمی است، همچنانکه در قرآن کریم در باره آن و نیز فرموده: "ا فرایت من اتخذ الهه هویه و اضله الله علی علم" (23) و نیز فرموده: "فما اختلفوا الا من بعد ما جاءهم العلم بغیا بینهم" (24).
آیه"سبحان الله عما یصفون الا عباد الله المخلصین" (25) نیز بر این معنا دلالت می کند، زیرا با اینکه مخلصین یعنی انبیاء و امامان، معارف مربوطه به اسماء و صفات خدا را برای ماملکه عصمت با مختار بودن معصوم منافات ندارد و انصراف معصوم از گناه به اختیار اوست بیان کرده اند و عقل خود ما هم مؤید این نقل هست، مع ذلک خداوند توصیف ما را صحیح ندانسته و آیه مذکور خدا را از آنچه ما توصیف می کنیم منزه نموده و توصیف مخلصین را صحیح دانسته.پس معلوم می شود که علم ایشان غیر از علم ما است هر چند از جهتی متعلق علم ایشان و ما یکی است، و آن، اسماء و صفات خداست.
دوم اینکه علم مزبور، یعنی ملکه عصمت در عین اینکه از اثرش تخلف ندارد و اثرش قطعی و دائمی است، در عین حال طبیعت انسانی را - که همان مختار بودن در افعال ارادی خویش است - تغییر نداده، او را مجبور و مضطر به عصمت نمی کند؟و چگونه می تواند بکند بااینکه علم، خود یکی از مبادی اختیار است، و مجرد قوی بودن علم باعث نمی شود مگر قوی شدن اراده را.مثلا کسی که طالب سلامت است وقتی یقین کند که فلان چیز سم کشنده آنی است، هر قدر هم که یقینش قوی باشد او را مجبور به اجتناب از سم نمی کند، بلکه وادارش می کند به اینکه با اختیار خود از شرب آن مایع سمی خودداری کند.آری، وقتی عاملی انسان رامجبور به عمل و یا ترک عملی می کند که انسان را از یکی از دو طرف فعل و ترک بیرون نموده وامکان فعل و ترک را مبدل به امتناع یکی از آن دو بسازد.
شاهد این مدعا آیه"و اجتبیناهم و هدیناهم الی صراط مستقیم ذلک هدی الله یهدی به من یشاء من عباده و لو اشرکوا لحبط عنهم ما کانوا یعملون" (26) است که دلالت می کند براینکه شرک برای انبیاء با اینکه خداوند برگزیده و هدایتشان کرده ممکن است و اجتباء وهدایت الهی مجبور به ایمانشان نکرده.و این معنا را آیه"یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک و ان لم تفعل فما بلغت رسالته" (27) و نیز آیاتی دیگر می رساند.
پس معصومین به اراده و اختیار خودشان از معصیت منصرف می شوند، و اگر انصرافشان را به عصمتشان نسبت دهیم مانند انصراف غیر معصومین است که به توفیق خدایی نسبت می دهیم.
همچنانکه با آن آیات و تصریح اخباری که می گویند انصراف معصومین از معصیت به خاطر تسدید روح القدس است نیز منافات ندارد، چون این نسبت عینا مانند نسبت تسدید مؤمن است به روح ایمان، و نسبت ضلالت و غوایت است به تسویلات شیطان، همچنانکه این نسبت ها با اختیار مؤمن و کافر منافات ندارد، آن نسبت هم با اختیار معصومین منافات ندارد.
پس چیزی از اینها، فعلی(کار)را از این جهت که فعلی است از فاعلی با اراده و اختیار ازفعل بودن خارج نمی سازید - دقت فرمایید.
