بانوی مدفون در دمشق

روستای «راویه» ـ در حوالی دمشق ـ اکنون وسعت یافته و به آن منطقه «سیده زینب» می گویند. امامزاده ای معتبر با سابقه ای کهن، در آنجا است که از قدیم، نام و مشخصات او مورد اختلاف بوده است. عده ای تأکید دارند که این مزار به حضرت زینب کبرا(س) اختصاص دارد و عده ای دیگر نپذیرفته اند. معمولاً دسته دوم در مورد شخصیت واقعی او اظهارنظر نکرده اند. در این نوشته بر آنیم با استناد به متون تاریخی، شخص مدفون در جنب دمشق را بشناسانیم.

از اینجانب در مجله پیام زن دو مقاله با عنوان های «مرقد حضرت زینب(س)» و «ام کلثوم در کربلا» به چاپ رسید. بخش عمده ای از مطالب این مقاله به اتکای مندرجات آن دو نوشتار است و به جز موارد ضروری از تکرار مطالب آنها خودداری می کنیم و خوانندگان را به آن مقاله ها ارجاع می دهیم.

ام کلثوم در دمشق

بنا بر اسناد تاریخی، شخص مدفون در سوریه ام کلثوم است. متون تاریخی کهن را که حکایت از این امر دارند، پی می گیریم:

ـ ابن عساکر(م561ق) هنگام ذکر مساجد دمشق می نویسد:

مسجد راویة مستجد علی[قبر [ام کلثوم. و ام کلثوم هذه لیست بنت رسول اللّه (ص) التی کانت عند عثمان؛ لأن تلک ماتت فی حیاة النبی(ص) و دفنت بالمدینة و لا هی ام کلثوم بنت علی من فاطمة التی تزوجها عمر بن الخطاب(رض) لأنها ماتت هی و ابنها زید بن عمر بالمدینة فی یوم واحد و دفنا بالبقیع. و إنما هی امرأة من أهل البیت سمّیت بهذا الاسم و لایحفظ نسبها؛

مسجد راویه بر قبر ام کلثوم است. این ام کلثوم دختر رسول خدا(ص) نیست که همسر عثمان بود؛ زیرا او در زمان حیات پیامبر(ص) از دنیا رفت و در مدینه دفن گردید. همچنین دختر علی(ع) از فاطمه(س) نیست که عمر بن خطاب با او ازدواج کرد؛ زیرا او و پسرش زید بن عمر در مدینه و در یک روز در گذشتند و در بقیع مدفون گردیدند. این شخص زنی از اهل بیت به نام ام کلثوم است که نسبش حفظ نشده است.

ـ ابوالحسن علی بن ابی بکر هروی(م611ق) نوشته است:

راویة قریة من أعمالها بها قبر ام کلثوم؛

راویه روستایی در اطراف دمشق است و در آن قبر ام کلثوم است.

ـ ابوالحسین محمد بن احمد بن جبیر(م614ق) در سفرنامه اش می نویسد:

من مشاهد أهل البیت ـ رضی اللّه عنهم ـ مشهد أم کلثوم ابنة علی بن أبیطالب ـ رضی اللّه عنهما ـ و یقال لها: زینب الصغری. و ام کلثوم کنیة أوقعها علیها النبی ـ صلی اللّه علیه و سلم ـ لشبهها بابنته ام کلثوم ـ رضیاللّه عنها ـ و اللّه أعلم بذلک.

و مشهدها الکریم بقریة قبلی البلد یعرف براویة علی مقدار فرسخ و علیه مسجد کبیر و خارجه مساکن و له أوقاف. و أهل هذه الجهات یعرفونه بقبر الستّ ام کلثوم. مشینا إلیه و بتْنا به و تبرکنا برؤیته؛

از جمله زیارتگاههای اهل بیت(ع) مزار ام کلثوم دختر علی بن ابی طالب است و به او زینب صغرا می گویند. ام کلثوم کنیه ای است که پیامبر(ص) بر او نهاد؛ زیرا او شباهت زیادی به ام کلثوم دختر پیامبر(ص) داشت. خداوند به این امر آگاه تر است.

بارگاه گرامی او در روستایی معروف به راویه در یک فرسخی شهر است. مسجد بزرگی بر آن بنا گردیده و خانه هایی بیرون آن است و دارای موقوفاتی می باشد. مردم آنجا آن را قبر ستّ ام کلثوم می شناسند. آنجا رفتیم و بیتوته کردیم و متبرک به زیارت آن شدیم.

چند نکته در مورد سخن ابن جبیر:

الف) در عصر او شخص مدفون در میان مردم معروف به ام کلثوم دختر امام علی(ع) بوده است.

ب) طبق نقل او مادر ام کلثوم، حضرت زهرا(س) است؛ زیرا در زمان حیات پیامبر(ص)، امام علی(ع) همسری غیر از حضرت زهرا(س) نداشت.

ج) جمله «واللّه أعلم بذلک» تردید ابن جبیر نسبت به شنیده ها را نشان می دهد.

د) امام علی(ع) از حضرت زهرا(س) دو دختر به نام های زینب کبرا و ام کلثوم داشته و بعضی ام کلثوم را زینب صغرا نامیده اند. مراد ابن جبیر از زینب صغرا دختر دوم امام علی(ع) است نه زینب کبرا قهرمان کربلا. اگر مراد او زینب کبرا بود عادتا به روشنی آن را بیان می کرد.

ـ یاقوت حموی(م624ق) در معجم البلدان ذیل «راویه» می نویسد:

قریة من غوطة دمشق بها قبر ام کلثوم؛

راویه روستایی در غوطه دمشق است که قبر ام کلثوم آنجا می باشد.

ـ عزّالدین محمد بن علی معروف به ابن شداد(م684ق) می نویسد:

راویة بها قبر ام کلثوم؛

در راویه قبر ام کلثوم است.

ـ عمادالدین حسن بن علی طبری تألیف کتاب کامل بهایی را در سال 675ق به پایان رساند. وی می نویسد:

روایت آمد که ام کلثوم خواهر امام حسین(ع) در دمشق متوفا شد.

ـ ابوعبداللّه محمد بن عبداللّه بطوطه (م 770ق) می نویسد:

بقریة قبلی البلد(أی دمشق) و علی فرسخ منها مشهد ام کلثوم بنت علی بن أبیطالب من فاطمة ـ علیهم السلام ـ و یقال: إن اسمها زینب و کنّاها النبی ـ صلی اللّه علیه و سلم ـ ام کلثوم لشبهها بخالتها ام کلثوم بنت رسول اللّه ـ صلی اللّه علیه و سلم ـ و علیه مسجد کبیر و حوله مساکن و له أوقاف. یسمّیه أهل دمشق قبر الستّ ام کلثوم؛

در روستایی در یک فرسخی دمشق مزار ام کلثوم دختر علی بن ابی طالب(ع) و فاطمه(س) است. می گویند: نام او زینب است و کنیه «ام کلثوم» را پیامبر(ص) بر او نهاد؛ زیرا او شباهت به خاله اش ام کلثوم دختر پیامبر(ص) داشت.

بر مزار او مسجد بزرگی بنا گردیده و خانه هایی در اطراف آن است و دارای موقوفاتی می باشد. اهل دمشق آن را قبر ستّ ام کلثوم می نامند.

ابوعبداللّه محمد بن عبداللّه بطوطه می نویسد:

... در روستایی در یک فرسخی دمشق مزار ام کلثوم دختر علی بن ابی طالب(ع) و فاطمه(س) است. می گویند: نام او زینب است و کنیه «ام کلثوم» را پیامبر(ص) بر او نهاد؛ زیرا او شباهت به خاله اش ام کلثوم دختر پیامبر(ص) داشت.