بله، در این میان عده ای هستند که گمان کرده اند خداوند آدمی را از معصیت بازمی دارد و منصرف می کند، اما نه از راه گرفتن اختیار و اراده اش، بلکه از راه معارضه با اراده او، مثل اینکه اسبابی فراهم آورد که اراده آدمی از بین برود، و یا اراده ای بر خلاف اراده اش خلق کند، و یا فرشته ای بفرستد تا از تاثیر اراده آدمی جلوگیری نماید و یا مجرای آن را تغییر دهد، وآن را به سوی غیر آن هدفی که طبعا انسان قصد آن را می کند برگرداند، همانطور که یک انسان قوی از اراده ضعیف و یا تاثیر آن جلوگیری می کند و نمی گذارد فرد ضعیف آن کاری را که برحسب طبع خود می خواهد بکند انجام دهد.
گویا پاره ای از صاحبان نظریه مزبور جبری مسلکند، و لیکن اصلی که مشترک میان همه صاحبان این نظریه است، و این نظریه و نظریه های شبیه به آن مبتنی بر آنست، این است که این طایفه معتقدند حاجت موجودات به باریتعالی تنها در پیدایش است، و اما در بقائشان بعداز آنکه موجود شدند احتیاجی به خدای سبحان ندارند، و خدای سبحان سببی است در عرض سایر اسباب، با این تفاوت که چون از سایر اسباب قوی تر و قادرتر است لذا می تواند در حال بقای موجودات هر رقم تصرفی که بخواهد بکند.یکی را منع نموده، دیگری را آزاد بگذارد، یکی را زنده کند، آن دیگری را بمیراند، یکی را عافیت دهد، آن دیگری را مریض کند، به یکی توسعه در رزق دهد، و دیگری را تهیدست نماید، و همچنین سایر تصرفات دیگر.
و از آن جمله اگر بخواهد بنده ای را مثلا از شر و گناه دور بدارد فرشته ای می فرستد تااو را از مقتضای طبعش که گناه است جلوگیری نماید، و مجرای اراده او را از شر به سوی خیرتغییر دهد.و یا اگر بخواهد بنده ای را به خاطر استحقاقی که دارد گمراه کند ابلیس را بر اومسلط می سازد تا از جانب خیر به شر معطوفش نماید هر چند این تصرف ابلیس به حد جبر واضطرار نرسد.
و این حرف به دلیل وجدان مردود است، چون ما با وجدان خود این معنا را درک می کنیم که در اعمال خیر و شر هیچ سببی که با نفس ما منازعه نماید و بر ما غالب شود وجودندارد، و تنها نفس ما است که اعمالی از روی شعور و اراده ای ناشی از شعور، و خلاصه از شعورو اراده ای که قائم به آنست انجام می دهد، پس هر سببی را که دلیل نقلی و عقلی و رای نفس ما اثبات می کند - از قبیل فرشته و شیطان - سببهایی است طولی، نه عرضی، و این خود روشن است.
علاوه بر اینکه، معارف قرآنی از قبیل توحید و هر معارف دیگری که بازگشت آن به توحید است همه مخالف با مبنای این نظریه است، و در خلال بحثهای گذشته به مقدار زیادی این مطلب تشریح شد.
پی نوشتها:
(1)مگر ندیدی خدا چگونه مثالی زد، سخن نیک چون نهال نیک است، اصلش در زمین استواراست و شاخه آن در آسمان همیشه به اذن پروردگارش میوه خود را می دهد.و خدا این مثلها را برای مردم می زند شاید متذکر شوند.و کایت سخن بد چون نهال بدی است که از زمین کنده شده و قرار ندارد.سوره ابراهیم، آیات 24 - 26.
(2)سخنان خوب به سوی او صعود می کند و عملهای شایسته آنها را بالا می برد.سوره فاطر، آیه 10
(3)در دنیای دیگر عذابی سخت هست، و هم مغفرت و خشنودی خدا، و زندگی این دنیا جزکالائی فریبنده نیست.سوره حدید، آیه 20
(4)آن است خدا پروردگار شما، معبودی جز او نیست، آفریننده هر چیز است پس او را بپرستید.سوره انعام، آیه 102.
(5)آن کس که هر چه آفرید زیبایش کرد.سوره الم سجده، آیه 7
(6)و هیچ چیز نیست مگر آنکه او را تسبیح نموده و حمد می گوید.سوره اسراء، آیه 44.