تا قبل از قرن هشتم در منابع تاریخی، شخص مدفون ام کلثوم ضبط شده است، اما از قرن هشتم به بعد او را زینب کبرا دانستند.

امام علی(ع) دو دختر با نام یا با کنیه ام کلثوم داشته است: یکی ام کلثوم کبرا که مادرش حضرت فاطمه(س) بود؛ او پیش از عاشورا از دنیا رفت و دیگری ام کلثوم صغرا که مادرش کنیز بود و این ام کلثوم صغرا در کربلا حضور داشت.

عبارت فوق، شباهت زیادی به سفرنامه ابن جبیر دارد که عین آن گذشت. ظاهرا چنین عبارتی در واقع نقل سخن ابن جبیر است. به فرض که گفته خود او باشد کلمه «یقال» تردید ابن بطوطه را به صحت این امر نشان می دهد.

ـ بنا به گفته محمد حسنین سابقی از کتاب دست نویس سید عبدالرزاق مقرّم (م1391ق)، املاکی در سال 768ق توسط سیدحسین موسوی وقف مرقد حضرت زینب در دمشق شد. بخشی از عبارت وقف نامه در مورد مصرف اموال وقفی چنین است:

... التی شرفت بقبرها قریة راویة شقیقة السبطین و بضعة البضعة المحمدیة و الجوهرة الأحمدیة الفاطمیة العلویة و رابطة عقد التولیة السرمدیة من خصّها اللّه تعالی بالکرامة الأبدیة السیدة الجلیلة ام کلثوم زینب الکبری بنت أسد اللّه الغالب الإمام الجلیل أمیرالمؤمنین أبیالحسنین علی بن أبیطالب ـ کرم اللّه وجهه ـ ...؛

... بانویی که روستای راویه به برکت قبرش شرافت یافته، خواهر سبطین و پاره تن حضرت محمد(ص) و گوهر احمد و فاطمه و علی(ع)، و رابطه تولیت همیشگی، کسی که خداوند به او کرامت ابدی داده، سیده جلیله ام کلثوم زینب کبرا دختر اسداللّه الغالب امام علی بن ابی طالب(ع)... .

در عبارت فوق در عین حال که تصریح شده شخص مدفون ام کلثوم است اما آن، کنیه زینب کبرا دانسته شده است.

با توجه به اینکه سیدحسن موسوی زینب را ملقب به «کبرا» کرده، می توان گفت: بر اساس نقل های رسیده، او نخستین کسی است که بدون تردید مزار واقع در دمشق را متعلق به زینب کبرا دانسته است و از آن به بعد این مزار را به زینب کبرا نسبت دادند.

اما شخصیت علمی واقف برای ما نامعلوم است. چه بسا او از عوام ثروتمند بوده است و حتی می توان احتمال داد او سواد خواندن و نوشتن نداشته و کاتب، این مزار را به زینب کبرا نسبت داده است. تأییدیه و گواهی علمای شام در حاشیه وقف نامه به معنای این است که وقف بر اساس موازین شرعی صورت گرفته نه اینکه انتساب قبر را تأیید کرده اند.

در قرن نهم به بعد بعضی مورخان مرقد زینب کبرا را در دمشق ثبت کردند و در عین حال نتوانستند نام یا کنیه ام کلثوم را از مزار بردارند و او را «ام کلثوم زینب» معرفی کردند. به عبارتی دیگر ام کلثوم را کنیه زینب دانستند. جناب آقای محمدهادی خالقی می گوید: سال 1357 یا 1356 ش در سفر به سوریه، مشاهده کردم که بارگاه جدید را ساخته بودند و پیش از افتتاح، بخشی از بنای قبلی باقی مانده بود. بر ساختمان پیشین چنین نوشته شده بود: مقام السیدة ام کلثوم بنت علی(ع).

بنا بر آنچه گذشت، تا قبل از قرن هشتم در منابع تاریخی، شخص مدفون ام کلثوم ضبط شده است، اما از قرن هشتم به بعد او را زینب کبرا دانستند.

اگر ثابت شود ام کلثوم کنیه حضرت زینب نیست، نمی توان پذیرفت که مزار آن حضرت در دمشق است. ما در مقاله «ام کلثوم در کربلا» به تفصیل تبیین کردیم که ام کلثوم کنیه آن حضرت نیست و در مقاله «مرقد حضرت زینب(س)» ثابت کردیم که شخص مدفون در دمشق، زینب کبرا نیست از تکرار آن مطالب خودداری می کنیم.

در کتاب کامل بهایی (پایان تألیف 675ق) آمده است که وقتی اسیران از کربلا به دمشق رسیدند تا از آنجا به مدینه بروند، ام کلثوم در گذشت و بی تردید مراد نویسنده، زینب کبرا نیست؛ زیرا آن حضرت از دمشق خارج و به مدینه رسید. بنابراین شخص مدفون در دمشق ام کلثوم خواهر حضرت زینب و امام حسین(ع) است. عبارت کامل بهایی چنین است:

پس یزید امام زین العابدین را خواند و پیش خود بنشاند و استمالت های بسیار کرد و گفت: لعنت بر پسر مرجانه باد. اگر من صاحب پدر تو بودمی نمی گذاشتمی که کار بدین مقام رسیدی و آنچه او از من خواستی بدادمی و حاجت او روا کردمی و لیکن قضا گذشت. باید که چون به مدینه رسی هر کار و حاجتی که باشد، بنویس.

و امام را خلعت بداد و زنان را تشریف ها فرستاد و لیکن گویند که اهل بیت هیچ قبول نکردند.

و روایت آمد که ام کلثوم خواهر امام حسین(ع) در دمشق متوفا شد. یزید عمر بن خالد قرشی را بخواند و گویند: نعمان بشیر را و عمر مؤمن بود و اعتقاد پنهان داشتی و سیصد مرد بدو داد و گفت: این کودک و عورات را به مدینه رسان باید که به شب راه روی نه به روز تا ایشان را نه بینی و چون فرود آیی دور باشی. عمر بن خالد شرایط قبول کرد و ایشان را به سلامتی به مدینه رسانید.

چون به مدینه رسیدند، مردان و زنان با نوحه و زاری استقبال کردند و مدتی تعزیت حسین داشتند.

مدفن ام کلثوم در بقیع

اشکال: نقل ابن عساکر(م561ق) حکایت از آن دارد که ام کلثوم دختر امام علی(ع) در بقیع مدفون است:

... ام کلثوم بنت علی من فاطمة التی تزوجها عمر بن الخطاب (رض) لأنها ماتت هی و ابنها زید بن عمر بالمدینة فی یوم واحد و دفنا بالبقیع

... عمر بن خطاب با ام کلثوم دختر علی(ع) از فاطمه(س) ازدواج کرد. او و پسرش زید بن عمر در مدینه و در یک روز در گذشتند و در بقیع مدفون گردیدند.

اخبار متعدد دیگر را در مقاله «ام کلثوم در کربلا» (ص19 و 20) ذکر کردیم که نشان می دادند امام حسن(ع) و امام حسین(ع) بر جنازه ام کلثوم نماز خواندند و این ظهور در آن دارد که او در مدینه از دنیا رفت. هر چند در آنها بقیع به عنوان محل دفن ذکر نشده اما عادتا در بقیع دفن شده است و دست کم جنازه را به دمشق نبرده اند.

جواب: در مقاله «ام کلثوم در کربلا» ثابت کردیم که امام علی(ع) دو دختر با نام یا با کنیه ام کلثوم داشته است: یکی ام کلثوم کبرا که مادرش حضرت فاطمه(س) بود؛ او پیش از عاشورا از دنیا رفت و دیگری ام کلثوم صغرا که مادرش کنیز بود و این ام کلثوم صغرا در کربلا حضور داشت.