(7)و آنان که ایمان آوردند، محبتشان به خدا بیشتر است.سوره بقره، آیه 165.
(8)آیا کسی که مرده(جهل و ضلالت)بود و ما زنده اش کردیم و برایش نوری قرار دادیم تا میان مردم آمد و شد کند(مثل او مانند کسی است که در تاریکیها فرو شده...).سوره انعام، آیه 122.
(9)و به روحی از خود تاییدشان کرد.سوره مجادله، آیه 22.
(10)آگاه باشید که اولیای خدا نه خوفی بر ایشان هست و نه اندوهناک می شوند.آنهایی که ایمان آوردند و(در زندگی دنیا همواره)تقوا را شعار خود کردند.سوره یونس، آیه 62 و 63.
(11)آنانکه ایمان آوردند و ایمان خود را آمیخته با ظلم نکردند ایمنی آنها راست و هم آنها به حقیقت راه یافتگانند.سوره انعام، آیه 82.
(12)هرگز، نامه نیکان هر آینه در علیین است، و تو چه دانی که علیین چیست، کتابی نوشته است که مقربان شاهد آنند. سوره مطففین، آیات 18 - 21.
(13)هرگز، اگر به علم یقین می دانستید جهنم را بطور قطع می دیدید.سوره تکاثر، آیه 5 و 6.
(14)شما که ایمان دارید!به خودتان بپردازید.سوره مائده، آیه 105.
(15)اوست زنده، معبودی جز او نیست پس با دینداری خالص، او را بخوانید.سوره مؤمن، آیه 64.
(16)این پیغمبران را برگزیدیم و به راهی راست هدایتشان کردیم.سوره انعام، آیه 87.
(17)او شما را برگزید و در این دین برای شما سختی ننهاد.سوره حج، آیه 78.
(18)خدای یکتا از آنچه وصف می کنند منزه است، مگر بندگان خاص خدای.سوره صافات، آیه 159 و 160.
(19)به عزت تو قسم که همگیشان را گمراه می کنم، مگر آنها که بندگان خاص تواند.سوره ص آیه 82 و 83.
(20)اگر کرم خدا و رحمت او شامل تو نبود، گروهی از آنها قصد داشتند، ترا از راه حق بگردانند اماجز خودشان را گمراه نمی کنند و ضرری به تو نمی رسانند.خدا این کتاب و حکمت را به تو نازل کرد، وچیزهایی که نمی دانستی تعلیم داد و کرم خدا نسبت به تو بزرگ بود.سوره نساء، آیه 113.
(21)گفت: پروردگارا!زندان برای من، از گناهی که مرا بدان می خوانند خوشتر است، و اگرنیرنگشان را از من دور نکنی، مایل به ایشان می شوم و از جهالت پیشگان می گردم.سوره یوسف، آیه 33.
(22)آن را انکار نمودند با اینکه دلهایشان بدان یقین داشت.سوره نمل، آیه 14.
(23)هیچ دیدی کسی را که هوای خود را معبود خود گرفت، و خدا او را با داشتن علم گمراه ساخت.
سوره جاثیه، آیه 22.
(24)پس اختلاف نکردند مگر بعد از آنکه به حقانیت آن عالم شدند و از در بغی و کینه به یکدیگراختلاف نمودند.سوره جاثیه، آیه 17.
(25)منزه است خداوند از آنچه برای او وصف می کنند مگر بندگان خداوند آنهایی که مخلص هستند.سوره صافات، آیه 159 و 160.
(26)و آنان را برگزیده و به سوی صراط مستقیم هدایتشان کردیم، این است هدایت خدا که هر که رابخواهد از بندگان خود بدان هدایت می فرماید، و اگر شرک بورزند اعمالشان بی ثمر می شود.سوره انعام، آیه 87 و 88.
(27)هان ای پیغمبر برسان آنچه که از ناحیه پروردگارت به سویت نازل شده و اگر نرسانی رسالت او را نرسانده ای.سوره مائده، آیه 67.