شخص مدفون در بقیع ام کلثوم کبرا است و به نظر ما مزاری که در دمشق به حضرت زینب نسبت می دهند در واقع به خواهر او ام کلثوم صغرا اختصاص دارد.

توضیحی بر سخن ابن عساکر

اشکال: چگونه می توان سخن ابن عساکر در ابتدای مقاله را توجیه کرد که تصریح داشت شخص مدفون در دمشق دختر امام علی(ع) نیست؟

جواب: عبارت او به روشنی نشان می دهد که این سخن، برداشت شخص او است و نقل تاریخی نیست. دلیل او بر اینکه ام کلثوم دختر امام علی(ع) از حضرت فاطمه(س) در دمشق مدفون نیست آن است که او در بقیع دفن شد. اما او به این نکته توجه نداشته که امام علی(ع) دو دختر به نام ام کلثوم داشته است. ما هم با این بخش از سخن او موافقیم که دختر حضرت زهرا(س) در دمشق مدفون نیست اما نمی پذیریم که دختر امام علی(ع) در آنجا نباشد.

بعید نیست آن عده از کسانی که نام امام علی(ع) را به عنوان پدر ام کلثوم در دمشق ذکر نکرده اند، دچار اشتباه ابن عساکر شده اند. آنان چون می دانسته اند که دختر حضرت زهرا(س) در مدینه مدفون است، پذیرش اینکه ام کلثوم دختر امام علی در دمشق باشد برایشان دشوار بوده است، اما توجه نداشته اند که امام(ع) از همسر دیگر نیز دختری به همین نام داشته است.

همچنین ابن جبیر که ام کلثوم را دختر امام علی(ع) و مادر او را حضرت زهرا(س) معرفی کرده، شاید به این دلیل بوده که توجه نداشته امام علی(ع) از همسری دیگر نیز دختری به نام ام کلثوم داشته است. چه بسا مردمی دیگر و حتی ساکنان راویه نیز دچار چنین اشتباهی بوده اند.

ذیلی بر مقاله مرقد حضرت زینب(س)

در آن مقاله پس از بررسی هر سه مکانی که گفته می شود مرقد آن حضرت در آنجا است (مصر و دمشق و مدینه) به این نتیجه رسیدم که هیچ کدام از مکان ها معتبر نیستند

محمدابراهیم آیتی:

این ام کلثوم (ام کلثوم حاضر در کربلا) دختر امیرالمؤمنین است اما نه از حضرت زهرا، ام کلثوم که نامش زینب صغرا است او از حضرت زهرا(ع) است و این ام کلثوم را که در کربلا حاضر بود ام کلثوم صغرا گویند و مادرش ام ولد بود.

ام کلثوم مدفون در دمشق، مادرش کنیز بود و در حادثه کربلا حضور داشت. او در میان اسیران، از کربلا بازگشت و وقتی به دمشق رسیدند درگذشت و در همین مکانی که به حضرت زینب نسبت می دهند، مدفون گردید.

و هیچ کدام را ترجیح ندادم. پس از نشر آن مقاله، مدینه را ترجیح دادم هر چند دلیلی قاطع در این زمینه وجود ندارد. دلیل این ترجیح آن است که:

الف) شخصیتی مانند زینب کبرا(س) وقتی از مدینه خارج می شود و به سرزمین دیگر می رود، نفس مهاجرت او و نیز ورودش به سرزمین دیگر، ایجاد سر و صدا می کند به گونه ای که ثبت در تاریخ را به دنبال دارد. بعید نیست دفن او در مدینه سبب شده که تحت الشعاع شخصیت های بزرگ دیگر قرار گیرد و مزار او مخفی شده باشد.

ب) ائمه اطهار(ع) به مزار امامان و امامزادگان به عنوان شعائر شیعه می نگریستند و مردم را به زیارت آنها تشویق می کردند؛ مانند مزار حضرت معصومه(س) و حضرت عبدالعظیم(ع). اگر این امامزادگان در بقیع دفن شده بودند، بعید است زیارت آنها این همه مورد تأکید قرار می گرفت. محققی که اخبار سفارش به زیارت امامان(ع) را بررسی کرده بود می گفت: حجم اخبار در مورد فضیلت زیارت امام حسین(ع) بیش از امامان دیگر است و پس از او امام علی(ع) و بعد از آن حضرت، زیارت امام رضا(ع) سفارش شده است. به نظر می رسد علت اصلی این همه سفارش به زیارت امام رضا(ع) دور بودن او از مرکز اسلامی بوده است.

بعید نیست علت نرسیدن خبری در مورد فضیلت زیارت حضرت زینب(س) این بوده که وی در بقیع دفن شده است و اگر در جای دیگر بود، به شیعیان سفارش می کردند که به زیارت او بروند تا به صورت پایگاهی جهت تقویت تشیع در آید.

به هر حال از میان سه مکانی که به عنوان مدفن زینب کبرا ذکر می کنند، مدینه قابل تقویت است. ناگفته نماند، باور اینکه مزار زینب کبرا(س) در هیچ کتابی ثبت نشده باشد، دشوار است. بسیاری از کتاب ها هنوز به صورت خطی باقی مانده اند و نیز معمولاً کتاب های چاپی دم دست مورد مراجعه قرار می گیرند. به نظرم اگر جستجوی کامل تری صورت گیرد می توان به حقیقت امر دست یافت.

ذیلی بر مقاله ام کلثوم در کربلا

در آنجا نشان دادم که امام علی(ع) دو دختر با نام یا با کنیه ام کلثوم داشته است. یکی از ام کلثوم کبرا که مادرش حضرت فاطمه(س) بود و دیگری ام کلثوم صغرا که مادرش کنیز بود. با اینکه قرائن قابل اعتمادی وجود دارد که ام کلثوم کبرا پیش از عاشورا درگذشت و ام کلثومی که در کربلا حضور داشت ام کلثوم صغرا است، اما چون این نظریه را در جایی ندیده بودم، در پایان صرفا به صورت احتمال آن را مطرح کردم. اما پس از نگارش مقاله به سخنی از عاشوراپژوه برجسته، مرحوم حجت الاسلام محمدابراهیم آیتی در این باره برخوردم که قابل توجه است:

«این ام کلثوم (ام کلثوم حاضر در کربلا) دختر امیرالمؤمنین است اما نه از حضرت زهرا، ام کلثوم که نامش زینب صغرا است او از حضرت زهرا(ع) است و بنا بر روایت کلینی و شیخ طوسی و مرحوم طبرسی، عمر بن خطاب او را به فشار و کشمکش زیادی در زمان خلافتش به تزویج خود در آورد و بعد از او در مدینه در اثر آوار از دنیا رفت. و این ام کلثوم را که در کربلا حاضر بود ام کلثوم صغرا گویند و مادرش ام ولد بود.»

نتیجه

الف) امامزاده مدفون در نزدیکی دمشق، از امامزادگان معتبر است.

ب) در کتاب های قابل اعتماد، شخص مدفون، حضرت ام کلثوم معرفی شده است.

ج) کنیه حضرت زینب کبرا، ام کلثوم نیست و به نظر ما بعید است که شخص مدفون در دمشق حضرت زینب باشد.

د) بر اساس منابع تاریخی، ام کلثومی که در آنجا مدفون است دختر امام علی(ع) می باشد.

ه··· ) ام کلثومی که مادرش حضرت زهرا(س) بود پیش از حادثه عاشورا درگذشت و در بقیع به خاک سپرده شد.

و) ام کلثوم مدفون در دمشق، مادرش کنیز بود و در حادثه کربلا حضور داشت. او در میان اسیران، از کربلا بازگشت و وقتی به دمشق رسیدند درگذشت و در همین مکانی که به حضرت زینب نسبت می دهند، مدفون گردید.